İslâm Hukukunda Bir İrade Beyânı Türü Olan Sükûtun Hükmü ve Beyân Kabul Edilme Şartları

Yıl 2018, Sayı: 12, 7 - 42, 04.10.2018

Muharrem Önder

Öz

İslâm hukukunda ehliyetli kişinin hukukî bir işlemi kurmak için iç
iradesini söz veya sözün yerini tutan yazı, işaret, fiil (teâtî) ve sükût gibi
vasıtalarla dışarıya yansıtmasına irade beyânı denilmektedir. Şer’î deliller
incelendiğinde teklîfi hükümler yönünden sükût etmede asıl olan hükmün mubahlık
olduğu anlaşılmaktadır. Ancak sükût, konusuna göre mendûp, mekruh, haram veya
vacip hükümlerini de alabilmektedir. İslâm hukukçuları yükümlü olan kişinin
iradesini ve maksadını açıklamasında sükûtun delil kabul edilip edilmeyeceği
hususu üzerinde durdukları gibi onun akitlerin kurulmasına ve hukukî
tasarruflarda bulunmaya olan etkisi üzerinde de durmuşlardır. Bu bakımdan soyut
(mücerred) sükût ile karinelerle çevrelenmiş nitelikli sükûtun her birisinin
kendine özgü hükmünü ve hukukî sonuçlarını ortaya koymuşlardır. Fıkıh
kaynaklarında sükûtun irade beyânı olarak kabul edilmesi belirli şartlara
bağlanmıştır. Bunlar arasında, sükût eden kişinin sükût konusunu bilmesi,
mükellef olması, irade beyânına engel bir durum bulunmaması, sükûtun başkasına
yönelik bir zarara veya aldanmaya yol açmaması, sükûtun kendisinden daha
kuvvetli bir irâde beyanı şekliyle teâruz etmemesi, soyut sükûtun beraberinde
irâdeyi beyân edip açığa çıkaracak hallerin ve karînelerin bulunması gibi
şartlar bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ehliyet, yükümlü, irade, beyân, sükût, hüküm

Kaynakça

• Ahmed Zerkâ, Şerhu’l-kavâidi’l-fıkhiyye, thk. Abdüssetta Ebû Gudde, Dâru'l-kalem, Dımaşk 2001 . Ali Haydar, Dürarü’l-hukkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm, Arapçaya çeviren Fehmî Huseynî, Dâru'l-cîl, Beyrut 1991. Âmidî, Seyfüddin, el-İhkâm fî usûli'l-ahkâm, thk. İbrahim el-Acûz, Beyrut 1985. Apaydın, H. Yunus, “İrade”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2000, XXII, 384-385. - “İrade beyanı”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2000, XXII, 387. Aynî, Bedruddin Ebû Muhammed Mahmud, el-Binâye şerhu'l-Hidâye, Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, Beyrut 2000. Bâbertî, Ekmelüddin Muhammed, el-Inâye şerhu'l-Hidâye, Beyrut 1977. Bağdâdî, Ebû Muhammed Gânim, Mecmau'd-damânât, Dâru'l-kitâbi'l-İslâmî, Kahire ty., Beşbîşî, Zâyid Ahmed, Turuku't-ta'bîr ani'l-irâdeti fi'l-kânûni'l-medenî; dirâse mukârene bi'l-fıkhi'l-İslâmî, Dâru'l-kütübi'l-kânûniyye, Kahire 