KURAK VE YARI KURAK ALANLARDA İKLİM DİRENÇLİ BİTKİLERİN KULLANILMASI

Yıl 2024, Cilt: 1 Sayı: Özel, 195 - 235, 02.12.2024

Bilgi Sarıhan , Ramazan Acar , Aydın Uzun

Öz

Hızlı nüfus artışıyla birlikte enerji ve yakıt tüketimindeki artışın yanı sıra doğal kaynakların tahribi sonucu küresel ısınmanın etkileri giderek ciddi boyutlarda hissedilmektedir. Küresel ısınmanın bir sonucu olan iklim değişikliği, dünyanın bazı bölgelerinde olduğu gibi Türkiye’de de kuraklığa bağlı sorunların katlanarak artmasına neden olmaktadır. Kuraklık riski altındaki bölgelerde bulunan kurak ve yarı kurak alanların sorunları arasında rüzgâr erozyonu, çoraklık ve çölleşme gibi problemler yer almaktadır. İyileştirme çalışmalarına öncelik verilecek sahalarda belirten çölleşmeye ve rüzgâr erozyonuna hassas alanların belirlenmesi çalışmaları, olumsuzluklarla mücadelede önemli bir altlık olarak kullanılmaktadır. Kurak ve yarı kurak alanlar ile marjinal sahalardaki olumsuzluklara karşı iklim dirençli bitki tespit ve adaptasyon çalışmalarına ağırlık verilerek, bu tür sahaların iyileştirilmesinde tespit ve adaptasyonu yapılmış türlere öncelik verilmesi hedeflenmiştir. Bu kapsamda, son yıllarda Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü (ÇEMGM) tarafından bu alanlarda bitkilendirme çalışmalarında yer verilen, bazı iklim dirençli otsu, yarı çalı, çalı ve ağaç türlerinin tespiti ve uygulanması çalışmaları yürütülmektedir. İklim dirençli bitki tespit çalışmalarında, bazı yerel alanlardaki kurak ve çorak topraklarda uygulanan bitkilerin yaşama başarı oranları ve büyümeleri takip edilmiştir. Sonuçlara göre; otlak ayrığı (Agropyron cristatum), mavi ayrık (Agrapyron intermedium), bozkır otu (Kochia prostrata), dört kanatlı tuz çalısı (Atriplex canascens), ılgın (Tamarix sp.) gibi türlerin alana daha yüksek oranda adapte oldukları tespit edilmiştir. Diğer taraftan, kuraklığa sahip farklı bölgelerde yetişen doğal ahlat (Pyrus elaeagnifolia) ve alıç (Crataegus Spp.) genotiplerinden toplanan materyallerin moleküler karakterizasyon çalışmaları ve doku kültürü analizleri genotipler arasında yüksek düzeyde varyasyonların olduğunu ortaya koymuştur. Dirençli ve genetik olarak kaliteli genotipler belirlenip aşı ile çoğaltılarak genetik materyal bahçeleri oluşturulmuştur. Bitki adaptasyon ve tespit çalışmaları; çölleşme ve rüzgâr erozyonu hassasiyetinin yüksek olduğu bölgeler ile sorunlu toprak koşullarına sahip alanlarda bitkilendirme çalışmalarında kullanılabilecek uygun bitkilerin belirlenmesi ve bitki temininin sürdürülebilirliğinin sağlanabilmesini çözüm olarak sunmaktadır. Geçmişte, rüzgâr erozyonu ve çölleşmeyle mücadelede, bazı iklim dirençli bitki türlerinin kullanılmasının bu tür sahalardaki başarının sağlanmasındaki önemini ifade eden deneyimlere değinilmiştir. Sahanın ekolojik koşulları ve antropojenik etkiler nedeniyle, bitkilendirme faaliyetlerinde sahayı koruma altına almak, arazi ön hazırlığı yapmak, bitki yetiştirmede bazı önemli kriter ve hususların uygulanması bu tür sahaların başarıya ulaşmasında önemli katkı sağlamaktadır. Çalışmaların genel amaçları arasında; sıfır emisyonda kilit rol oynayan