1954 Zonguldak Grizu Faciasından Alınmayan Dersler, 1955 Grizu Patlamasının Basında ve Bölge Halkı Üzerinde Etkileri ve Türk-ABD İlişkilerinde John Lewis Olayı

Yıl 2025, Cilt: 3 Sayı: 86, 1275 - 1312, 24.07.2025

Uğur Baysal

https://doi.org/10.54752/ct.1644002

Öz

Avrupa’da 1700’lerin sonunda keşfedilen kömürün, 1800’lerdeki sanayileşme akımıyla beraber tren ve buharlı gemilerde yakıt olarak kullanımı devrim yaratmıştır. Osmanlı Devleti’nde ise yarım asır gecikmeyle 1800’lü yılların ortalarında önemi anlaşılmıştır. Zonguldak’ta taşkömürü rezervlerinin ortaya çıkmasıyla madenlerde çalışma hayatı şekillenmiş, belli kural ve kaideler eşliğinde madencilik serüveni başlamıştır.
Cumhuriyetin kuruluş yıllarında Türkiye'de modernleşme çabaları öne çıkmış olsa da madencilik politikasında köklü bir değişiklik yaşanmamıştır. Tek Parti ve Demokrat Parti dönemlerinde bu alanda gelişmiş tekniklerin ve cihazların kullanımı sınırlı kalmış, iş güvenliği konusunda yeterli tedbirler alınmamıştır. Taşkömürünün bölgede keşfinden günümüze kadar maden sahalarında, ihmaller zinciriyle ortaya çıkan ve bitmek bilmeyen kazalar meydana gelmiştir. Bilhassa grizu patlamalarının yol açtığı kazalar sonucunda çok sayıda madenci yaralanmış veya hayatını kaybetmiştir. Bu nedenle 1954 yılındaki grizu patlamasının ardından, Zonguldak tarihinin en büyük maden kazalarından biri olan 1955 Zonguldak Grizu Faciası yaşanmıştır.
İhmal ve denetimsizlik sonucu yaşanan 1955 Grizu Patlaması'nın ardından yaralanan ve hayatını kaybeden madencilerin durumu, bölge halkı üzerindeki etkileri, siyasetçilerin kaza mahallindeki faaliyetleri ve Amerika Maden İşçileri Birliği Başkanı John Lewis'in açıklamaları ve buna karşı oluşan tepkiler çalışmada incelenmiştir. Araştırmada, madenlerde modern tekniklerin kullanılması, kapsamlı bir mevzuatın oluşturulup uygulanması ve sıkı denetim mekanizmalarının hayata geçirilmesiyle birlikte maden kazalarının asgari seviyelere indirilebileceği sonucuna varılmıştır.
Çalışmada, söz konusu dönemi aydınlatan arşiv belgeleri, ulusal gazeteler, süreli yayınlar ve kitaplar doküman incelemesi tekniğiyle toplanmıştır. Elde edilen veriler içerik analizi yöntemiyle değerlendirilmiştir. Özellikle Cumhuriyet Gazetesi'nin yayınları temel alınmış, kronolojik ve tarihsel metodolojiye uygun bir yaklaşım benimsenmiştir. TBMM’deki konuşmalar ve tutanakları doğrudan çalışmamızın kapsamındadır. Devlet Arşivleri taranmış, çalışmamıza zenginlik sağlayacak bilgiler kullanılmıştır. Kızılay Arşivi'nden ise yalnızca yardımlarla ilgili kısımlar çalışmaya katkı sağlamıştır. Söz konusu çalışma Türkiye'de madencilik tarihinin önemli bir dönemine ışık tutarken, yaşanan faciaların sebeplerini ve alınması gereken önlemleri akademik bir bakış açısıyla ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Grizu Patlaması , Kömür ve Maden İşçileri. , Zonguldak , John Lewis

Teşekkür

Çok teşekkür ederiz

Lessons not Learned from The 1954 Zonguldak Grizu Disaster, the Effects of The 1955 Grizu Explosion on the Press and The People of the Region and The John Lewis Incident In Turkish-Usa Relations

Öz

The discovery of coal in Europe in the late 1700’s and its subsequent use as fuel for trains and steamships during the industrialization wave of the 1800’s brought about a revolution. In the Ottoman Empire, however, its significance was recognized half a century later, around the mid-1800’s. With the emergence of bituminous coal reserves in Zonguldak, mining operations took shape, and the region's mining industry began to develop under certain rules and regulations.
Although modernization efforts were prominent in Turkey during the early years of the Republic, no fundamental changes occurred in mining policies. Both during the Single-Party era and the Democratic Party period, the use of advanced techniques and equipment in this field remained limited, with insufficient safety measures implemented. From the discovery of bituminous coal in the region to the present day, mining sites have witnessed endless accidents resulting from a chain of negligence. In particular, numerous miners have been injured or lost their lives in accidents caused by firedamp explosions. Consequently, following a firedamp explosion in 1954, one of the worst mining disasters in Zonguldak's history occurred-the 1955 Zonguldak Firedamp Disaster.
The study examines the situation of the miners who were injured and lost their lives as a result of the 1955 Gas Explosion, the effects on the local population, the activities of politicians at the accident site, and the statements of John Lewis, the President of the United Mine Workers of America, along with the reactions to these statements. The research concludes that mine accidents can be minimized to a minimum level through the use of modern techniques in mining, the establishment and implementation of comprehensive legislation, and the implementation of strict oversight mechanisms.
The study collects archival documents, national newspapers, periodicals, and books that illuminate the period in question using document analysis techniques. The obtained data has been evaluated using content analysis methods. Publications from Cumhuriyet Newspaper have been particularly emphasized, and a chronological and historical methodology has been adopted. Speeches and minutes from the Turkish Grand National Assembly (TBMM) are directly included in the scope of our study. State Archives have been examined, and information that enriches our work has been utilized. Only sections related to aid from the Red Crescent Archive have contributed to the study. This research aims to shed light on an important period in the history of mining in Turkey while presenting the causes of the disasters that occurred and the measures that need to be taken from an academic perspective.