2011. Buhârî, Abdülaziz, Keşfü’l-esrâr şerhu Usûli’l-Pezdevî, Dâru'l-kitâbi'l-İslâmî, Kahire ty., Bühûtî, Mansûr b. Yunus, Keşşâfü'l-kınâ' an Metni'l-iknâ', Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, Beyrut ty., Cürcânî, Şerîf Ali, et-Ta’rîfât, Beyrut 1983. Cüveynî, Ebû’l-Meâlî Abdülmelik, el-Bürhân fî usûli’l-fıkh, nşr. Abdülazîm ed-Dîb, Kâhire 1400. - et-Telhîs fî usûli’l-fıkh, nşr. Abdullah Cevlim en-Nîbâlî/ Şebbîr Ahmed el-Ömerî, Beyrut 1996. Derdîr, Ebu’l-Berakât Ahmed, eş-Şerhu’l-kebîr (Hâşiyetü’d-Desûkî ile), Kahire ty., Desûkî, Muhammed b. Ahmed, Hâşiyetü'd-Desûkî ala'ş-Şerhi'l-kebîr li'd-Derdîr, Dâru'l-fikr, Beyrut ty. Dırâz, Remzi Muhammed Ali, Ahkâmü’s-sükût fi’l-fıkhi’l-İslâmî, Menşûrâtü’l-Halebî el-Hukûkiyye, Beyrut 2011. el-Elfî, Muhammed Cibr, “Nitâku tatbîki’l-kâideti’l-fıkhiyye; lâ yünsebü ilâ sâkitin el-kavlü fi’l-kânûnu’l-medeniyyi’l-Ürdüniyyi”, Dirâsât; Mecelletü ulûmü’ş-Şerîa ve’l-kanûn, c. 24, sy. 3, Amman 1997, s. 193-199. Ensârî, Zeynüddin Ebû Yahya Zekeriya b. Muhammed, el-Guraru'l-behiyye şerhu'l-Behceti'l-verdiyye, nşr. Muhammed Abdülkadir Atâ, Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, Beyrut 1997, Ezherî, Şihabüddin Ahmed, el-Fevâkihü’d-devvânî alâ Risâleti İbni Ebî Zeyd el-Kayruvânî, Dâru’l-fikr, Beyrut 1995. Fîruzâbâdî, Muhammed b. Ya’kûb el-Kâmûsu’l-muhît, Beyrut 1986. Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed, el-Mustasfâ fî ilmi'l-usûl, Bulak-Kahire, 1906'dan ofset Beyrut ty., - el-Menhûl min ta’lîkâti’l-usûl, thk. Muhammed Hasan Heyto, Dımaşk 1998, Güzelhisârî, Mustafa b. es-Seyyid Muhammed, Menâfiu’d-dekâik şerhu Mecâmiu’l-hakâik, Dımaşk ty., Habergetiren, Ömer Faruk, "İslâm Hukuku Muamelât Konularında Sükûta Rıza Anlamı Verilen İşlemler", İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, cilt. 1, sy. 2, 2012, s. 131-165. Hâdimî, Ebû Saîd Muhammed, Mecâmiu’l-hakâik, İstanbul 1308. Hamavî, Ahmed b. Muhammed, Gamzü uyûni’l-basâir şerhu’l-Eşbâh ve’n-nazâir, Beyrut 1985. Haseballah, Ali, Usûlü’t-teşrîi’l-İslâmî, Kahire 1982. Haskefî, Alauddin Muhammed b. Ali, ed-Dürrü'l-muhtâr şerhu Tenvîri'l-ebsâr ve câmiu'l-bihâr, thk. Abdülmün'ım Halil İbrahim, Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, Beyrut 2002. Heyet, el-Mevsûatü’l-fıkhiyye el-Kuveytiyye, Dâru's-selâsil, Kuveyt 1404-1427, VII, 157. Heyet, el-Fetâvâ'l-Hindiyye, Dâru'l-fikr, Beyrut 1310 h., el-Hınn, Mustafa Saîd, Eseru’l-ihtilâf fi’l-kavâidi’l-usûliyye fî ihtilâfi’l-fukahâ, Beyrut 1982. Hıraşî, Ebû Abdillah Muhammed, Şerhü