Devletçilikten Özelleştirmeye Kastamonu’da Bir “Milli Fabrika”: Taşköprü Kendir Sanayi Müessesesi

Yıl 2025, , 263 - 284, 22.01.2025

Yeşim Akın Yalçın

https://doi.org/10.54752/ct.1623996

Öz

Taşköprü Kendir Sanayi Müessesesi Sümerbank tarafından 1947 yılında Kastamonu’nun Taşköprü ilçesinde kurulmuştur. Devletçilik politikasının son dönemlerinde faaliyete geçen ve 1990'ların ikinci yarısına dek varlığını sürdüren müessesenin, hem yerel ölçekte katkıları hem Türkiye emek tarihi açısından kazandırdıkları önemlidir. Küçük ölçekli bir fabrika olan kuruluş, bölgenin iktisadi ve toplumsal dokusunu canlandırıcı niteliğiyle birlikte Türkiye’nin sermaye birikimindeki yeri açısından da önemlidir. Çalışma dâhilinde geçimlik tarımsal faaliyetle yaşamını sürdüren köylünün sanayi işçisine dönüşümü ile tarım sanayinin gelişimi ortaya koyulmuştur. Taşköprü Kendir Sanayi Müessesesinin somutluğunda, müessese çalışanlarının yaşamlarını ve üretim alanlarını dönüştürmelerinin öyküsünün emek tarihi yazınında hak ettiği yeri kazanması ve benzer araştırmalara yönelik ilginin artmasına katkı sağlaması amaçlanmıştır. Devletçilikten özelleştirmeye giden yolda belirleyici dinamiklerin etki ve sonuçları bu araştırmanın özünü oluşturmaktadır. Türkiye’nin kendir ihtiyacının % 40’ını karşılayan fabrikada iktisat politikalarının pratik karşılıkları ile yaşam koşullarındaki dönüşümlerin hem iktisadi hem toplumsal mercekten okunması çalışmanın zeminini belirlemektedir. 1980 sonrası özelleştirme dalgasından payını alan ve teknolojik gelişmelerden, yatırımlardan alıkonulan kurumun öyküsünde devletçilik ile başlayıp özelleştirmelere yüzünü dönen iktisat politikası arasındaki açı değerlendirilmektedir. Taşköprü örneği tarihe olduğu kadar içinde bulunduğumuz koşulları değerlendirmeye de ışık tutacaktır.

Anahtar Kelimeler

Emek tarihi, Devletçilik, Sümerbank, Taşköprü Kendir Sanayii

From Etatism to Privatization, A National Factory in Kastamonu: Taşköprü Hemp Industry Establishment

Öz

Taşköprü Hemp Industry Enterprise was established by Sümerbank in 1947 in Taşköprü district of Kastamonu. The institution, which started operating in the last periods of the etatism policy and continued its existence until the second half of the 1990s, is important both in terms of its contributions on a local scale and the labor history of Turkey. The establishment is important in terms of its place in Turkey's capital accumulation as well as its revitalizing nature of the economic and social fabric of the region. Within the scope of the study, the development of the agricultural industry was revealed with the transformation of the villagers into industrial workers. The effects and consequences of the decisive dynamics on the road from etatism to privatization constitute the essence of this research. The basis of the study is to read the practical implications of economic policies and the transformations in living conditions in the factory, which meets 40% of Turkey's hemp needs, from both economic and social lenses. In the story of the institution, which was privatized after 1980 and prevented from technological developments and investments, the angle between the changing economic policy and the search for cheap labor force, flexible and precarious working conditions is evaluated.

