Cult Tables in Anatolian Prehistory: Sapmaz Höyük Findings

Yıl 2024, , 19 - 52, 29.12.2024

Pınar Çaylı

https://doi.org/10.58488/collan.1541082

Öz

Angular and multi-legged vessels, also known as "cult tables", are among the material remains frequently encountered in prehistoric settlements of southeastern Europe. However, the functions of these items remain a topic of debate among scholars. Cult tables, which were recognised in Anatolia later than in southeastern Europe, are particularly concentrated in Thrace, eastern Marmara and western Anatolia, while isolated examples are found in the Lakes District and Central Anatolia. While the cult tables documented during excavations and surveys have been dated to the Neolithic and Chalcolithic periods, the range of types has expanded in recent years. The regional and chronological distribution of cult tables in out-of-context examples can now be traced through the use of type descriptions based on their forms and decorations. The findings of the Aksaray Prehistoric survey of Chalcolithic period find sites (AKYA) project for the 2023 season are presented herewith. At Sapmaz (Yassıören) Höyük, three examples of cult tables were subjected to evaluation. Since the latter part of the 20th century, the mound in the vicinity of Salt Lake has been the subject of extensive survey work. One of the fragments from the mound is made of stone, while the other two examples are made of terracotta. The finds were identified according to their raw material, typology and decoration. This paper presents a general outline of the typology and distribution of cult tables in the Anatolian context, and evaluates the place of the Sapmaz Höyük examples within the Fikirtepe and southwestern Anatolian types.

Anahtar Kelimeler

Sapmaz Höyük, Cult Table, Central Anatolia, Neolithic, Chalcolithic

Anadolu Tarihöncesinde Kült Masaları: Sapmaz Höyük Bulguları

Öz

Köşeli ve çok ayaklı kaplar, bir diğer söylemle “kült masaları” Güneydoğu Avrupa tarihöncesi yerleşmelerinde sıkça karşılaşılan, bununla birlikte fonksiyonlarına ilişkin tartışmaların güncelliğini koruduğu maddi kalıntılardandır. Anadolu coğrafyasında Güneydoğu Avrupa’ya göre daha geç tanınan kült masaları, özellikle Trakya, Doğu Marmara ve Batı Anadolu’da yoğunlaşmakta, Göller Bölgesi ve Orta Anadolu’da ise tekil örnekler görünmektedir. Kazı ve yüzey araştırmalarında belgelenen kült masaları Neolitik ve Kalkolitik dönemlere tarihlendirilirken, son yıllarda artan araştırmalarla çeşit yelpazesi de genişlemiştir. Kült masalarının kontekst dışı örneklerde bölgesel ve kronolojik dağılımı, biçim ve bezeme özellikleriyle yapılan tip tanımlamalarıyla takip edilebilmektedir. Bu çalışmada, “Aksaray Tarihöncesi Yüzey Araştırması: Kalkolitik Dönem Buluntu Alanları (AKYA)” 2023 sezonunda, Sapmaz (Yassıören) Höyük’te bulunan kült masalarına ait üç örnek değerlendirilmiştir. 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Tuz Gölü çevresinde gerçekleştirilen yüzey araştırmalarıyla tanınan höyükteki parçalardan biri taş, diğer iki örnekse pişmiş topraktan yapılmıştır. Buluntular hammadde, tipoloji ve bezeme özelliklerine göre tanımlanmıştır. Anadolu bağlamında kült masalarının genel tip tanımlamaları ve yaygınlık alanlarıyla ilgili genel çerçeve çizilerek, Sapmaz Höyük örneklerinin Fikirtepe ve Güneybatı Anadolu tipleri içindeki yeri değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Sapmaz Höyük, Kült Masası, Orta Anadolu, Neolitik, Kalkolitik