muhtasari Halîl, Dâru'l-fikr, Beyrut ty. İbn Âbidîn, Muhammed Emin, Raddü'l-muhtâr ala'd-Dürri'l-muhtâr, Beyrut 1979. İbn Abdişşekûr, Muhibbullah, Müsellemü’s-sübût (Fevâtihu’r-rahamût şerhi ile), Kahire 1324. İbn Abdisselam, Ebû Muhammed Izzüddin, el-Fevâid fî ihtisâri’l-makâsıd el-müsemmâ bi’l-kavâidi’s-sugrâ, Kahire 1988. - Kavâidü’l-ahkâm fî mesâlihi’l-enâm, nşr. Taha Abdürraûf Sa’d, Beyrut 1980. İbn Hacer, Ahmed b. Ali, Fethu’l-Bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî, nşr. Muhibbuddin el-Hatîb/Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Beyrut 1989. İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali, el-Muhallâ bi'l-âsâr, nşr. Muhammed Münîr ed-Dımışkî, İdâretü't-tıbâ'a el-münîriyye, Kahire, ty., İbn Kudâme, Abdullah b. Ahmed, el-Muğnî, Kahire 1992. İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemaluddin, Lisânü’l-Arab, Dâru’l-meârif, Kahire ty., İbn Nüceym, Zeynülâbidîn b. İbrahim, el-Eşbâh ve’n-nezâir, Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, Beyrut 1999. - el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik, Beyrut 1997. İbn Receb, Ebu’l-Ferac Abdurrahman b. Ahmed, Câmiu’l-ulûm ve’l-hikem, thk. Şuayb el-Arnavût/İbrahim Bâcis, Beyrut 1999. İbn Rüşd, Ebu'l-Velîd Muhammed b. Ahmed, el-Beyânü ve't-Tahsîl ve'ş-şerhu ve't-tevcîh ve't-ta'lîl li'l-mesâili'l-müstehraca, thk. Muhammed Hacı ve diğerleri, Dâru'l-Garbi'l-İslâmî, Beyrut 1988. - Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü'l-muktesıd, thk. Muhammed Subhî Hasan Hallâk, Mektebetü İbn Teymiye, Kahire 1415 h. İbn Sübkî, Tâcüddin Abdülvehhab, el-Eşbâh ve’n-nazâir, nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd/Ali Muhammed Muavvaz, Beyrut 1991. İbn Şıhne, Ebu'l-Berakât Seriyyüddin Abdülber, "Risâletü Nazmi'l-mesâil elletî es-Sükûtu fihâ rızan", tahkik ve neşir: Saffet Köse, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi (İHAD), sy. 3, 2004, s. 319-329. İbnü’l-Hümâm, Kemalüddin Muhammed, Fethu’l-kadîr şerhu’l-Hidâye, Beyrut ty., - Tahrir (Teysîr şerhi ile), Dâru'l-fikr, Beyrut ty., İbnü’l-Kayyim, Şemsüddin Muhammed, İ’lâmü’l-müvakkı’în an Rabbi'l-âlemîn, thk. Abdurrahman el-Vekîl, Mektebetü İbn Teymiyye, Kahire ty. - Zâdü’l-meâd fî hedyi hayri’l-ıbâd, Beyrut ty.. İsnevî, Cemalüddin, et-Temhîd fî tahrîci’l-fürû alâ’l-usûl, thk. Muhammed Hasan Heyto, Beyrut 1987. Kadı Iyâz b. Musa el-Yahsubî, et-Tenbîhâtü'l-müstenbata ala'l-kütübi'l-müdevvene ve'l-muhtelata, thk. Muhammed el-Vesîk; Abdünnaîm Humeytî, Dâru İbn Hazm, Beyrut 