yeni karbon yutak alanlarının oluşturulmasının sağlanması, bozulmuş mera ve orman dışı diğer alanların ıslahı, arazi tahribatının dengelenmesine katkı sağlanması, toprak ekolojisini iyileştirme, yem ve gıda kaynağı oluşturma yer almaktadır. Ayrıca, şehirlerde iklim değişikliğini tetikleyen ve iklim değişikliğinden kaynaklanan etkilere karşı iklim dirençli ve doğa temelli çözümler kapsamında yerleşim yeri park-bahçe alanları ve şehir ormanlarındaki kurakçıl bitkilendirme çalışmalarına katkıda bulunma olanaklarını sağlayabilmesi bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İklim Değişikliği, Kuraklık, Kurak ve Yarı Kurak Alan, Rüzgâr Erozyonu, Çölleşme, İklim Dirençli Bitki

Kaynakça

• Acar, R. (2013, November). The Importance of Forage Kochia (Kochia prostrata (L.) Schrad.) Found in Natural Areas in KOP Region, and the Advantages of Its Use in Pasture Improvement (KOP Doğal Alanlarında Bulunan Bozkır Otu (Kochia prostrata (L.) Schrad.) Bitkisinin Önemi ve Mera Islahında Kullanımının Avantajları), I. In KOP Regional Development Symposium Proceedings (pp. 14-16).
• Acar, R., & Dursun, S. (2010). Vegetative methods to prevent wind erosion in central Anatolia region. International Journal of Sustainable Water and Environmental Systems, 1(1), 25-28.
• Acar, R., İnce, K., Uysal, M., Sarıhan, B., et al. (2023). Model Mera Uygulama Projesi ve Sonuçları: Karaman/Ayrancı. Ulusal Çevre Bilimleri Araştırma Dergisi, 6(1), 20-31.
• Akca, N. (2020). NİKSAR’DA (TOKAT) DOĞAL OLARAK YETİŞEN ALIÇ GENOTİPLERİNİN (Crataegus spp.) ÖN SELEKSİYONU (Master›s thesis, Fen Bilimleri Enstitüsü).
• Anderson, J. M. (1991). The effects of climate change on decomposition processes in grassland and coniferous forests. Ecological Applications, 1(3), 326-347.
• Anonim, (2019). Türkiye’nin ağaç arşivi. http://www.agaclar.org/agac.asp?id=882- (Erişim tarihi: 25.11.2019).
• Ashraf, M., & Wu, L. (1994). Breeding for salinity tolerance in plants. Critical Reviews in Plant Sciences, 13(1), 17-42.
• Atalay, İ. (2014). Türkiye’nin ekolojik bölgeleri. Orman ve Su İşleri Bakanlığı. Bakır, Ö., & Açıkgöz, E. (1976). Yurdumuzda Yem Bitkileri Çayır ve Mera tarımının Bugünkü Durumu Geliştirme Olanakları ve Bu Konuda Yapılan Araştırmalar. Ankara Çayır-Mera ve Zootekni Araştırma Enstitüsü Yay, 61.
• Batjes, N. H., & Sombroek, W. G. (1997). Possibilities for carbon sequestration in tropical and subtropical soils. Global change biology, 3(2), 161-173.
• Bilbro, J. D. (1991). Relationships of cotton dry matter production and plant structural characteristics for wind erosion modeling. Journal of soil and water conservation, 46(5), 381-384.
• ÇEM (2016). Ulusal Ölçekte Rüzgâr Erozyonu Risk Haritasının Hazırlanması Projesi. Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü, Ankara, Türkiye.
• ÇEM (2018). Doğal Ahlat (Pyrus elaeagrifolia Pall.) Populasyonlarindaki İri Meyveli Tiplerin Belirlenmesi, Moleküler Karakterizasyonu, Vejetatif Çoğaltma Kapasiteleri İle Kurak-Yarikurak Alanlarda Kullanim İmkânlarinin Belirlenmesi Ve Muhafazasi Projesi. Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü, Ankara, Türkiye.