Kaynakça

• Avcı, B. 2010 Aktopraklık Verileri Işığında Doğu ve Güney Marmara’da Fikirtepe Çanak Çömleğinin Gelişim Süreci, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul.
• Bıçakçı, E., Altınbilek-Algül, Ç., Balcı, S., Godon, M. 2007 Tepecik-Çiftlik., Türkiye’de Neolitik Dönem, Anadolu’da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa’ya Yayılımı, Yeni Kazılar, Yeni Bulgular, M. Özdoğan, N. Başgelen (eds.) İstanbul: 237-253.
• Bittel K. 1971 Bemerkungen über die prähistorische Ansiedlung auf dem Fikirtepe bei Kadiköy. Istanbuler Mitteilungen 19/20: 1-19.
• Buzea, D. 2006 Models of Altars and Miniature Tables belongging to the Cucuteni-Ariușd Culture, discovered at Păuleni Ciuc-Ciomortan, Dâmbul Cetății, Harghita County, Acta Terrae Septemcastrensis, V: 127-157.
• Çevik, Ö., Erdoğu, B. 2019 Multiple Faces of Changes In 5600/5500 Cal. BC Anatolia and Thrace, Anatolica XLV: 1-16. Ƈochadźiev, M. 1978 Selišta ot rannija neolit v Perniški okrǎg. Thracia Antiqua 3: 30-32.
• - 1983 Die Ausgrabung der neolithischen Siedlung in Pemik. Nachrichten aus Niedersachsens Urgeschichte 52: 29-68.
• Çilingiroğlu, Ç. 2005 The Concept of ‘Neolithic Package: Considering its Meaning and Applicability, Documenta Praehistorica XXXII: 1-13.
• -2012 The Neolithic Pottery of Ulucak in Aegean Turkey. Organization of Production, Interregional Comparisons and Relative Chronology. British Archaeological Reports International Series 2426, Archaeopress, Oxford.
• Çilingiroğlu, A., Çevik, Ö., Çilingiroğlu, Ç. 2021 Ulucak Höyük: Towards Understanding the Early Farming Communities of Middle West Anatolia: Contribution of Ulucak, The Neolithic In Turkey, Vol. 4, Archaeology and Art Publications, M. Özdoğan, N. Başgelen, P. Kuniholm (eds.), İstanbul: 139-175.
• Derin, Z. 2012 Yeşilova Höyük, The Neolithic In Turkey, Vol. 4, Archaeology and Art Publications, M. Özdoğan, N. Başgelen, P. Kuniholm (eds.), İstanbul: 177-195.
• Demirtaş, I. 2019 Güvercinkayası’nın Kabartma Betimli Çanak Çömleğinde Sembolizma, KAPADOKYA Hafıza, Kimlik ve Kültürel Miras, M. Hakman (ed.), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul. Demirtaş, I., Çaylı, P., Kamış, Y., Kayacan, N., Yıldız, M. 2023 Aksaray Tarihöncesi Yüzey Araştırması (AKYA) 2021 Yılı Çalışmaları, AST 38/1: 459-475.
• Dinç, R. 1997 Kulaksızlar Mermer İdol Atölyesi ve Çevre Araştırmaları, XIV. Araştırma Sonuçları Toplantısı: 255-282.
• Duru, R. 1993 Zwei neolithische Miniaturtische aus Höyücek. Istanbuler Mitteilungen 43: 129-132.
• -2008 MÖ 8000’den MÖ 2000’e Burdur-Antalya Bölgesi’nin Altıbin Yılı, Sunan-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü.
• -2016 Tarımdan Yazıya Burdur Yöresi ve Yakın Çevresinin Altıbin Yılı (MÖ 8000-MÖ 2000), Batı Akdeniz Kalkınma Ajansı, Antalya.
• -2019 Küçük Buluntular: Diğer Pişmiş Toprak Eserler, Bademağacı Höyüğü Kazıları, Neolitik ve Erken Kalkolitik Çağ Yerleşmeleri, Duru, R., Umurtak, G. (eds.), Ege Yayınları, İstanbul: 78.
• Eduard-Ştefan, C. 2014 Some Special Clay Artifacts From Şoimuş-La Avicola (Ferma 2), Hunedoara County, Romania, The Old Potter’s Almanack 19/2: 14-22.
• Elster, E. S. 1986 Tripods, Plastic Vessels and Stands. A Fragmentary Collection of Sodal Ceramics, Excavations at Sitagroi, a Prehistoric Village in Northeastern Greece 1, Monumenta Archaeologlea, 13C. Renfrew, M. Gimbutas, E. S. Elster (eds.): 303-344.
