İşçi Hareketinin Örgütsel Kapasitesi ve Ölçeksel Strateji Bağlamında İstanbul İşçi Sendikaları Birliği Örneği 1948-1962

Yıl 2014, Cilt: 4 Sayı: 43, 53 - 102, 01.01.2014

Hakan Koçak

Öz

Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemlerinden itibaren İstanbul'daki emek hareketini birleştimek ve yerel bir sendikalar birliği kurmak yönünde fikirler ve çabalar eksik olmadı. Bu türden birlikler kısa ömürlü de olsa yaşama da geçirildi. Ancak 1948 yılında, bu kez CHP'nin sendikal alandaki hegemonya mücadelesinin bir parçası olarak, yeniden kurulan İstanbul İşçi Sendikaları Birliği İİSB 1962'ye kadar süren çalışmaları ve mücadelesiyle Türkiye işçi hareketinde özgün bir yer edindi. Bu tarihte, yerel birliklerin kapatılması ve yerlerine Türk-İş bölge temsilciliklerinin açılması kararı bugün bile tartışılan ve yerel emek hareketi dinamizmi açısından ciddi sonuçları olan bir karardır. Günümüzde aşırı merkezileşmiş ve büyük ölçüde içine kapalı yaşam sürdüren, ulusal düzeyde örgütlü işkolu sendikalarının egemen olduğu yapıda, yerel dinamikleri harekete geçiren, dayanışmayı işkolu/işyeri ayrımını aşan derinlikte, somut biçimlerle ortaya koyan yerel birliklerin önemi ve gerekliliği güncel arayışların konusunu oluşturmaktadır. İİSB varlık gösterdiği yıllarda işçi hareketinin kapasitesinin gelişmesinde hatırı sayılır katkı sunmuştur. Kısa tarihine bakıldığında, işverenlerin sendikasızlaştırma politikaları karşısında kampanyalar örgütleyen, büyük miting girişimleri ve organizasyonları gerçekleştiren, sendikaların içlerinde ve aralarında yaşanan gerilimlerde hakemlik, arabuluculuk yapan, grev hakkı için, iş ihtilaflarını sonuca bağlayan hakem kurullarının yapısının değişmesi için vb. toplantılar düzenleyen dinamik ve canlı bir yapı görülür. Diğer yandan İİSB dönemin siyasi çatışmalarının şiddetli biçimde yansıdığı bir platform olmuştur. Birlik’in son dönemlerinde, İstanbul'da, Türkiye işçi hareketi tarihinin ilk büyük mitingi olan Saraçhane Mitingini örgütlemekte gösterdiği başarı ise tarihsel bir değere sahiptir. İİSB aynı zamanda 50 kuşağı sendikacılarının, işçi önderlerinin birçoğu için de okul görevi görmüştür. Son başkanı Avni Erakalın'ın sözleriyle Birlik “işçilerin senatosu” olmuş, siyaset ve sendika cı lar arasındaki ilişkilerin yoğun biçimde deneyimlendiği ve tartışıldığı bir platform görevi görmüştür. 1962'de kurulan TİP'in kurucu kadrosu büyük ölçüde İİSB deneyimi içinden gelen sendikacılardan ve bu deneyimin sağladığı birikim üzerinden oluşmuştur. Öte yandan 1952 yılında kurulan Türk-İş ile İİSB arasında bir tür rekabet, hatta çekişme yaşanmıştır. Birlik yaşamı boyunca fiilen konfederasyon gibi çalışmıştır. Bu noktada emek hareketimizde bugun bile izleri olan İstanbul ve Ankara sendikacılık ekolleri arasındaki farklılık ve çekişmeye dikkat çekmek gerekir. Ağırlıklı olarak özel sektör işyerlerinde örgütlenme ve mücadele yürütmenin zorluklarıyla başetmek durumunda olan İstanbul sendikacılarının geliştirdikleri pratikler ve taleplerle; ağırlıkla kamuda örgütlü olan, bunun sonucu olarak da devlet ve iktidarla uzlaşmaya dayalı ilişkiler ve görece daha bürokratik, resmi nitelikli bir sendikacılığa eğilim gösteren Ankara sendikacılarının yaklaşımları arasında küçümsenmeyecek farklar olagelmiştir. 1962'de Birliklerin kapatılması kararı ise bir anlamda Türk-İş lehine konulan bir son nokta gibidir. Yazıda İİSB deneyimi tarihsel bir perspektif içinde ele alınmakta, aynı zamanda işçi hareketinin mekânsal ve ölçeksel stratejileri bağlamında tartışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Sınıf, sendika, işçi, birlik, İstanbul