• ÇEM (2019). Türkiye Çölleşme Modeli ve Hassasiyet Haritası. Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü, Ankara, Türkiye.
• ÇEM (2021). Marjinal (Tuzlu-Alkali) ve Rüzgâr Erozyonundan Etkilenmiş Alanlarda Bazı Baklagil ve Buğdaygil Yem Bitkilerinin Adaptasyonu Projesi Sonuç Raporu. Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü, Ankara, Türkiye.
• ÇEM (2022). Doğal Alıç (Crataegus Spp.) Populasyonlarındaki İri Ve Sarı Meyveli Tiplerin Belirlenmesi, Moleküler Karakterizasyonu, Vejetatif Çoğaltma Kapasiteleri İle Kurak-Yarıkurak Alanlarda Kullanım İmkânlarının Belirlenmesi Ve Muhafazası Projesi. Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü, Ankara, Türkiye.
• Cibils, A. F., Swift, D. M., & McArthur, E. D. (1998). Plant-herbivore interactions in Atriplex: current state of knowledge.
• Dabney, S. M., Delgado, J. A., & Reeves, D. W. (2001). Using winter cover crops to improve soil and water quality. Communications in Soil Science and Plant Analysis, 32(7-8), 1221-1250.
• Daily, G. C., Matson, P. A., & Vitousek, P. M. (1997). Ecosystem services supplied by soil. Nature’s services: societal dependence on natural ecosystems, 113-132.
• Ekmekçi, E., Apan, M., & Kara, T. (2005). TUZLULUĞUN BİTKİ GELİŞİMİNE ETKİSİ. Anadolu Tarım Bilimleri Dergisi, 20(3), 118-125. https://doi.org/10.7161/ anajas.2005.20.3.118-125
• Erdoğdu, İ., Sever, A. L., Atalay, A. K., Aygün, C., Akkaya, S., Işık, Ş., & Kirtiş, F. (2013). Eskişehir ve Konya’daki Üç Lokasyonda Farklı Dikim Mesafelerinin Dört Kanatlı Tuz Çalısının (Atriplex canescens Pursh Nutt.) Bazı Yem Verim ve Kalite Özelliklerine Etkisi. Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 27(1), 55-63.
• Erinç, S. (1963). İç Anadolu’da Karapınar çevresindeki kum reliefi hakkında. İstanbul Üniv. Coğrafya Enstitüsü Dergisi C, 17, 13.
• Erinç, S. (1965). Yağiş muessiriyeti üzerine bir deneme ve yeni bir indis. İstanbul Üniversitesi.
• Erkun, V. (1999). Çayır meraların önemi ve tarihi gelişimi. Çayır-Mera Amenajmanı ve Islahı. TC Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü, 131-136.
• Evans, J., & Turnbull, J. W. (2004). Plantation forestry in the tropics: the role, silviculture, and use of planted forests for industrial, social, environmental, and agroforestry purposes. Oxford University Press.
• FAO (1989). Arid zone forestry: A guide for field technicians. FAO Conservation Guide 20.
• Fryrear, D. W. (1981). Dust storms in the southern Great Plains. Transactions of the ASAE, 24(4), 991-0994.
• Fryrear, D. W., Bilbro, J. D., Saleh, A., Schomberg, H., Stout, J. E., & Zobeck, T. M. (2000). RWEQ: Improved wind erosion technology. Journal of soil and water conservation, 55(2), 183-189.
• Fryrear, D.W. (1985). Soil cover and wind erosion. Trans. ASAE 28:781–784.
• Gillette, D. A., & Pitchford, A. M. (2004). Sand flux in the northern Chihuahuan Desert, New Mexico, USA, and the influence of mesquite‐dominated landscapes. Journal of Geophysical Research: Earth Surface, 109 (F4).
• Gore, R. (1979). The desert: An age-old challenge grows. National Geographic 156:594-639.