• Erdoğu, B. 2013 Uğurlu A Neolithic Settlement on the Agean Island of Gökçeada, The Neolithic in Turkey, Vol. 5, M. Özdoğan, N. Başgelen, P. Kuniholm (eds.), Archaeology and Art Publications, İstanbul: 1-33.
• Erdoğu, B., Kayacan, N. 2004 Drive into the White Lake: 2003 Field Survey in the Tuz Gölü Region of Central Anatolia, Anatolia Antiqua 7: 217-226.
• Erdoğu B., Özbaşaran M. 2007 White, Pure, Immaculate and Incorruptible: Salt In Prehistoric Central Anatolı, L’exploitation du sel à travers le temps, D. Monah, Gh. Dumitroaia, O. Weller et J. Chapman (eds.) BMA, XVIII, Piatra-Neamţ: 135-145.
• Erdoğu, B., Kayacan, N., Fazlıoğlu, İ., Yücel, N. 2007 Material Engagement, Resources and New Discoveries in Central Anatolian Neolithic, Colloquium Anatolicum VI: 85-96.
• French, D. 1967 Prehistoric sites in Northwest Anatolia. 1: The İznik Area, Anatolian Studies 17: 49-100.
• Garašanin, M. 1998 Kulturströmungen im Neolithikum des Südlichen Balkanraumes, Prehistorische Zeitschrift, 73/1: 25‐51.
• Gerritsen, F., Özbal, R., Thissen, L. 2013 Barçın Höyük. The Beginning of Farming in the Marmara Region, The Neolithic In Turkey, Vol. 5, M. Özdoğan, N. Başgelen, P. Kuniholm (eds.), Archaeology and Art Publications İstanbul: 93-112.
• Grębska-Kulow, M., Zidarov, P. 2021 The Routes of Neolithisation: The Middle Struma Valley from a Regional Perspective, Open Archaeology 7: 1000-1014.
• Godon, M., Özbudak O. 2022 The Downturn in Tepecik-Çiftlik’s Ceramic Production Continuity: An Insight Toward the Rapid Emergence of Supra-Regional Homogeneity in Ceramic Style, 6000 BC Transformation and Change in the Near East and Europe, P. F. Biehl, E. Rosenstock (eds.), Cambridge Universty Press, Cambridge: 104-124.
• Karamurat, C. 2018 Ritual and Social Structure During the Late Neolithic and Early Chalcolithic: Pit Rituals of UğurluGökçeada, ODTÜ-Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara.
• Karamurat, C., Atakuman, Ç., Erdoğu, B. 2021 Digging Pits and Making Places at Uğurlu During the Sixth Millennium BC, Oxford Journal of Archaeology 40(1): 23–42.
• Karul, N. 2017 Aktopraklık Tasarlanmış Prehistorik Bir Köy, Ege Yayınları, İstanbul.
• Kızıltan, Z. 2014 Marmaray-Metro Projeleri ve Yenikapı Arkeolojik Kurtarma Kazıları, Colloquim Anatolicum XIII: 11-43.
• Mellaart, J. 1958 The Neolithic Obsidian Industry of Ilıcapınar and Its Relations, Istanbuler Mitteilungen 8: 82-92”.
• -1962 Excavations at Çatal Höyük. First Preliminary Report 1961, Anatolian Studies 12: 41-65.
• -1963 Early Cultures of the South Anatolian Plateau 2: The Late Chalcolithic and Early Bronze Age in the Konya Plain, Anatolian Studies 13: 199-236.
• -1965 Çatal Höyük-West, Anatolian Studies 15: 135-156.
• Mirea, P. 2015 Between Everyday and Ritual Use, “Small Altars” or “Cult Tables” from Magura “Buduiasca”, Teleorman County (I): The Early Neolithic Finds, Buletinul Muzeului Judetean Teleorman, Seria Arheologie 7: 45-58.
• Naumov, G. 2009 Neolithic Visual Culture and Rituals, Neolithic Communities in the Republic of Macedonia, G. Naumov, L. Fidanoski, I. Tolevski, A. Ivkovska (eds.), Skopje: 87-135.
• -2011 Visual and Conceptual Dynamism of the Neolithic Altars in the Republic Of Macedonia, Interdisziplinare Forschungen zum Kulturerbe auf der Balkanhalbinsel, V. Nikolov, K. Bacvarov, H. Popov (eds.), Sofia: 89-129.
