Türkiye’de Atipik Çalışan Kadınlar ve Yaygın Sosyal Güvencesizlik

Yıl 2011, Cilt: 2 Sayı: 29, 83 - 127, 01.01.2011

Oğuz Karadeniz

Öz

Atipik çalışma, tipik çalışmanın aksine zaman ve işyeri açısından esnetilmiş çalışma şekillerini içerir. Atipik çalışma kadınların yaygın olarak çalıştığı bir istihdam şeklidir. Kısmi süreli çalışma, geçici, yevmiyeli, kendi hesabına çalışma, evde çalışma ya da ücretsiz aile çalışması gibi tam süreli, güvenceli ve ücretli çalışma dışındaki çalışma şekillerini içermektedir. Atipik çalışma şekilleri genellikle, içinde düzensizliği, kuralsızlığı ve korumasızlığı barındıran eğreti istihdamın çeşitleri olarak ortaya çıkarlar. Türkiye’de atipik çalışanlar büyük ölçüde iş ve sosyal güvenlik hukukunun kapsamı dışında bırakılmışlardır. Çalışmamız Türkiye’de atipik çalışan kadınların sosyal sigorta sistemi karşısındaki durumunu incelemektedir. Çalışma, atipik çalışan kadınların büyük bir kısmının yoksul olduğunu, kayıt dışı çalıştıklarını, sosyal sigorta programlarının ise atipik çalışan kadınları dışladığını ve yeterli koruma sağlayamadığını göstermektedir

Anahtar Kelimeler

Atipik istihdam, kadın istihdamı, arızi çalışma, kısmi süreli çalışma, evde çalışma, ücretsiz aile çalışması, kendi hesabına çalışma

Kaynakça

• AKDEN•Z, Selim (2010), “Ücretli Öğretmen İstihdamına İlişkin Usul ve Esaslar İle Sigortalılık Durumu”, Ataması Yapılmayan Öğretmenler Platformu, http://www.ayop.biz/index.asp?t=3&p=479 (Erişim Tarihi: 17.03.2011)
• AKPINAR, Teoman, (2009), Avrupa Birliği Ekseninde Türkiye’de Tarım Sektöründe Sosyal Güvenlik ve Sorunları, Namık Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Metinleri, 01/2009, http://sosyalbe.nku.edu.tr/012009.pdf (Erişim Tarihi: 25.03.2011)
• AKYİĞİT, Ercan, (2007), İş Hukuku, Seçkin Kitapevi, 6. Baskı, Ankara
• ALPER, Yusuf, (2010), “5510 Sayılı Kanun Uygulamasından Kaynaklanan Sorunlar”, 12. Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Kongresi, 7–10 Ekim, 2010, Antalya, TÜRK-İŞ Yayınları, Ankara, Ocak, 2011–03–23.
• AYDEMİR, Fatih, (2000), Türkiye’de Orman İşçilerinin Sorunları, TÜRK-İŞ Eğitim Yayınları, No:43, Başak Matbaacılık, Ankara.
• BAKIRCI, Kadriye, (2008), “Borçlar Yasası Tasarısında Evde Çalışanlar”, 10. Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Kongresi, 23–25 Mayıs 2008, Pamukkale, TÜRK-İŞ Yayınları, Ankara, Ekim 2009.
• BAŞTERZİ, Fatma,(2006) “Yaşlılık Sigortası Bakımından Sosyal Güvenlik Normlarının Uyumlaştırılması, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Özel Hukuk (İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku) Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Ankara
• BELORGEY, Jean-Michel, (2002),“Can Social Protection Respond to the Challenges of Precarious Jobs, Better Access to Employment and Equitable andUniversal Decent Standards of Living? Lessons, from the French Experience”, içinde, H. Sarfati and G.Bonoli (editörler) Labour Market and Social Protection Reforms in International Perspective, Parallel or Converging Tracks ? pp. 311–47, Ashgate Publisher Limited, Hamshire-ENGLAND
• BENACH, J, C MUNTANER, (2007), “Precarious employment and health:developing a research agenda”, J Epidemiol Community Health 61, pp: 276– 277, http://jech.bmj.com/content/61/4/276.extract (Erişim Tarihi: 10.03.2010)
• BİLGİLİ, Özkan, (2008), Sosyal Güvenlik Uygulaması, Denizli Serbest Muhasebeci ve Mali Müşavirler Odası, Eylül.