2011. Kahtân, Abdülkadir Muhammed, es-Sükûtü’l-müabbir ani’l-irâde ve eseruhu fi’t-tasarrufât, Dâru'n-nahda el-Arabiyye, Kâhire 1991. Karadâgî, Ali Muhyiddin, Mebdeü’r-rizâ fi’l-ukûd dirâse mukârane fi’l-fıkhi’l-İslâmî, Beyrut 1985. Karâfî, Ahmed b. İdris, el-Fürûk; Envâru'l-bürûk fî envâi'l-fürûk, Dâru'l-ma'rife, Kahire 1344. - ez-Zahîra, thk. Muhammed Hacı, Dâru'l-garbi'l-İslâmî, Beyrut 1994, Kâsânî, Alauddin Ebû Bekr, Bedâiu’s-sanâi’ fî tertîbü’ş-şerâi’, Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, Beyrut 1982. Köse, Saffet, “Sükût”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2010, XXXVIII, 52. - "Hanefî Fakihi Seriyyüddîn İbnü'ş-Şıhne'nin «Nazmü'l-mesâili'lleti's-Sükût fihâ rızâ» Adlı Risalesinin Tahkikli Neşri", İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi (İHAD), sy. 3, 2004, s. 319-329. Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’an, Beyrut 1988. Mahmasânî, Subhî, en-Nazariyyetü’l-âmme li’l-mûcebât ve’l-ukûd fi’ş-Şerîati’l-İslâmiyye, Beyrut 1983. Mâlik b. Enes, el-Müdevvenetü'l-kübrâ, (Sahnûn b. Saîd et-Tenûhî rivâyeti), Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, Beyrut 1994. Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed, el-Hâvî’l-kebîr fî fıkhi’l-İmam eş-Şâfiî, nşr. Ali Muhammed Muavvaz/Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Beyrut 1994. - Edebü’l-kâdî, thk. Muhyî Hilâl es-Serhân, Bağdat 1971. Mecîd, Yaîş, Devru's-sükût fi't-tasarrufâti'l-kânûniyye, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) Câmiatü Ebî Bekr Belkâyid, Tilmisân-Cezair 2008. Medkûr, Muhammed Sellâm, Nazariyyetü’l-ibâha ınde’l-usûliyyîn ve’l-fukahâ, Beyrût 1984. Mergînânî, Ebu'l-Hasan Burhanüddin Ali, el-Hidâye fî şerhi Bidâyeti'l-mübtedî, thk. Talâl Yusuf, Dâru İhyâi't-türâs el-Arabî, Beyrut ty. Mevsılî, Abdullah b. Mahmud, el-İhtiyâr li ta'lîli'l-muhtâr, el-Mektebetü'l-İslâmiyye, İstanbul, ty., Merdâvî, Alauddin Ebu'l-Hasan Ali, el-İnsâf fî ma'rifeti'r-râcihi mine'l-hılâf, Dâru ihyâi't-türâsi'l-Arabî, Beyrut ty., Nesefî, Ebu’l-Berakât Abdullah, Keşfü’l-esrâr şerhu'l-Menâr, Beyrut 1986. Nevevî, Ebû Zekeriya Muhyiddin, el-Mecmû’ şerhu’l-Mühezzeb, Cidde ty., - Şerhu sahih-i Müslim, Beyrut 1972. Önder, Muharrem, İslâm Fıkıh Usûlünde Sükûtun Delâleti (Yasama Sükûtu), Mana Yayınları, İstanbul 2013. - “İslâm Hukukunda Bilgisizlik (Cehl) ve Hukukî Etkileri”, Cumhuriyet Ünv. İFAD 2010, c. XIV, sy. 2, s. 273-305. Pezdevî, Ebu'l-Hasan Fahru'l-İslam Ali, el-Usûl (Keşfü’l-esrâr şerhi ile), Dâru'l-kitâbi'l-İslâmî, Kahire