The Example of Association of Workers Trade Unions of Istanbul in the Context of Organizational Capacity and Scale Strategy of the Workers Movement 1948-1962

Öz

During the last decades of the Ottoman Empire thoughts and efforts aiming to unify the labor movement in Istanbul and create a local association of trade unions were not few. Although such associations were made actual, they were not persistent. However, the Association of Istanbul Trade Unions İİSB , which was reestablished in 1948, this time as part of hegemonic struggle of CHP in the trade unions domain, earned a unique place in the workers movement of Turkey with its works and struggle lasting until 1962. At that time, the decision of closing the local associations and opening instead the regional representation offices of Türk-İş, is a still arguable decision, which had serious effects on the dynamism of the local workers movement. Nowadays the object of actual quests is the importance and necessity of local associations, which would put into motion local dynamics, exhibit solidarity in concrete manners with overwhelming depth going beyond business sector /business place discrimination in a structure, where excessively centralized, nationwide organized business sector trade unions dominate and lead mostly a withdrawn life. İİSB provided considerable contribution to the elaboration of workers movement capacity during its years of existence. When we look at the short history of İİSB, we see a dynamic and vivacious structure, which organized campaigns against deunionization policies of the employers, realized large meetings and organizations, acted as an arbiter and intermediary in times of frustration among and between trade unions, arranged assemblies for the right to strike or to change the structure of arbitration committees, which adjudge labor conflicts. On the other hand İİSB had been a platform, where the politic conflicts of the era were reflected vigorously. The success of the association in organizing during its last terms the Saraçhane Meeting in Istanbul, which is the first large meeting of the worker movement in Turkey, has a historical value. At the same time İİSB was a school for the most of unionists generation and labor leaders of 1950s. As expressed by its last president Avni Erakalın the Association became “the senate of workers” and served as a platform, where the relationship between the politics and unionists were intensely experienced and discussed. The founders of TİP, which was constituted in 1962, were composed mostly from unionists, who had passed the İİSB experience and on the accumulation provided by such experience. On the other hand a sort of competition, even a conflict existed between Türk-İş, which was constituted in 1952 and İİSB. The Association worked as a confederation in fact during whole its life. At this point notice must be drawn to the difference and rivalry between the unionist schools of Istanbul and Ankara, which have their overtones even in our labor movement of nowadays. There are considerable differences between the practices and requests of Istanbul unionists, who had to overcome the difficulties of organizing and struggling in the businesses belonging mostly to the private sector and the approaches of Ankara unionists, who organized mostly in public sector, therefore tending towards an unionism of a relatively more bureaucratic and official nature and relationships based on conciliation with the state and government. The decision to close the Associations in 1962, is in a sense a final point put in favor of Türk-İş. İİSB with its qualifications and historical importance, which are given shortly is an example to be studied on its own in view of the labor history. The writing deals with the İİSB experience in its historical perspective and discusses it in the context of spatial and dimensional strategies of the worker movement.

