Modern Ulus Devletin İdeolojik Bir Aygıtı Olarak Eğitim ve 19. Yüzyıl Osmanlı Eğitim Sistemi

Yıl 2022, Cilt: 1 Sayı: 1, 1 - 34, 31.03.2022

Yusuf Tekin

Öz

Eğitim, modern devletin ortaya çıkış sürecinden itibaren siyasal iktidarlar tarafından araçsallaştırılan bir nitelik kazanmaya başlamış ve yurttaşların biçimlendirilmesine dönük ideolojik bir işlev üstlenmiştir. Bu süreçte, her eğitim sistemi, bilgi ve hüner aktarımının yanı sıra, ait olduğu evrenin değerler sistemini taşıyan, kültür ve ideoloji transferini gerçekleştiren bir işlevsellikle devlet ideolojisinin oluşması, düzenlenmesi ve yayılması için hizmet gören bir araca dönüşmüştür. Ulus-devletlerin yükselmesiyle beraber kendisini hissettiren bu ideolojik araçsallaştırma süreci Osmanlı Devleti’nde ise nispeten daha geç bir dönemde başlamıştır. Bu çalışmada, 19. yüzyıl Osmanlısından başlayarak Cumhuriyetin ilk yıllarını da kapsayacak şekilde eğitim sistemine odaklanan bir bakış açısıyla, eğitim olgusunun gelenekselden moderne doğru evrilen dönüşüm süreci eleştirel ve tarihsel bir bağlam içinde analiz edilmiş, devletin eğitim aracılığıyla birey ve toplumla kurduğu didaktik ve biçimlendirici ilişkinin incelenmesi amaçlanmıştır. Bu amaç dâhilinde ilk etapta eğitim ve ideoloji arasındaki ilişkiye değinilmiş ve böylelikle çalışmanın teorik çerçevesi çizilmiştir. Ardından ise, Osmanlı arşiv belgeleri ve ilgili literatürden yararlanılarak 19. Yüzyıl Osmanlısından Cumhuriyetin ilk evresine Türkiye’deki eğitim ideoloji ilişkisi mercek altına alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Eğitim, İdeoloji, Ulus-devlet, Osmanlı Devleti, II. Abdulhamid