• Grini, A., Myhre, G., Zender, C. S., & Isaksen, I. S. (2005). Model simulations of dust sources and transport in the global atmosphere: Effects of soil erodibility and wind speed variability. Journal of Geophysical Research: Atmospheres, 110(D2).
• Gültekin, H. C. (2007). Yabanıl meyveli ağaç türlerimiz ve fidan üretim teknikleri. Çevre ve Orman Bakanlığı, Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolu Genel Müdürlüğü Fidanlık ve Tohum İşleri Daire Başkanlığı Ankara.
• Gül, E., Dölarslan, M., & Uluğ, K. (2019). Yarı Kurak Ağaçlandırma Alanlarında Çölleşme Eğiliminin Değerlendirilmesi: ÇAKÜ Orman Fakültesi, Prof. Dr. Abdülreşit BROHİ Araştırma ve Uygulama Ormanı Örneği”. Bartın Orman Fakültesi Dergisi, 21(2), 506-516.
• Güngör, Y., Yurtseven, E., & Artık, N. (1993). Sulama suyu tuzluluğunun soya kimyasal bileşimi üzerine etkisi. Tübitak, Doğa Tr. J. Of Agricultural And Forestry, 17, 443-449.
• IPCC (2023). Climate Change 2013. The Physical Science Basis. Stocholm, 2013.
• İnce, K., Şahin, S., & Erpul, G. (2018). Yenilenmiş Rüzgâr Erozyonu Eşitliği İklim Faktörünün Ulusal Ölçekte Belirlenmesi. Toprak Su Dergisi, 7(2), 12-20. https://doi. org/10.21657/topraksu.460715
• Karagöz, A., Doğan, O., Erpul, G., Dengiz, O., Sönmez, B., Tekeli, İ., ... & Madenoğlu, S. (2015). ÇÖLLEŞME, KURAKLIK VE EROZYONUN OLASI ETKİLERİNİN TÜRKİYE ÖLÇEĞİNDE DEĞERLENDİRİLMESİ. Türkiye Ziraat Mühendisliği VIII. Teknik Kongresi Bildiriler Kitabı-1, 118.
• Karakaya, A., Uysal, M., Sözüdoğru, O. S., Çaycı, G., Kendir, H., Arcak, S., ... & Özbedel, N. (2018). Tuzlu ve Alkali Alanlarda Kullanılabilecek Bazı Bitki Türlerinin Tespiti ve Adaptasyonu Projesi Sonuç Raporu. Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü Erozyon Kontrolü Dairesi Başkanlığı.
• Le Houérou, H. N. (2000, October). Use of fodder trees and shrubs (trubs) in the arid and semi-arid zones of West Asia and North Africa: history and perspectives. In Fodder shrub development in arid and semi-arid zones, proceedings of the workshop on native and exotic fodder shrubs in arid and semi-arid zones (Vol. 1, pp. 9-53). Aleppo, Syria: ICARDA.
• Lombard, P. B., Westwood, M. N., Rom, R. C., & Carlson, R. F. (1987). Rootstocks for fruit crops. Canada.
• Maas, E. V. (1985). Crop tolerance to saline sprinkling water. Biosalinity in action: Bioproduction with saline water, 273-284.
• MGM (2024). AYDENİZ İKLİM SINIFLANDIRMASINA GÖRE TÜRKİYE İKLİMİ https://www.mgm.gov.tr/files/iklim/iklim_siniflandirmalari/aydeniz.pdf
• MGM (2023). THORNTHWAITE İKLİM SINIFLANDIRMASINA GÖRE TÜRKİYE İKLİMİ https://www.mgm.gov.tr/FILES/iklim/iklim_siniflandirmalari/Thornthwaite.pdf
• Middleton, N. J., Goudie, A. S., & Wells, G. L. (2020). The frequency and source areas of dust storms. In Aeolian geomorphology (pp. 237-259). Routledge.
• Naidu, B. P., & Harwood, M. R. (1997). Opportunities for landscape stabilisation and revegetating disturbed lands in stressful environments with exotic or native forages. Tropical Grasslands, 31, 364-369.