Anahtar Kelimeler

class, union, workers, trade union, İstanbul

Kaynakça

• Avni Erakalın ile 3.3.2007 tarihinde İstanbul'da yapılan görüşme (Görüşmeyi gerçekleştirenler: Aziz Çelik ve M.Hakan Koçak)
• Ziya Hepbir ile 29 Nisan-8 mayıs 2008 tarihleri arasında yapılan görüşme (Aziz Çelik ve Mehmet Yılmaz ile birlikte gerçekleştirildi)
• Dergi ve Gazeteler Akis Beşer Cam-İş Forum Hürbilek İşçi Gücü İşçi Hakkı İşçinin Sesi Kim Maden-İş Petrol-İş Kitap ve Makaleler
• Ağralı, S. (1967) Günümüze Kadar Belgelerle Türk Sendikacılığı. İstanbul: Son Telgraf Matbaası.
• Akbulut, E. ve Mete T. (2013) İstanbul Komünist Grubu'ndan (Aydınlık Çevresi) Türkiye Komünist Partisi'ne 1919-1926 2. Cilt. İstanbul: Tüstav Sosyal Tarih Yayınları.
• Anadol, Z. (1989) Kırmızı Gül ve Kasket. İstanbul: Belge Yayınları.
• Aybar, MA (1988) Türkiye İşçi Partisi Tarihi-I. İstanbul: BDS Yayınları.
• Belgelerle Türk-İş Tarihi-1(1952-1963), (2002) Ankara: Türk-İş Yayını.
• Coşkundeniz, İ. (1955) “Toplulukla İş İhtilafları, Hazırlanması ve Yürütülmesi Meseleleri”, Sosyal Siyaset Konferansları, Yedinci Kitap.
• Çelik, A. (2010) Sina Pamukçu İle Sendikalı Yıllar, İstanbul: Tüstav/Sosyal Tarih Yayınları.
• Çelik, A. (2010) Vesayetten Siyasete Türkiye'de Sendikacılık. İstanbul: İletşim Yayınları.
• Dereli, T. (1966) Fonksiyonel Analiz Modeli/Türk Sendikacılığında Teşkilât Bünyesinin Teorik Bir Açıdan Tahlili. İkitisat Fakültesi Mecmuası, Cilt: 24, No: 3-4'ten Ayrı Bası, İstanbul.
• Dereli, T. (1966) Türk Sendikacılığında Merkezileşme Temayülü ve Muhtemel Neticeleri". Sosyal Siyast Konferansları, Sayı:17.
• Güven, D. (2005) Cumhuriyet Dönemi Azınlık Politikaları Bağlamında 6-7 Eylül Olayları. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2005.
• Güzel, M. Ş. (Yay. Haz.), (2009) Fahri Petek Bir Hayat Üç Can. İstanbul: Tüstav Yayınları/Sarı Defter Dizisi.
• Güzel, M. Ş. (1982) Türkiye'de İşçi Örgütlenmesi. Yayınlanmamış Doçentlik Tezi, Ankara Üniv. SBF. Sos. Pol. Böl. 1982.
• Güzel, M.Ş. (1993) Türkiye'de İşçi Hareketi (Yazılar-Belgeler). İstanbul: Sosyalist Yayınlar.
• Güzel, M.Ş. (1996) Türkiye’de İşçi Hareketi 1908-1984. 1.Basım. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Hüsnü, Ş. (1997) Türkiye'de Sosyal Sınıflar. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Koç, Y (1998). Türk-İş Tarihinden Portreler/Eski Sendikacılardan Anılar- Gözlemler I. Ankara: Türk-İş Yayını.
• Koç, Y. (2010) Türkiye İşçi Sınıfı Tarihi-Osmanlı'dan 2010'a. Ankara: Epos Yayınları.
• Koç, Y. (1992) "Mahalli Sendika Birlikleri" (131-170), Türkiye İşçi Sınıfı Tarihinden Yapraklar. İstanbul: Ataol.
• Koç, Y. (2010) "Demokrat Parti 27 Mayıs ve İşçi Sınıfı". Teori, Sayı: Mayıs 2010.
• Koçak, H. (2008) “Türkiye İşçi Sınıfı Oluşumunun Sessiz Yılları: 1950’ler”. Toplum ve Bilim, Sayı: 113.
• Koçak, H. (2009) "İşçi Sınıfının Uzun Taksim Yürüyüşü". Toplumsal Tarih, Sayı: 185.
• Koçak, M.H. (2014) "Salonlardan Meydanlara Doğru 50'lerden 60'lara İşçi Hareketi Grev Hakkının Peşinde". Toplumsal Tarih, Sayı:245.
