ТРАДИЦИЯ «ХАМСА» НИЗАМИ ГЯНДЖАВИ: ТЕМА И ИДЕЯ «РОВЗАТУЛ-АНВАР» ХАДЖУ КИРМАНИ

Yıl 2025, Cilt: 2 Sayı: 2, 48 - 58, 26.12.2025

Zehra Allahverdiyeva

Öz

Nizami Gencevî’nin Hamse Geleneği ve Hâcû Kirmânî’nin Ravzatü’l-Envâr Eserinde Tema ve Fikir

Öz

Nizami Gencevî, özgün sanatıyla Yakın Doğu edebiyatında içerik bakımından zengin, çok katmanlı ve sağlam bir olay örgüsüne sahip mesnevî türünün gelişimine önemli katkılar sağlamış; bu türe yeni açılımlar kazandırmıştır. Onun oluşturduğu “Hamse” geleneği, yalnızca Fars edebiyatında değil, aynı zamanda Türk ve Hint edebiyatlarında da geniş bir etkide bulunmuş; bu geleneğin etkisiyle pek çok şair yetişmiş ve Nizami’nin işlediği temalar etrafında epik-romantik nitelikli eserler kaleme alarak Orta Çağ edebiyatının gelişiminde önemli rol oynamışlardır.
Bu çalışmada, Nizami Gencevî’nin “Hamse” geleneğinin önemli temsilcilerinden biri olan Hâcû Kirmânî’nin “Ravzatü’l-Envâr” (Nurlar Bahçesi) adlı eseri ele alınmakta, söz konusu mesnevînin tema ve fikir dünyası incelenmektedir.
Doğu edebiyatı araştırmalarında Hâcû Kirmânî’nin hayatı ve edebi mirası üzerine Ş. Rieu, P. Hammer, F. Erdmann, Schefer, Pizzi, E. Browne, A. Krımski, Y. E. Bertels, J. Ripka, Z. Safa, M. Moin, E. S. Khansari, S. Nafisi, H. Kuhi, K. Aynî, S. N. Kirmanî, M. Abidi, F. Köprülü, N. Sayfiyev, H. Araslı, A. S. Levent, Q. Aliyev, M. Kazımov, B. Guliyeva, A. Neda gibi birçok değerli araştırmacı tarafından çeşitli yönlerden önemli incelemeler yapılmıştır.
Ancak, Nizami Gencevî’nin “Mahzenü’l-Esrâr” (Sırlar Hazinesi) adlı eseri ile Hâcû Kirmânî’nin “Ravzatü’l-Envâr” adlı mesnevîsinin karşılaştırmalı olarak detaylı biçimde incelendiği özgün bir çalışmaya rastlanmamaktadır.
Bu makalede, Hâcû Kirmânî’nin “Ravzatü’l-Envâr” adlı eserinin tematik yapısı ile fikrî yönü, Nizami Gencevî’nin “Sırlar Hazinesi” eseriyle karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Nizami Gencevi , "Sırlar Hazinesi" , Hacu Kirmani , Ravzatü`l Envar , tema , fikir

TRADITION OF “KHAMSA” NIZAMI GANJAVI: THEME AND IDEA “ROVZATUL-ANVAR” KHAJU KIRMANI

Öz

With his work, Nizami opened up wider opportunities for the development and improvement of the complex, rich in content and multifaceted plot of the masnavi genre in the literature of the Middle East, and a large generation of Persian, Turkish and Indian writers grew up on the traditions of the "Khamsa", who, with their epic-romantic works written on the themes of Nizami, ensured the development of medieval literature in this direction. This article focuses on the work "Rovzatul-envar" by Khaju Kirmani, a continuer of the tradition of "Khamsa" by Nizami Ganjavi. In world oriental studies there are significant studies on various issues related to the life and work of Khaju Kirmani, written by Sh. Riye, P. Hammer, F. Erdman, Schaefer, Pitsy, E. Braun, A. Krymsky, Yu. E. Bertels, Yu. Ripka, Z. Safa, M. Moin, A. S. Khansari, S. Nafisi, H. Kuhi, K. Aini, S. N. Kirmani, M. Abidi, F. Koprulu, N. Sayfiev, H. Arasli, A. S. Levand, G. Aliyev, M. Kazimov, B. Guliyeva, A. Neda and other scholars. However, “Makhzan-ul-asrar” (“Treasure of Secrets”) by Nizami Ganjavi and “Rovzat-ul-anvar” (“Garden of Fires”) by Khaju Kirmani have not been specifically studied in a comparative manner.
In the presented article, the theme and idea of Khaju Kirmani's poem "Rovzatul-envar" are examined in comparison with Nizami Ganjavi's work " Makhzan-ul-asrar”.