• Yildiz, O., Sarginci, M., Toprak, B., GÜRSOY, İ., Altinay, B., Arslan, H., ... & ŞAHİN, U. (2018). Afforestation practices in Central anatolia.
• Örs, İ., Safi, S., Ünlükara, A., & Yürekli, K. (2011). Su hasadı teknikleri, yapıları ve etkileri. Tarım Bilimleri Araştırma Dergisi, (2), 65-71.
• ÖZBEK, N. (1978). Özel meyvecilik (Kışın yaprağını döken meyve türleri) ÇÜ Ziraat Fak. Yay., Adana, 486s.
• Özdeveci, B. (2006). Crataegus türlerinin fitoterapideki önemi (Master’s thesis, Sağlık Bilimleri Enstitüsü).
• Özdemir, M. A. (2023). Çölleşme ile mücadele stratejileri: Karapınar örneği. In Y. Küçükdağ, K. Özcan, & C. Arabacı (Eds.), Konya ili ve ilçelerinin tarihi süreç çerçevesinde çevre, şehircilik ve iklim değişikliği I (s. 355). T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı. ISBN: 978-625-7076-45-6.
• Özdoğan, N. (1976). Rüzgâr erozyonu ve rüzgâr erozyonu sahalarında alınacak başlıca tedbirler. Topraksu Genel Müdürlüğü Yayınları, 306.
• Palm, C., Blanco-Canqui, H., DeClerck, F., Gatere, L., & Grace, P. (2014). Conservation agriculture and ecosystem services: An overview. Agriculture, Ecosystems & Environment, 187, 87-105.
• Regional Salinity Laboratory (US). (1954). Diagnosis and improvement of saline and alkali soils (No. 60). US Department of Agriculture.
• Sönmez, B. (2003). Türkiye çoraklık kontrol rehberi. TC Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Toprak ve Gübre Araştırma Enstitüsü. Teknik Yayın, (33).
• Sönmez, B. (2003). Türkiye çoraklık kontrol rehberi. TC Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Toprak ve Gübre Araştırma Enstitüsü. Teknik Yayın, (33).
• Sporcic, M., Keep, T., & Nelson, L. (1998). WEQ management period method wind erosion model worksheet.
• TOB (2024). MERA ALANLARININ YILLAR İTİBARİYLE DEĞİŞİMİ https://www.tarimorman.gov.tr/Konular/Bitkisel-Uretim/Cayir-Mera-ve-Yem-Bitkileri Tarman, Ö. (1972). Yembitkileri, Çayır-Mer’a Kültürü, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları 464, Ders Kitabı : 157, Ankara
• Tekeli, A. S., Baytekin, H., Şılbır, Y., Kendir, H., Deveci, M., Tan, A., & Ateş, E. (2005). Meraların korunma ve kullanımı. Türkiye Ziraat Mühendisliği, VI. Teknik Tarım Kongresi, 3-7.
• Türkeş, M. (2002). İklim Değişikliği: Türkiye-iklim değişikliği çerçeve sözleşmesi ilişkileri ve iklim değişikliği politikaları. Çevre ve Sürdürülebilir Kalkınma Paneli Vizyon ve Öngörü Raporu.
• Türkeş, M. (2003). Sera gazı salımlarının azaltılması için sürdürülebilir teknolojik ve davranışsal seçenekler. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, TMMOB Çevre Mühendisleri Odası, Ankara, 267-285.
• Türkeş, M. (2008). İklim Değişikliği ve Küresel Isınma Olgusu: Bilimsel Değerlendirme. E. Karakaya (der.), Küresel Isınma ve Kyoto Protokolü: İklim Değişikliğinin Bilimsel, Ekonomik ve Politik Analizi içinde, İstanbul: Bağlam.
• Uluocak, N. (1979). Toprak koruması ve yem niteliği bakımından Türkiye’nin önemli doğal mera bitkileri. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi.
• UNCCD (2011). Desertification: A Visual Synthesis. United Nations Convention to Combat Desertification (UNCCD) Geneva: Zoi Environment Network.