Anahtar Kelimeler

Labor history, Etatism, Sümerbank, Taşköprü Hemp Industry

Kaynakça

• Avcıoğlu, D. (2013). Türkiye’nin Düzeni (Dün-Bugün-Yarın), İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi.
• Aykut, İ. (2011). “Tekstil Sanayiinde Toplu Sözleşme Tatbikatından Doğan Meseleler”, Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi (19), 41-58. (1968).
• Boratav, K. (2012), Türkiye İktisat Tarihi 1908-2009, (16. Baskı), Ankara: İmge Yayınevi.
• Ceylan, O. (2021), “Cumhuriyetin İlk Döneminde Geleneksel Bir Ürün: Kastamonu Kendirinin (Kenevir) Tarihsel Gelişimi (1923-1950)”, Belgi Dergisi, S.22, 195-218.
• Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi, Cilt: 7, 11.12.1962.
• Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi, Cilt: 28, 3.6.1965.
• Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi, Cilt: 48, 15.10.1968.
• Doğrusöz Gazetesi, S. 2116, 8 Ekim 1953.
• Dönmez Atbaşı, F., Öziş, M., Kurtulmuş, M. M. (2024), “AKP’li Yıllarda Türkiye Ekonomisi: Panoramik Bir Değerlendirme”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 79(3), 435-467.
• DPT, (1995). Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1996-2000), Ankara.
• Ekin, N. M. (1957). “İşçi Devrinin Nazari Esasları”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C.19, S.1-4, 49-112.
• Eski, M. (2016). İmparatorluktan Cumhuriyete Kastamonu Ekonomisi 1880-1960, Kastamonu: Kastamonu Ticaret ve Sanayi Odası.
• Güngör Ergan, N. (1998). “Etatism in Turkey”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 15(2), 49-57.
• Kilci, M. (1994). KİT’lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması, Ankara: Devlet Planlama Teşkilatı.
• Kiper, M. (2011). Artık Paydos: Cumhuriyet’in İlk Dönemlerinden Sanayi ve Kalkınma Öyküleri, (2. Baskı), İstanbul: Truva.
• Koçak, H. (2012). Paşabahçe Şişe-Cam’ın İlk Yılları: “Milli Fabrika Rejimi”. Çalışma Ve Toplum, 2 (33), 15-48.
• Kuruç, B. (2011). Mustafa Kemal Döneminde Ekonomi, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Kuzey Anadolu Kalkınma Ajansı, (2013). Taşköprü İlçe Analizi, https://www.kuzka.gov.tr/Icerik/Dosya/www.kuzka.gov.tr_16_NF8E24RY_taskopru_ilce_analizi.pdf (17.10.2024).
• Kuzey Anadolu Kalkınma Ajansı, (2023). Taşköprü İlçe Analizi 2023, https://www.kalkinmakutuphanesi.gov.tr/assets/upload/dosyalar/20240305_taskopru_ilce_analizi.pdf (17.10.2024).
• Küçük, Y. (1978). Planlama, Kalkınma ve Türkiye, (8. Baskı), Ankara: Tekin Yayınevi.
• Makal, A. (2007). Ameleden İşçiye: Erken Cumhuriyet Dönemi Emek Tarihi Çalışmaları, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Makal, A. (1999). Türkiye’de Tek Partili Dönemde Çalışma İlişkileri: 1920-1946, Ankara: İmge Yayınevi.
• Millet Meclisi (MM), Tutanak Dergisi, Dönem: 1, Toplantı: 4, Cilt: 35, 48. Birleşim, 29.01.1965.
• Orhangazi, Ö. (2019). “2000’li Yıllarda Yapısal Dönüşüm ve Emeğin Durumu”, Çalışma ve Toplum, 1, 325-348.
• Ökçün, A. G. (1975). “Teşvik-i Sanayi Kanun-ı Muvakkatı, 1913”, A.Ü. SBF Dergisi, C.30, S.1, 25-44.
• Övgün, B. (2010). Devlet ve Planlama, Ankara: Siyasal Kitabevi.
• Özen-Aytemur, J. (2010). Türkiye’de Yönetim Düşüncesinin Erken Dönemleri: Sümerbank (1930-1945), İstanbul: Libra Kitap.
• Özelmas, E. (1963). Devletçilik ve Türkiye’deki Tatbikatından Sümerbank, Ankara: Yeni Desen Basımevi.
• Polatoğlu, M. G. (2021). “Türkiye’nin Kalkınmasında Sümerbank Ve Etkinliği (1933-1987)”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.37, S.104, 261-306.