• Nikolov, V. 1997 Die neolitische Keramik, Die Ausgrabungen im Südsektör 1984-1992, I. Karanovo, S. Hiller, V. Nikolov (eds.), Verlag Ferdinand Berger & Söhne, Salzburg, Sofia: 105-146.
• Omura, S., 1991 1989 Yılı Kırşehir, Yozgat, Nevşehir, Aksaray İlleri Sınırları İçinde Yürütülen Yüzey Araştırmaları, VIII. Araştırma Sonuçları Toplantısı: 69-89.
• -1993 1991 Yılı İç Anadolu’da Yürütülen Yüzey Araştırmaları, X. Araştırma Sonuçları Toplantısı: 365-386.
• Özbal, R., Gerritsen, F., Erdalkıran, M., Özbal, H. 2014 2013 Yılı Barçın Höyük Kazıları, 36. Kazı Sonçları Toplantısı 1. Cilt, 615-630.
• Özbudak, O. 2010 Gelveri Kültürü, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul.
• -2012 Kapadokya MÖ 6. Binyıl Kronolojisinin Kayıp Halkası: Gelveri Çanak Çömleği, Colloquium Anatolicum XI: 267-297.
• Özdoğan, E. 2009 Trakya’da Yapılan Son Araştırmalar Işığında Balkanlar’da İlk Neolitik Çağ’dan Orta Neolitik Çağ’a Geçiş Sorunu, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul.
• -2017 Anatolia and the Balkans. The Role of the Black Sea Between “East” and “West” During the Neolithic Period. Going West? The Dissemination of Neolithic Innovations Between the Bosporus and the Carpatians, European Association of Archaeologists, Routledge: 19-28.
• Özdoğan, M. 1979 Fikirtepe (1952-1954 Yılları Fikirtepe Buluntularının Değerlendirilme ve Tarihlenme Sorunu), İstanbul Üniversitesi (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul.
• -1983 Pendik: A Neolithic site of Fikirtepe culture in the Marmara Region, Beiträge zur Altertumskunde Kleinasiens. Festschrift für Kurt Bittel, R. M. Boehmer, H. Hauptmann (eds.), Mainz: 401-411.
• -2007 Marmara Bölgesi Neolitik Çağ Kültürleri. Anadolu’da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa’ya Yayılımı. Türkiye’de Neolitik Dönem: Yeni Kazılar, Yeni Bulgular, M. Özdoğan, N. Başgelen (eds.), İstanbul: 401-426 (metin), 405-430 (levhalar).
• -2013 Neolithic Sites in the Marmara Region Fikirtepe, Pendik, Yarımburgaz, Toptepe, Hoca Çeşme, and Aşağıpınar”, The Neolithic In Turkey, Vol. 5 Archaeology and Art Publications, M. Özdoğan, N. Başgelen, P. Kuniholm (eds.), İstanbul: 167-269.
• -2014 A New Look at the Introduction of the Neolithic Way of life in Southeastern Europe. Changing Paradigms of the Expansion of the Neolithic Way of Life, Documenta Praehistorica XLI: 33-49.
• -2018 Marmara Denizi ve Neolitik Yaşam Biçiminin Anadolu’dan Avrupa’ya Aktarımı, TINA Denizcilik Arkeolojisi Dergisi, 10: 9-30.
• -2019 Yeniden Gelveri, Sevil Gülçur Armağanı: Arkeolojiyle Geçen Yarım Asır, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara: 447-467.
• 2023 Fikirtepe: 1952-54 Excavations at the Neolithic Site of Fikirtepe in Istanbul, Archäologie in Eurasien; 42, Studien im Thrakien Marmara-Raum; 4, Bonn: Rudolf Habelt Verlag.
• Özdoğan, M., Miyake, Y., Özbaşaran-Dede, N. 1991 An Interim Report on Excavations at Yarımburgaz and Toptepe in Eastern Thrace, Anatolica 17: 59-121.
• Öztan, A. 2002 Köşk Höyük: Anadolu Arkeolojisine Yeni Katkılar, TÜBA-AR 5: 55-69.
• Öztan, A., Özkan S., 2003 Çizi ve Nokta Bezekli Köşk Höyük Seramikleri, From Villages to Towns. Studies Presented to Ufuk Esin, M. Özdoğan, H. Hauptmann, N. Başgelen (eds.), İstanbul: 447-458.
• Roodenberg, J. 2001 2000 Yılı Menteşe Kazı Sezonu. 23. Kazı Sonuçları Toplantısı 2: 123-126.
• Roodenberg, J., A., Alpaslan-Roodenberg, S. 2008 Barçın Hüyük in the Plain of Yenişehir (2005-2006). A Preliminary Note on the Fieldwork, Pottery and Human Remains of the Prehistoric Levels, Anatolica 34: 53-60.