• Koçak, M.H. (2014) Camın İşçileri Paşabahçe İşçilerinin Sınıf Olma Öyküsü. İstanbul: İletişim Yayınları, 2014.
• Lembcke, J. (1993) “Class Formation and Capacities: A New Approach to Study of Labor and the Labor Process”. Berç Berberoğlu (Ed.), The Labor Process and Control of Labor içinde, London: Praeger Publishers.
• Makal, A. (2007) Ameleden İşçiye. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Makal, A. (2002) Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çalışma İlişkileri: 1946-1963. Ankara: İmge Kitabevi.
• Makal, A. (1999) Türkiye’de Tek Partili Dönemde Çalışma İlişkileri:1920-1946. Ankara: İmge Kitabevi.
• Ökçün, A.G. (1968) Türkiye İktisat Kongresi 1923 İzmir: Haberler-Belgeler- Yorumlar. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayını.
• Özçelik, M. (2003) 1930-1950 Arasında Tütüncülerin Tarihi. İstanbul: Tüstav Yayını.
• Özkan, A. (2013) Arkadaşlarının Kaleminden Mim Mim Grubu Reisi Topkapılı Mehmet Bey. Tarihin Peşinde, Sayı:10.
• Rosen, S. M. (1959) "Labor in Turkey's Economic Development." PhD Thesis. Massachusetts Institute of Technology, Department of Economics and Engineering.
• Sencer, O. (1969) Türkiye’de İşçi Sınıfı-Doğuşu ve Yapısı. İstanbul: Habora Kitabevi.
• Sülker, K. (1969) "Türkiye'de İşçi Konfederasyonlarının Kuruluş ve Görevleri". Sosyal Siyaset Konferasnları Sayı: 20.
• Sülker, K. (2004) Türkiye Sendikacılık Tarihi. İstanbul: Tüstav Yayını.
• Sülker, K. (2004) Türkiye'de Grev Hakkı ve Grevler, İstanbul: Tüstav Yayını.
• Talas, C. (1972) Sosyal Ekonomi. Ankara: Ankara Üniv. SBF Yayını.
• Therborn, G. (1983) “Why some classes are more successful than others”. New Left Review, Sayı: 138.
• Tunçay, M. (2009) 1923 Amele Birliği. İstanbul: Tüstav/Sosyal Tarih Yayınları.
• Tunçay, M. (1991) Türkiye’de Sol Akımlar (1908-1925). İstanbul: BDS Yayınları.
• Türkiye Sendikacılık Ansiklopedisi. (1998) C.II, İstanbul: Kültür Bakanlığı-Tarih Vakfı Yayını.
• Urry, J. (1999) Mekânları Tüketmek. Rahmi G. Öğdül (çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Kurum Yayınları
• Çalışma Bakanlığı, (1955) II. Çalışma Meclisi Zabıtları ve Komisyon Raporları, Ankara: Karınca Matbaası.
• İİSB Ana Nizamnamesi, İstanbul: Faik Paran Matbaası
• İİSB Yönetim Kurulunun 1948 Çalışma Raporu. İstanbul: Rıza Koşkun Matbaası.
• İstanbul İşçi Sendikaları Birliği. 1949 Yılı Çalışma Raporu. İstanbul: Raşit Bütün Matbaası.
• İstanbul İşçi Sendikaları Birliği. 1952-1953 Devresi Faaliyet Raporu. İstanbul: 1953.
• İstanbul İşçi Sendikaları Birliği. 1953-1954 Devresi 14 Aylık Faaliyet Raporu. İstanbul: Faik Paran Matbaası.
• İşçi Sendikaları Birliği. (1946) Bize Göre Görüşler. İstanbul: İSB Yayını.
• Petrol-İş. (1962) Ulusal Sendika Hakkında Görüşler. İstanbul.
• TBMM Zabıt Ceridesi, Devre X, Cilt: 14, Birleşim: 3
• TBMM Tutanak Dergisi. B. 69, 7.5.1952, Cilt.15.Dönem.9, top.2 İnternet Kaynakları
• http://www.ayintarihi.com/LjNYZ/date/1956-02-29
• http://www.ayintarihi.com/LjNYZ/date/1956-02-29 EKLER: EK: 1