Anahtar Kelimeler

Nizami Ganjavi , Makhzan-ul-asrar , Khaju Kirmani , Rovzatul-envar , theme , idea

NİZAMİ GƏNCƏVİNİN “XƏMSƏ” ƏNƏNƏSİ: XACU KİRMANİNİN “RÖVZƏTÜL-ƏNVAR” ƏSƏRİNİN MÖVZU VƏ İDEYASI

Öz

Nizami öz yaradıcılığı ilə Yaxın Şərq ədəbiyyatında mürəkkəb, zəngin məzmunlu və çoxşaxəli, bitkin süjetli məsnəvi janrı dastanların inkişafına və təkmilləşməsinə daha geniş imkanlar açdı və “Xəmsə” ənənələrində fars, türk və hind ədəbiyyatının böyük bir nəsli yetişib, Nizami mövzularında yazdıqları epik-romantik səpkili əsərlərilə orta əsrlər ədəbiyyatının bu istiqamətdə inkişafını təmin etdilər. Bu məqalədə Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”ənənəsinin davamçısı Xacu Kirmaninin “Rövzətül -ənvar” əsəri tədqiqata cəlb olunur.
Dünya şərqşünaslığında Xacu Kirmaninin həyat və yaradıcılığına dair müxtəlif problemlər ətrafında - Ş.Riye, P.Hammer, F.Erdman, Şefer, Pitsi, E.Braun, A.Krımski, Y.E.Bertels, Y.Ripka, Z.Səfa, M.Moin, Ə.S.Xansari, S.Nəfisi, H.Kuhi, K.Ayni, S.N.Kirmani, M. Abidi, F. Köprülü, N.Sayfiyev, H.Araslı, A.S.Ləvənd, Q.Əliyev, M.Kazımov, B. Quliyeva, Ə.Neda və başqa alimlərin əhəmiyyətli araşdırmaları mövcuddur. Bununla belə, konkret olaraq Nizami Gəncəvinin “Məxzənül-əsrar”(“Sirlər xəzinəsi”) və Xacu Kirmaninin “Rövzətül-ənvar” (“Nurlar bağçası”) əsəri müqayisəli şəkildə öyrənilməmişdir.
Təqdim olunan məqalədə Xacu Kirmaninin “Rövzətül-ənvar” poemasının mövzu və ideyası Nizami Gəncəvinin “Sirlər xəzinəsi”əsəri ilə müqayisəli araşdırılmışdır.

Anahtar Kelimeler

Nİzami Gəncəvi , "Sirlər Xəzinəsi" , Xacu Kirmani , Rövzətül-Ənvar , mövzu , ideya

Destekleyen Kurum

AMEA

Teşekkür

Öncədən təşəkkür edirəm

Kaynakça

• Abdurrezak Türk (2014) Erzurumun kandilleri,Arı Sanat Yayınevi, I Basım, 608 s. , s.288.
• Алиев Р.М. (1991) Поэма о бессмертной любви.Баку, Язычы,184 стр.
• Бертельс Е.Э. (1962) Избр.труды: Низами и Фузули.-М.: Изд-во Восточ.лит., 554 с.
• Kazımov M. (2012) Xacu Kirmani. Farsdilli ədəbiyyatın yeddi əsri, “Nafta-Press” nəşriyyatı, Bakı, 391 s.
• Əmir Xosrov Dəhləvi. (1977) Ayine-yi İskəndəri. Ba təshih o müqəddeme Cəmal Mirseyidov, Moskva, Daneş, 344 s.
• Ибн Араби.(2014) Избранное ,т.2.Перевол с арабского, вводная статья и комментарии
• Смирнова А.В. Москва:Языки славянской культуры:ООО «Садра». - с.353.
• Kermani (h.1370) Xəmse-ye Xacu Kermani, be təshih o moqəddeme Səid Niyaz Kermani, Daneşqah-e olum-e ensani,Daneşgah-eşəhid ba honər, Kerman, 817 s.
• Гулиева Б.Б. (2010) Поэмы Хаджу Кермани «Самнаме» и «Хумай и Хумайун»,Баку, «Элм ва тахсил», 264 с.
• Qurani-Kərim. (2005) Azərbaycan dilinə tərcüməsi və transkripsiyası,tərcüməsi: Mirzə Rəsul İsmayılzadə Duzal, Bakı, Beynəlxalq əl-Huda nəşriyyatı, 610 səh.
• Göyüşov Nəsib. (2003) Quran və İrfan işığında,Bakı, «İqtisad Univеrsitеti» nəşriyyatı, 288 s.
• Nezami Gəncəvi. (1960) Məxzənül-əsrar, Mətn-e elmi vo enteqadi: Əbdülkərim Əlizadə, Baku, 252 s.
• Nezami Gəncəvi. (1960) Xosrov o Şirin, tərtib dəhənde-ye mətni elmi vo enteqadi: L. A.Xetaqurov, Baku, 810 s.
• Nizami Gəncəvi. (2014) Sirlər xəzinəsi”. Filoloji tərcümə, izahlar, şərhlər və lüğət professor Rüstəm Əliyevindir, Bakı, Qanun Nəşriyyatı,2014,328 s.