• CENTEL, Tankut (2001) “Türkiye’de Alternatif Çalışma Biçimleri ve Bunların Doğurduğu İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku Sorunları”, içinde, İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku’nın Güncel Sorunları, İstanbul, Ed. Bernd Baron von MAYDELL, Münir EKONOMİ, Tankut CENTEL, ss.145-161
• CSDH (2008), Closing the gap in a generation: health equity through action on the social determinants of health. Final Report of the Commission on Social Determinants http://whqlibdoc.who.int/publications/2008/9789241563703_eng.pdf (Erişim Tarihi: 12.02.2011) Health. Geneva, World Health Organization.
• Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (ÇSGB), (2005), Sosyal Güvenlik Sisteminde Reform, Ankara.
• Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (ÇSGB), (2007) Kastamonu Milletvekili, Mehmet Serdaroğlu’nun soru önergesine verilen 28.12.2007 Tarih ve 2532 sayılı cevap yazısı, http://www2.tbmm.gov.tr/d23/7/7-1050c.pdf (Erişim Tarihi:20.03.2011).
• Çevre ve Orman Bakanlığı (2003), Muğla Milletvekili, Ali Cumhur YAKA’ orman işçilerinin sosyal güvenlik ve çocuklarının eğitim sorunlarına ilişkin verdiği yazılı soru önergesine 18.12.2003 Tarihli, yanıt yazısı http://www2.tbmm.gov.tr/d22/7/7- 1413c.pdf (Erişim Tarihi: 17.03.2011).
• ÇİFTER, Algun, Özge, DEMİR, “4857 Sayılı İş Kanunu’na Göre Geçici İş İlişkisi Kavramı, Türleri ve Koşulları”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:5 S.:10 Güz 2006/2 s.7-23, http://www.iticu.edu.tr/Kutuphane/dergi/s10/M00143.pdf (ErişimTarihi:02.04.2011)
• DİNÇASLAN, Birsen, Ramazan, SAKA, (2000) “Tarım ve Orman İşlerinde Sigortalılık”, Yıl: 2 Sayı: 6, ss. 25–28.
• ECEVİT, Yıldız. (2003). Women’s Labour and Social Security. In F. Acar (Ed.) Bridging the Gender Gap in Turkey: A Milestone Towards Faster Socio-economic Development http://siteresources.worldbank.org/INTECAREGTOPGENDER/Resources/Turke yCGA.pdf (Erişim Tarihi: 23.03.2011) Reduction. World Bank,
• ECEVİT, Yıldız, (2008), “İşgücüne Katılım ve İstihdam”, (İçinde) Türkiye’de Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliği: Sorunlar, Öncelikler ve Çözüm Önerileri, "Kadın-Erkek Eşitliğine Doğru Yürüyüş: Eğitim, Çalışma Yasamı ve Siyaset", Raporunun Güncellemesi, http://www.socialprotection.eu/files_db/913/asisp_ANR10_Turkey.pdf Tarihi: 12.02.2011) TÜSİAD, KAGİDER, Temmuz ss. 113–213. (Erişim
• EKİN, Nusret, (2000), Türkiye’de Yapay İstihdam ve İstihdam Politikaları, İstanbul Ticaret Odası Yayını, Yayın No:2000-33, İstanbul
• EMF, (European Metalworkers' Federation) (Tarihsiz), “What is precarious work ?” http://www.precariouswork.eu/about/What-is-precarious-work Erişim Tarihi:16.02.2011
• ERDUT, Tijen, (2005), “İşgücü Piyasasında Enformelleşme ve Kadın İşgücü”, Çalışma ve Toplum Dergisi, Sa: 6, ss. 11–49.
