Kul Atayi'nin "Leyla ve Mecnun" mesnevisinde Nizami geleneğinin izleri

Yıl 2025, Cilt: 2 Sayı: 2, 107 - 116, 26.12.2025

Masuma Rzayeva

Öz

Kul Atayi’nin kaleme aldığı "Leyla ile Mecnun" mesnevisi ile Nizami Gencevi’nin aynı adlı eseri bu makalede karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Araştırmada her iki eserin olay örgüsü, poetik üslubu, karakter sistemi ve içerik açısından benzer ve farklı yönleri ele alınmıştır. Nizami Gencevi aşk temasına felsefi ve tasavvufi bir yaklaşımla evrensel insani değerleri ön plana çıkarırken, Kul Atayi aynı konuyu daha sade ve halk ruhuna yakın bir dille sunmuştur. Atayi’nin eserinde halk kültürüne, günlük yaşama ve etik değerlere dair unsurlar daha belirgin şekilde yer almaktadır.

Kul Atayi, eserinde hem Nizami’den hem de diğer klasik şairlerden yararlanmakla birlikte, mesnevisine eklediği yeni bölümler ve karakterlerle onu özgün bir yapıta dönüştürmüştür. Leyla’nın babasının tutumu, “cuni” adlı kuş gibi farklı semboller ve yeni sahnelerin eklenmesi, Atayi’nin bireysel yaklaşımının göstergesidir. Yazar, Mecnun’un aşk yolundaki acısını, halk inançlarını ve edebi geleneği harmanlayarak klasik Doğu şiirinde yenilikçi bir konum edinmiştir. Makale, bu iki eser arasındaki bağlantıları ve farkları ortaya koyarak, Atayi’nin Nizami geleneğinin bir devamcısı olarak yerini temellendirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Atayi , Leyla ve Mecnun , Nizami , mesnevi , karşılaştırma

Traces of Nizami’s Tradition in Gul Atayi’s “Leyli and Majnun” Mathnawi

Öz

The article provides a comparative analysis of Gul Atayi’s “Leyli and Majnun” mathnawi, and Nizami Ganjavi’s poem of the same name. The study explores the similarities and differences between the two works in terms of plot, poetic style, character system, and thematic structure. While Nizami approaches the theme of love through a philosophical and mystical lens that emphasizes universal human values, Gul Atayi presents it in a simpler, more accessible language rooted in folk spirit. His poem reflects elements of folk culture, dailiy life, and ethical values more prominently.
Although Atayi was influenced by Nizami and other classical poets, he transforms his work into an original composition by adding new episodes and characters. The distinctive portrayal of Leyli’s father, the introduction of the symbolic black-bellied sandgrouse bird, and the inclusion of unique scenes demonstrate Atayi’s individual artistic approach. By integrating the pain of Majnun’s love with folk beliefs and literary tradition, the author brings an innovative perspective to classical Eastern poetry. The article highlights the connections and divergences between the two works and affirms Atayi’s position as a worthy literary successor to Nizami Ganjavi.

Anahtar Kelimeler

Atayi , Leyli and Majnun , Nizami , Mathnawi , comparison

Qul Ətayinin "Leyli və Məcnun" məsnəvisində Nizami ənənəsinin izləri

Öz

Məqalədə Qul Ətayinin yazdığı “Leyli və Məcnun” məsnəvisi ilə Nizami Gəncəvinin eyniadlı poeması müqayisəli şəkildə təhlil olunmuşdur. Araşdırmada hər iki əsərin süjeti, poetik üslubu, obraz sistemi və məzmun baxımından oxşar və fərqli cəhətləri incələnmişdir. Nizami Gəncəvi sevgi mövzusuna fəlsəfi və irfani yanaşma ilə bəşəri dəyərləri önə çəkdiyi halda, Qul Ətayi bu mövzunu daha sadə, xalq ruhuna yaxın bir dillə təqdim etmişdir. Ətayinin poemasında xalq mədəniyyətinə, gündəlik həyata və etik dəyərlərə dair daha çox element müşahidə olunur.
Ətayi əsərində həm Nizamidən, həm də digər klassik şairlərdən bəhrələnsə də, poemaya yeni epizodlar və obrazlar əlavə etməklə onu original bir əsərə çevirir. Leylinin atasının mövqeyi, cuni quşu kimi fərqli obrazın işlənməsi, yeni epizodların daxil edilməsi Ətayinin fərdi yanaşmasının göstəricisidir. Müəllif Məcnunun sevgi yolundakı əzabını, xalq inanclarını və ədəbiyyat ənənəsini birləşdirərək klassik Şərq poeziyasında yenilikçi mövqe tutur. Məqalə bu iki əsər arasındakı əlaqələri və fərqləri ortaya qoyaraq, Ətayi Nizami irsinin davamçısı kimi mövqeyini əsaslandırır.

Anahtar Kelimeler

Ətayi , Nizami , Leyli və Məcnun , Məsnəvi , Müqayisə

Destekleyen Kurum

AMEA

Teşekkür

Önceden teşekkürler

Kaynakça

• Musalı, V. (2009). Osmanlı təzkirələrində Azərbaycan şairləri. “Nurlan” Bakı, 366 səh.
• Şentürk, A.A., Kartal, A. (2004). Eski Türk edebiyyat tarihi. Dergâh İstanbul, 536 səh.
• Bertels, Y. (1940). Böyük Azərbaycan şairi Nizami.EAAzF Bakı, 149 səh.
• Ləvənd, A.S. (1959) Arap, Fars və Türk edebiyatlarında Leyla ve Mecnun hikayesi. Türk tarih kurumu basımevi Ankara. 383 səh.
• Allahverdiyeva, Z. (2017). Klassik Azərbaycan ədəbiyyatına dair tədqiqlər. “Elm və təhsil” Bakı. 390 səh.
• Araslı, N. (2002). Azərbaycan-türk şeirində ilk “Leyli və Məcnun” və onun türk ənənələrinə bağlılığı. Elmi
• Araşdırmalar (elmi nəzəri məqalələr toplusu), III buraxılış, “Azərbaycan Milli Ensiklopediyası” Bakı, 233 səh.
• Tetik, B. (2022). 'Atâyî'nin Leylâ ve Mecnûn'u (Transkripsiyonlu Metin-Karşılaştırmalı İnceleme). (Doktorluq dissertasiyası Ardahan Universiteti). 659 səh.
• Qul Ətayi. “Leyli və Məcnun”. AMEA-nın müxbir üzvü Nüşabə Araslının şəxsi kolleksiyasındakı əlyazmanın foto surəti
• Abd el Maksoud, B.S.M. (2004). Leylâ ile Mecnûn mesnevisinin Arap, Fars ve Türk Edebiyatı’nda ele alınış biçimi ve Larendeli Hamdî’nin eseri. (Doktorluq dissertasiyası İstanbul Universiteti). 423 səh.
• Алескер-заде, А.А и Бабаева, Ф. (1965). Низами Ганджави «Лайли и Маджнун». «Наука» Москва, 603 стр.
• Əlizadə, M. (1981). Nizami Gəncəvi “Leyli və Məcnun” (filoloji tərcümə, izahlar, və qeydlər professor Mübariz Əlizadənindir). “Elm” Bakı, 286 səh.
• Seyyid ibn Tavus. (2007). İmam Hüseyn (ə)-in həyatı. Tərcümə edən Mahir Bəylərzadə. “Besət” Bakı, 101 səh.
• عبدالرحمان جامی. (1912). هفت اورنگ. Ташкенть: Лит. Яковлева. (Əsər orijinal olaraq 15-ci əsrdə yazılmışdır)