• Sedef, C. (1989). “KİT’lerin Özelleştirilmesi”, Erciyes Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi (8), 7-16.
• Taşköprü Belediyesi, (2009). Geçmişten Günümüze Değişen ve Gelişen Taşköprü.
• TBMM Kanunlar Dergisi, C.16, 03 Haziran 1933.
• Tezel, Y. S. (2015). Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi, 1923-1950, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu, (1972). Sümerbank Taşköprü Kendir Sanayii Müessesesi 1971 Yılı Raporu, Ankara: Alkan Matbaası.
• T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu, (1973). Sümerbank Taşköprü Kendir Sanayii Müessesesi 1972 Yılı Raporu, Ankara: Cihan Matbaası.
• T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu, (1974). Sümerbank Taşköprü Kendir Sanayii Müessesesi 1973 Yılı Raporu, Ankara: Alkan Matbaası.
• T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu, (1975). Sümerbank Taşköprü Kendir Sanayii Müessesesi 1974 Yılı Raporu, Ankara: Gaye Matbaası.
• T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu, (1976). Sümerbank Taşköprü Kendir Sanayii Müessesesi 1975 Yılı Raporu, Ankara: Akın Matbaası.
• T. C. Resmî Gazete, S. 1065, 13 Kânunuevel 1928.
• T.C. Resmî Gazete, S. 3950, 4 Temmuz 1938.
• T.C. Resmî Gazete, S. 5139, 23 Haziran 1942.
• T.C. Resmî Gazete, S. 8904, 14 Ocak 1955.
• T.C. Resmî Gazete, S. 9328, 9 Haziran 1956.
• T.C. Resmî Gazete, S. 10298, 5 Eylül 1959.
• T.C. Resmî Gazete, S. 27188, 2 Nisan 2009. T.C. Yüksek Murakabe Heyeti, (1951), 3460 Sayılı Kanunun 24. Maddesi Gereğince Hazırlanan Sümerbank Taşköprü Kendir Sanayii Müessesesi 1950 Yılı Raporu, Ankara: Gürsoy Basımevi.
• T.C. Yüksek Murakabe Heyeti, (1961), 3460 Sayılı Kanunun 24. Maddesi Gereğince Hazırlanan Sümerbank Taşköprü Kendir Sanayii Müessesesi 1960 Yılı Raporu, Ankara: Gürsoy Basımevi.
• T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Sümerbank Fabrikalarından Görüntüler https://filmmirasim.ktb.gov.tr/tr/film/sumerbank https://filmmirasim.ktb.gov.tr/tr/film/sumerbank-in-faaliyetleri (21.06.2024).
• TÜRK-İŞ Dergisi, S. 71, Ocak 1969.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 126-71-20 / 27-588.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 136-55-17 / 10-1134.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 141-105-15 / 27-123.
• Uslu, S. (2012). “İşçiler Açısından KİT’lerin Özelleştirilmesi ve İstihdam Sorunları”, Journal of Social Policy Conferences, 0(40), 87-96.
• Yakut, K. (2019). “Ekonomi Politikası Arayışları ve Yeniden İnşa (1923-1929)”, Yakut, K. (ed.). Türkiye Cumhuriyeti İktisat Tarihi içinde, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 38-73.
• Yenal, O. (2010). Cumhuriyet’in İktisat Tarihi, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Yıldırım, S. (2024). Modern Memurun İlk Yüzyılı, İstanbul: Çizgi Kitabevi.
• Yılmaz, A. (2007). “Tasfiye Edilen Devletçilik ve Örgütlenme: Piyasacı Devletçilikten Piyasaya”, Memleket Siyaset Yönetim, C. 3, S. 8, 100-126.
• Yurtoğlu, N. & Eğilmez, M. (2021). “Tarihi Gelişim Süreci İçerisinde Taşköprü Kendir Sanayi”, M. Eğilmez, S. Balcı (ed.). Uluslararası Taşköprü Pompeipolis Bilim Kültür Sanat Araştırmaları Sempozyumu 10-12 Nisan 2017 Tam Metin Kitabı içinde, Kastamonu.
• https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc006/kanuntbmmc006/kanuntbmmc00601319.pdf (11.09.2024
• http://www.kastamonu.gov.tr/sayfa.asp?id=1 (25.09.2015).
• http://www.teksif.org.tr/genel-kurullar_hk_8.html (19.12.2024).