• ERDUT, Zeki, (2007), “Enformel İstihdamın Ekonomik, Sosyal ve Siyasal Etkileri” Çalışma ve Toplum Dergisi, Sa: 12, ss. 53–82.
• ESER, Dilek, (2009), Sosyal Sigortalar Hukukunda Kadın: 506 ve 5510 Sayılı Kanunlar Bakımından Değerlendirme, Dokuz Eylül Üniversitesi SBE Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir
• ETİLER, Nilay, LORDOĞLU, Kuvvet, (2010), “Göçmenlerin Sağlık Sorunları: Ev Hizmetlerinde Bir Alan Araştırması” sosyal Haklar Ulusal Sempozyumu, Pamukkale Üniversitesi, 4-6 Kasım 2010 Denizli, Bildiriler Kitabı, ss.93-118
• Eurofound, (European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions) , (2009), Atypical Work, European Industrial Relations Dictionary, http://www.eurofound.europa.eu/areas/industrialrelations/dictionary/definitions/aty picalwork.htm (Erişim Tarihi:01.03.2011)
• EUROPEAN PARLIAMENT, (2000), Atypİcal Work İn The EU, Workıng Paper (Yazarlar: Kees Le Blansch, Drs. Guido Muller and Drs. Patricia Wijntuin Dr. Peter Leisink, Dr. Marc R igaux, Dr. R alf Rogowski, Mr. Mark Smith and Dr. Ton Wilthagen Editor: Lothar BAUER, SOCl106 EN, ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=2440&langId=en (Erişim Tarihi:01.03.2011)
• GOUDSWAARD Anneke., NANTEUİL Matthieu. De (2000) Working Conditions, Flexibility and Working Conditions: A Qualitative and Comparative Study in Seven EU Member States, European Foundation for the Improvement of Living and Luxembourg, Office for Official Publications of the European Communities, http://www.eurofound.europa.eu/pubdocs/2000/07/en/1/ef0007en.pdf Tarihi:02.04.2011) (Erişim
• GÜZEL, Ali, Ali Rıza OKUR, Nurşen, CANİKLİOĞLU, (2010), Sosyal Güvenlik Hukuku, Beta Yayınları, 13. Bası.
• GÜZEL, Ali, (1997), Fabrikadan İnternet’e İşçi Kavramı ve Özellikle Hizmet Sözleşmesinin Bağımlılık Unsuru Üzerine Bir Deneme, Kamu-İş, İş Hukuku ve İktisat Dergisi, Cilt: 4, S. 2, Haziran, ss.83–126 http://tuikrapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?mthtmlcss&report=Metarp5.rdf&p_1= 1676&p_harf=@DC (Erişim Tarihi: 12.03.2011)
• HEINZE, Meinhard, (2001), “Değişik Çalışma Biçimleri ve Bunların İş ve Sosyal Güvenlik Hukukundaki Konumu”, içinde, İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku’nın Güncel Sorunları, İstanbul, Ed. Bernd Baron von MAYDELL, Münir EKONOMİ, Tankut CENTEL, ss.145-161
• KALLEBERG Arne L., (2000), “Nonstandard Employment Relations: Part- Time, Temporary and Contract Work”, Annual Review of Sociology, Vol. 26, pp. 341– 365, Published by: Annual Reviews Stable URL: http://www.jstor.org/stable/223448 (Erişim Tarihi: 10.03.2011)
• KALLEBERG L. Arne,, Barbara F. RESKİN, Ken HUDSON, (2000), Bad Jobs in America: Standard and Nonstandard Employment Relations and Job Quality inthe United States Source: American Sociological Review, Vol. 65, No. 2 (Apr., 2000), pp. 256–278 Published by: American Sociological AssociationStable URL: http://www.jstor.org/stable/2657440 (Erişim Tarihi: 10.03.2011)
• KAPAR, Recep, (2007), “Uygun İş Açığı: İnsana Yaraşmayan İşler”, TTB Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, S.29, Ocak Şubat Mart, ss.2-10, http://www.ttb.org.tr/MSG/dergi/mart29/uygun.pdf (Erişim Tarihi:02.04.2011)
• KAPAR, Recep, (2010), “Türkiye'de Çalışan Yoksullar", ASOMEDYA, Ankara Sanayi Odası Yayın Organı, Kasım-Aralık, http://www.sosyalkoruma.net/pdf/asocalisan.pdf (Erişim Tarihi:03.04.2011)
• KARADENİZ, Oğuz, (2004) “Türkiye’de Evde Çalışanların Sosyal Güvenliği”, Sosyal Güvenlik Dünyası Dergisi, Yıl: 5, Sa: 23, ss. 25–42.