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Belge ve Defterler
• BOA-İrade Hus., 13.Ra.1310, Genel No: 1252, Hususi No: 68.
• BOA-İrade Hus., 24 Z 1316, Genel No: 1259, Hususi No: 68.
• BOA-İrade Hus., 26 Ra 1315, Genel No: 297, Hususi No: 100.
• BOA-İrade Hus., 9 R. 1321, Genel No: 429, Hususi No: 75.
• BOA-İrade-i Hususiye, 23 R. 1314, Genel No: 325, Hususi No: 64.
• BOA-YA Hus., Dosya No: 252, Vesika No: 73.
• BOA-YA Hus., Dosya No: 353, Vesika No: 19.
• BOA-YA Res., Dosya No: 50, Vesika No: 21.
• BOA- YA Res., Dosya No: 58, Vesika No: 24.
• BOA-YEE, Dosya No: 1, Vesika No: 11.
• BOA-YEE, Dosya No: 5, Vesika No: 117.
• BOA-YEE, Dosya No: 5, Vesika No: 127.
• BOA YEE, Dosya No: 5, Vesika No: 128.
• BOA-YEE, Dosya No: 10, Vesika No: 53.
• BOA-YEE, Dosya No: 11, Vesika No: 4.
• BOA-YEE, Dosya No: 38, Vesika No: 94.
• BOA-YEE, Dosya No: 39, Vesika No: 15.
• BOA-YEE, Dosya No: 43, Vesika No:114.
• BOA-YEE, Dosya No: 66, Vesika No: 43.
• BOA-YEE, Dosya No: 131, Vesika No: 20.
• BOA-Yıldız Sadaret Resmi Maruzat Defteri, Defter No: 12339.
• Araştırma ve İncelemeler
• Akyüz, Y. (1989). Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1988’e). Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayını.
• Althusser, L. P. (1994). İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları. ( Y. Alp ve M. Özışık, Çev.), İletişim Yayınları.
• Antel, S.C. (1999), Tanzimat Maarifi. Tanzimat. (441-462), içinde. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Atay, H. (1983). Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi Medrese Programları- İcazetnameler- Islahat Hareketleri. Dergâh Yayınları.
• Baltacı, C. (1991). Osmanlı Eğitim Sistemi, Osmanlı Ansiklopedisi Tarih/Medeniyet/ Kültür. c. 2. (s.7-145) içinde. İz Yayıncılık.
• Berker, A. B. (1945). Türkiye’de İlk Öğretim 1839-1908. Milli Eğitim Basımevi.
• Berkes, N. (1973). Türkiye’de Çağdaşlaşma. Bilgi Yayınları.
• Black, C. E. (1989). Çağdaşlaşmanın İtici Güçleri. (M.F. Gümüş, Çev.) Verso Yayınları.
• Cevdet Paşa. (1991). Tezakir-i Cevdet 1-12, Tezkire 6. (C. Baysun, yay haz.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Deringil, S. (1998). The Well Protected Domains Ideology and the Legitimation of Power in the Ottoman Empire 1876-1909. I.B Tauris.
• Eraslan C. (1996). Doğruları ve Yanlışlarıyla Sultan II. Abdülhamid, Nesil Yayıncılık.
• Ergin, O. (1977). Türk Maarif Tarihi. Eser Kültür Yayınları.
• Ergün, M. (2000). Medreseden Mektebe Osmanlı Eğitim Sistemindeki Değişme, Yeni Türkiye Dergisi Osmanlı Özel Sayısı II (32), 735-753.
• Hegel, G.W. F. (1991). Tarihte Akıl. (Ö. Sözer, Çev.). Ara Yayınları.
• İnalcık, H. (1973). The Ottoman Empire: The Classical Age 1300-1600. University of London.
• İnan, M. R. (1978). Kanun-i Esasi’den Önce ve Sonra Osmanlı Devleti’nde Eğitim Girişimleri. Armağan Kanuni Esasi’nin 100. Yılı. (s.213-248) içinde. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını.
• Karpat, K. (1997). Pan-İslamizm ve II. Abdülhamid: Bir Yanlış Görüşün Düzeltilmesi. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi (48). 13-37.
• Kedourie, E. (1971). Avrupa’da Milliyetçilik. (M. H. Timurtaş, Çev.). Milli Eğitim Basımevi.
• Koçer, H. A. (1991). Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi (1773-1923). Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Kodaman, B. (1987). Sultan II. Abdülhamid Devri Doğu Anadolu Politikası. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Lewis, B. (1996). Modern Türkiye’nin Doğuşu (M. Kıratlı, Çev.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Mardin, Ş. (1993). İdeoloji, İletişim Yayınları.
• Ortaylı, İ. (1995). İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. Hil Yayınları.
• Pakalın, M. Z. (1992). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Platon. (1995). Devlet. (S. Eyüboğlu ve M.A. Cimcoz, çev.). Remzi Kitabevi.
• Poulton, H. (2000). Silindir Şapka Bozkurt ve Hilal. (Y. Alogan, çev.) Sarmal Yayınları.
• Sarıkaya, Y. (1997). Medreseler ve Modernleşme. İz Yayıncılık.
• Shaw, S. J. ve Shaw, E. K. (2000). Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye. (M. Harmancı, çev.). E Yayınları.
• Tekeli, İ. Ve İlkin, S. (1993). Osmanlı İmparatorluğunda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tezcan, M. (1997). Eğitim Sosyolojisi. Basım Yeri Yok.
• Toland, J. D (1988). Inca Legitimation as a Communication Process, Cohen R. Ve J. D. Toland (eds), State Formation and Political Legitimacy. (s.115-116). Transaction Books.
• Unan, F. (2000). Osmanlılarda Medrese Eğitimi. Yeni Türkiye Dergisi Osmanlı Özel Sayısı II, (32). 685-697.
• Unat, F. R. (1964). Türkiye’de Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış. Milli Eğitim Basımevi.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Türk Tarih Kurum Yayınları.
• Weber, M. (1993). Sosyoloji Yazıları. (T. Parla, çev.). Hürriyet Vakfı Yayınları.
• Yasemee, F. A. K. (1996). Ottoman Diplomacy Abdülhamid II and The Great Powers 1878-1888. The Isis Press.