• -2013 Ilıpınar and Menteşe: Early Farming Communities in the eastern Marmara”, The Neolithic In Turkey, Vol. 5 Archaeology and Art Publications, M. Özdoğan, N. Başgelen, P. Kuniholm (eds.), İstanbul 2013, 69-91.
• Sarıaltun, S, Fidan, M. E., Ağaç, S. 2023 Bahçelievler Yerleşmesi Neolitik Çanak Çömleğinde Uygulanan Bezeme ve Kazı Tekniklerin Değerlendirilmesi, SRMKA: Seramik Araştırmaları Dergisi 5: 1-30.
• Schwarzberg, H. 2003 On Problems in Identifying Ritual Pottery: The Example of the So-Called “Cult Tables”, Early Symbolic Systems for Communications in Southeast Europe: Volume I., L. Nikolova (ed.), Oxford: Hedges, 79-84.
• -2005a Prismatic Polypod Vessels and Their Way to Europe, How did farming reach Europe? BYZAS 2, C. Lichter (ed.), 255-273.
• -2005b Kultgefäße von Aşağı Pınar ‘Kulttischchen’ und ihre Stellung im Neolithikum und Chalkolithikum Südosteuropas und Anatoliens, Aşağı Pınar II, Die mittel- und spätneolithische Keramik, H. Parzinger, H. Schwarzberg (eds.), Archäologie in Eurasien 18, Studien im Thrakien‐ Marmara Raum Band 2, Verlag Philipp von Zabern, Mainz am Rhein: 246‐416.
• -2006 A New Item for the Neolithic Package? Early Neolithic Cult Vessels in Anatolia and South-East Europe”, Aegean - Marmara - Black Sea: The Present State of Research on the Early Neolithic, I. Gatsov, H. Schwarzberg (eds.): 127-134.
• -2009 Neolithic “Cult Tables” from Barçın Höyük”, Anatolica XXXV: 167-177.
• Seeher, J. 1987 Die Keramik 1: A: Die neolithische, chalkolithische Keramik. B: Die frühbronzezeitliche Keramik der älteren Phasen bis Phase G. Demircihüyük. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1975-1978, vol. 3,1, Mainz.
• Seure, G., Degrand, A. 1906 Exploration de quelques tells de la Thrace. Bulletin de Correspondance Hellénique 30: 359-432.
• Stanković, S. 1986 Žrtvenici i prosopomorfni poklopci iz Vinče, Beograd.
• Tekin, H. 2007 Hakemi Use, Güneydoğu Anadolu’da Son Neolitik Döneme Ait Yeni Bir Merkez, Anadolu’da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa’ya Yayılımı Türkiye’de Neolitik Dönem Yeni Kazılar-Yeni Bulgular, M. Özdoğan, N. Başgelen (eds.), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul: 47-56.
• Terzijska-Ignatova, S. 2010 A New Type of Late Chalcolithic Zoomorphic Cult Tables, Studii de Preistorie/7: 137-143.
• -2018 Late Chalcolithic Cult Tables from Tell Yunatsite, Bulgaria, Communities In Transition: The Circum-Aegean Area During the 5th and 4th Millennia BC, S. Dietz, F. Mavridis, Z. Tankosic and T. Takaoğlu (eds.), Oxford: Oxbow I books: Oxford &Philadelphia: 140-147.
• Thissen, L. C. 2001 The Pottery of Ilıpınar, Phases X to VA, The Ilıpınar Excavations 2, J. J. Roodenberg, L. C. Thissen (eds.), Leiden: 3-154.
• Todd, I. A. 1966 Preliminary Report on a Survey of Neolithic Sites in Central Anatolia, Türk Arkeoloji Dergisi XV-II: 103-107.
• Uçar, L. 2008 Hanobası-Karapınar (KB Aksaray) Kayıtlı Starigrafik İnceleme, Geosound 52: 185-212.
• Vandova, V. 1995 Tipologija na neolitnite kultovi masički 01 Južna Bǎlgarija. Archeologija (Sofija) 37, H. 1: 1-7.
• - 1997 Typology of the neolithic small altars from Southern Bulgaria. Archaeology in Bulgaria 1. H. 1: 23-29.
• Vassits, M. 1910 Die Hauptergebnisse der prähistorischen Ausgrabung in Vinca 1908. Prähistorische Zeitschrift 2: 23-39.