ty., Rüstem Bâz, Selim, Şerhu’l-Mecelle, Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, Beyrut 1986. Senhûrî, Abdürrezzâk Ahmed, el-Vasît fî şerhi’l-Kânûni’l-medenî el-cedîd, Beyrut 1970. - Mesâdiru’l-hak fi’l-fıkhi’l-İslâmî, Kahire 1954. Serahsî, Şemsü'l-Eimme Ebu Bekr Muhammed, el-Mebsût, Dâru'l-ma'rife, Beyrut ty. Sevvâr, Vahîdüddin, et-Ta’bîru ani’l-irâde fi’l-fıkhi’l-İslâmî, Mektebetü Dâri's-sekâfe, Amman 1998. Suyûtî, Celalüddin, el-Eşbâhü ve’n-nazâir, thk. Muhammed Hasan İsmail, Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, Beyrut 2015. Sülemî, Abdullah b. Nâsır, “Mebdeü i’tibâri’s-sükût bi mesâbeti’l-izni ve’l-kabûl ve hukmü’l-ilzâmi bihi”, Kazâ; Mecelle ilmiyye muhakkeme, Câmiatü'l-İmam Muhammed b. Suud, sy. 3, Şubat 2014, s. 73-96. Süvbînî, Burhanüddin İbrahim b. Ömer, Mes'eletü's-sâkit, thk. Ammâr Ahmed es-Sayâsane, Dâru'l-minhâc, Beyrut 2009, Şâfiî, Muhammed b. İdris, el-Ümm, nşr. Rıfat Fevzî Abdülmuttalib, Mısır 2001. eş-Şâşî, Nizâmüddin Ebû Ali Ahmed, Usûlü'ş-Şâşî, nşr. Abdullah Muhammed el-Halîlî, Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, Beyrut 2003. Şâtıbî, Ebû İshak İbrahim, el-İ’tisâm, Beyrut 1986. Şîrâzî, Ebû İshak İbrahim, Şerhu’l-lüma’, nşr. Abdülmecid Türkî, Beyrut 1988. Şürunbâsî, Ramazan Ali, es-Sükût ve delâletühü, Dâru'l-fikri'l-Arabî, Kahire ty. Teftazânî, Sa'duddin Mesud, et-Telvîh ala’t-tavzîh, Kahire ty. Trablusî, Alâuddin Ebu’l-Hasan Ali, Muînü’l-hukkâm fîmâ yeteraddedü beyne’l-hasmeyn mine’l-ahkâm, Kahire 1973. Tüsûlî, Ali b. Abdüsselam, el-Behce fî şerhi Tuhfeti'l-hukkâm, tashîh: Muhammed Abdülkadir Şahin, Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, Beyrut 1998 Venşerîsî, Ahmed b. Yahya, Îzâhü’l-mesâlik ilâ kavâidi'l-İmam Malik, es-Sâdık b. Abdurrahman el-Garyânî, Dâru İbn Hazm, Beyrut 2006. Zebîdî, Muhammed Murtezâ, Tâcü’l-arûs min Cevâhiri’l-kâmûs, thk. Abdüssettâr Ahmed Ferrac, Kuveyt 1965. Zerkâ, Mustafa, el-Medhalü’l-fıkhiyyü’l-âm (el-Fıkhu’l-İslâmî fî sevbihi’l-cedîd), Dâru'l-fikr, Dımaşk 1968. Zerkeşî, Bedrüddin Muhammed, el-Mensûr fî’l-kavâid, thk. Teysîr Ahmed Mahmûd, Kuveyt h.1405. - el-Bahru'l-muhît fî usûli'l-fıkh, haz. Abdülkadir Abdullah el-Ânî, Vizâretü'l-evkâf ve'ş-şüûnü'l-İslâmiyye, Kuveyt 1992, Zeylaî, Fahruddin Osman b. Ali, Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dekâik, Dâru'l-kitâbi'l-İslâmî, Mısır 1315. Zincânî, Ebu’l-Menâkıb Şihâbüddin Mahmûd, Tahrîcü’l-fürû’ ale’l-usûl, thk. Muhammed Edîb Salih, Müessesetü'r-risâle, Beyrut 1984.