• KARADENİZ, Oğuz, (2006), “Türkiye’de Çiftçilerin Sosyal Güvenliği ve Sosyal Güvenlik Reformunun Çiftçiler Üzerine Olası Etkileri", Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 8, Sa: 4, ss. 90–127.
• KARADENİZ, Oğuz, (2008), "Ev Hizmetlerinde Çalışanlar ve Sosyal Koruma Sorunu", II. Çalışma Yaşamı Kongresi, İş Müfettişleri Derneği, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Sosyal Politika Araştırma ve Uygulama Merkezi, Ankara, 26– 27 Nisan, Genel İş Matbaası, Ankara, ss.177-204.
• KARADENİZ, Oğuz, (2007) “Social Security of Casual Agriculture Workers in Turkey”, 5th International Research Conference on Social Security, Warsaw, 5–7 March 2007, "Social security and the labour market: A mismatch?" International Social Security Association, Research Programme.
• KARAKOYUN, Yücel, (2007), Esnek Çalışma Yoluyla Kadınların İşgücüne Katılım Oranının Ve İstihdamının Artırılması; İş-Kur’un Rolü, Uzmanlık Tezi, http://statik.iskur.gov.tr/tr/rapor_bulten/uzmanlik_tezleri/Y%C3%9CCEL%20KAR AKOYUN%20%28ESNEK%20%C3%87ALI%C5%9EMA%20YOLUYLA%20KA DINLARIN%20%C4%B0%C5%9EG%C3%9CC%C3%9CNE%20K.pdf (Erişim Tarihi:02.04.2011)
• KELLER, Berndt, Hartmut SEİFERT, (2005),“Atypical Employment and Flexicurity”, Management Revue, volume 16, issue 3, ss.304-322, http://www.management-revue.org/papers/mrev_3_05_Keller_Seifert.pdf Tarihi:03.04.2011) (Erişim
• KESKİN, Doğan, (2008), “Kısmi Süreli ve Ev Eksenli Çalışmada Kadının Yeri ve Sorunları”, II. Çalışma Yaşamı Kongresi, II. Çalışma Yaşamı Kongresi, İş Müfettişleri Derneği, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Sosyal politika Araştırma ve Uygulama Merkezi, Ankara, 26–27 Nisan, Genel İş Matbaası, Ankara.
• KOÇ, Yıldırım, (2001), Eve İş Verme, TÜRK-İŞ Eğitim Yayınları, No: 63, Ankara.
• KORAY, Meryem, Sosyal Politika, İmge Kitapevi, 3. Baskı, Ekim, Ankara,
• KUTAL, Gülten, (2008), Türkiye’de Çalışma Hayatında Esneklik Uygulamaları, TES-İŞ Dergisi, Mayıs, ss.84-94
• LORDOĞLU, Kuvvet, (1990), Eve İş Verme Sistemi İçinde Kadın İşgücü Üzerine Bir Alan Araştırması, Friedrich Ebert Vakfı Yayınları, İstanbul
• MURAT, Güven, (1996) “Atipik İstihdam ve Çalışma Hayatında Yeni Gelişmeler”, Sabahaddin ZAİM’e Armağan, İktisat fakültesi Mecmuası, 1994/B-3, C-1- 4, İstanbul ss.123-146
• ODAMAN, Serkan, (2008), “Türk İş Hukukunda Ödünç İş İlişkisi”, II. Çalışma Yaşamı Kongresi, İş Müfettişleri Derneği, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Sosyal Politika Araştırma ve Uygulama Merkezi, Ankara, 26–27 Nisan, Genel İş Matbaası, Ankara ss.151-166
• OGURA, Kazuya, (2005), “International Comparision of<Atypical Employment: Differing Concepts and Realities in Industrialized Countries”, Japan Labour http://www.jil.go.jp/english/JLR/documents/2005/JLR06_ogura.pdf Tarihi:02.04.2011) Volume:2, Number:2, April, pp.5-29, (Erişim
• OKUR, Ali, Rıza, (2004), “Ev Hizmetlerinde (İşlerinde) Çalışanların Sigortalılığı”, Kamu-İş, İş Hukuku ve İktisat Dergisi, Cilt:7, Sayı:3, ss.1-22
• ÖZDEMİR, Burhan, (1997), Ev Çalışması, Kamu-İş, İş Hukuku ve İktisat Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 2, Haziran, ss. 127–150.
• ÖZSUCA, Türcan, Şerife, (2003) Esneklik ve Güvenlik İkileminde Türkiye Emek Piyasası, İmaj Yayıncılık, Ankara
• PENNINGS, Frans, Karin SENGER S, Nurhan SÜR AL, (2005), Sosyal Güvenlik Esneklik İlişkisi, içinde Türk İşgücü Piyasasının Esnekleştirilmesi ve Modernleştirilmesi (Editör: Frans PENNING, Nurhan SÜRAL), ss. 96–119, http://www.abgs.gov.tr/files/fasillar/spi/Esnek_Calisma_final_raporu.pdf Tarihi: 12.03.2011) (Erişim
• SAPANCALI, Faruk, (2005), Sosyal Dışlanma, Dokuz Eylül Yayınları, İzmir, Eylül.
• SAVAŞ, Alpaslan, (2003), İşçi Sınıfının Değişen Yapısı ve Uluslar Arası Sendikal Hareket, Petrol-İş Yıllığı, 2000-2003, Eylül,
• SELAMOĞLU, Ahmet, Kuvvet LORDOĞLU, (2006) Katılım Sürecinde Avrupa Birliği ve Türkiye’de İşgücü ve İstihdamın Görünümü, Belediye İş Yayınları, AB’ye Sosyal Uyum Dizisi, Ankara.
• SELAMOĞLU, Ahmet, (2003) İstihdam Politikaları, Esneklik Arayışı ve Etkileri, Petrol-İş Yıllığı, 2000-2003, Eylül, ss.163-187
• SGK, (Sosyal Güvenlik Kurumu), (2011), Sigortalı İstatistikleri, Ocak, http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/ ut/p/c1/04_SB8K8xLLM9MSSzPy8xBz9CP0os _gASPAAE8TIwN3d09XAyNjr1AnQ6dgQdgI6B8JJK8hZuHOVDeMNTI1cXY0M DdiIBuP4_83FT9gtyIcgCElpjh/dl2/d1/L2dJQSEvUUt3QS9ZQnB3LzZfUDkzUVBJ NDIwODhVMTAyVkRLTElJTDBPODA / (Erişim Tarihi: 20.03.2011)
• SHÇEK (Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu) (2011), Özürlü Bakım Hizmetleri Dairesi Başkanlığı Brifing Raporu, http://www.shcek.gov.tr/userfiles/pdf/SH%C3%87EK%20%C3%96z%C3%BCrl% C3%BC%20Bireylere%20Y%C3%B6nelik%20Hizmetleri%2031.01.2010.pdf (Erişim Tarihi: 20.03.2011)
• Sosyal Sigortalar Kurumu, (SSK), (2000), Sigorta Müfettişleri Eğitim Notu, Çalışma Talimatı, SSK Yayınları, Ankara.
• SÖZER, Ali Nazım, (1998), Türkiye’de Sosyal Hukuk, Barış Yayınları, Fakülteler Kitapevi, II. Baskı, İzmir
• SÜZEK, Sarper, (2006), İş Hukuku, Beta Yayınları, 3. Bası (Tıpkı Bası), İstanbul, Şubat
• ŞAKAR, Müjdat,(2006), “Çalışanları Bekleyen Yeni Tehlike: Kısmi Süreli (Part- Time) Çalışmalar”, Yaklaşım Dergisi, Haziran, http://www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_frame.asp?file_name=2006068156.ht m (Erişim Tarihi: 17.03.2011)
• TEMİZ, Hasan Ejder, (2004), “Eğreti İstihdam: İşgücü Piyasasında Güvencesizliğin ve İstikrarsızlığın Yeni Yapılanması” Çalışma ve Toplum Dergisi, Sayı: 2, ss. 55–80.
• Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu (TİSK), (1999), Çalışma Hayatında Esneklik, Ankara www.tisk.org.tr (Erişim Tarihi:02.04.2011)
• TOKSÖZ, Gülay, (2007), Türkiye’de Kadın İstihdamının Durumu, Uluslararası Çalışma Örgütü, Ankara Ofisi, Ankara.
• TOPÇUK, Yılmaz (2007), “Kısmi Süreli Çalışma ve Kısmi Süreli Çalışanların Sosyal Güvenliği”, Mali Pusula Dergisi, Ocak, ("Kısmi Süreli Çalışma Ve Kısmi Süreli Çalışanların Sosyal Güvenliği" başlıklı makalenin tüm hakları yazarı Yılmaz Topcuk'e aittir ve makale, yazarı tarafından Türk Hukuk Sitesi (http://www.turkhukuksitesi.com) http://www.turkhukuksitesi.com/makale_596.htm kütüphanesinde yayınlanmıştır.)
• TOPÇUK, Yılmaz, (2001), Milli Eğitim Bakanlığı’nca Ek Ders Ücreti İle Çalıştırılan Usta Öğreticilerin Sosyal Güvenlik Sorunları ve Çözüm Önerileri, Sosyal Güvenlik Dünyası Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 12, ss. 27–33.
• TUNCAY, Can, Ömer, EKMEKÇİ, (2009), Yeni Mevzuat Açısından Sosyal Güvenlik Hukuku’nun Esasları, Legal Yayınevi, İkinci Bası, İstanbul.
• TÜİK (2009) Hane Halkı Bütçe Anketi Veri Seti.
• TÜİK (2009) Hane Halkı İşgücü Anketi Veri Seti.
• UYANIK, Yücel, (2003), İşgücü Piyasalarında Esneklik ve Bölünme, Kamu-İş Dergisi, C.7, S.2 ss.4-16
• VİELLE, Pascale, WALTHER, Pierre, (2003), Flexibility and Social Protection, The European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, http://www.eurofound.europa.eu/pubdocs/2003/55/en/1/ef0355en.pdf Tarihi:02.04.2011) (Erişim
• YAVUZ, Arif, (2000), Çalışma Hayatında Esneklik ve Türkiye İçin Öneriler, Nusret EKİN’e Armağan, TÜHİS Yayınları, Yayın No:38, Ankara, ss.617-624
• YILDIRAK, Nurettin, Bülent GÜLÇUBUK, Sema, GÜN, Emine OLHAN, Mehmet, KILIÇ, (2002), “Türkiye’de Gezici ve Geçici Kadın Tarım İşçilerinin Çalışma ve Yaşam Koşulları ve Sorunları” Uluslararası Çalışma Örgütü Türkiye Temsilciliği, http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/publ/kadintarim.pdf (Erişim Tarihi: 22.03.2011) Erişim Sayfaları:
• http://tuikrapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?mthtmlcss&report=Metarp5.rdf &p_1=1784&p_harf=Y (Erişim Tarihi:12.03.2011) http://tuikrapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?mthtmlcss&report=Metarp5.rdf&p_1= 1676&p_harf=@DC (Erişim Tarihi:12.03.2011)