Anahtar Kelimeler

Zonguldak , Firedamp Explosion , John Lewis , Coal and Mine Workers

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Yer Bilgisi: 167-160-5, Dosya Ek: 175, 31.03.1941,
• Fon Kodu, 30-10-0-0.
• BCA, Yer Bilgisi: 99-77-16, Dosya Ek: 112-250, 25.08.1942, Fon Kodu: 30-18-1-2.
• BCA, Yer Bilgisi: 96-83-1, Belge Tarihi: 27.09.1941, Fon Kodu, 30-18-1-2.
• BCA, Yer Bilgisi: 155-94-10, Dosya Ek: 159, 08.08.1942, Fon Kodu, 30-10-0-0.
• TBMM Zabıt Cerideleri, Cilt 6, Devre X, İçtima 6, 25.03.1955, 99-103.
• TBMM Zabıt Cerideleri, Cilt 6, Devre X, İçtima 1, 27.1.1955.
• TBMM Tutanak Dergisi, 21, 02, 1955.
• TBMM Tutanak Dergisi, 27, 02. 1955.
• Resmi Gazete, 18 Ağustos 1953, S. 8487.
• Süreli Yayınlar
• Cep Gazetesi 17, 24 Aralık 1955.
• Cumhuriyet Gazetesi (1947-1955).
• Halkçı Gazetesi 25-26-27 Ocak 1955.
• Milliyet Gazetesi 25-26-27-28-29-30 Ocak 1955; 2, 5 Şubat 1955
• Türk’ün Sesi Gazetesi 25, 28 Ocak 1955; 24 Ekim 1955.
• Vatan Gazetesi 25, 27 Ocak 1955; 1 Şubat 1955.
• Vakit Gazetesi 23 Eylül 1947.
• Zonguldak Gençlik Gazetesi 15 Şubat 1955.
• Kitap ve Makaleler
• Ayvazoğlu, E. (1984). Maden Havalandırma ve Em¬niyet, İTÜ Maden Fakültesi Yayınları, Yayın No. 13.
• Bilim, N. ; Dündar, S.; Bilim A. (2018). Ülkemizdeki Maden Sektöründe Meydana Gelen İş Kazası ve Meslek Hastalıklarının Analizi, BEÜ Fen Bilimleri Dergisi, 7 (2) : 423-432.
• Çatma, E. (2006). Zonguldak Taşkömürü Havzası Tarihi Birinci Kitap (1840-1865), Ankara: Sistem Ofset Yayıncılık.
• Çıladır, S. (1999). Taşkömürü Havzası’nın Devletçilik Dönemi, Ereğli: Yaman Matbaası.
• Delibalta, M. S. (2023). “Türkiye Madencilik Sektöründe Verimlilik Ve Ekonomik Katkı Analizi”, MCBÜ Soma Meslek Yüksekokulu Teknik Bilimler Dergisi, Sayı:35 Cilt I, : 16-26.
• Demirci, S. F. (2005). “Verimlilik Bilinci ve Kültürünün İşlevselliği, Değişime Katkısı”, Ankara: Verimlilik Dergisi, 2005/3, : 27-48.
• Erol D İ. ; Ürünveren A. (2021). Yeraltı Kömür Madenlerinde Meydana Gelen Büyük Maden Kazaları, Karaelmas İş Sağlığı ve Güvenliği Dergisi, : 193-207.
• Genç, H. (2006). “Zonguldak Kazası”, Zonguldak Kent Tarihi’05 Bienali Bildiriler Kitabı, Zonguldak: Zonguldak Eğitim ve Kültür Vakfı.
• Genç, H. (2007), Ereğli Kömür Madenleri (1840–1920), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul: Yayınlanmamış Doktora Tezi.
• Gümüş, R. (2017). Türkiye’de 2015 Yılında Meydana Gelen İş Kazalarının Analizi ve 2014 Verileri İle Karşılaştırılması, International Journal of Social Science, Number: 55, (Spring II), : 277-287.
• Gürbüz, T. (Mart 2014). 6356 Sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunun Avrupa Birliği ve Uluslararası Çalışma Örgütü Normları Bakımından Değerlendirilmesi, (Avrupa Birliği Uzmanlık Tezi) Ankara: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Avrupa Birliği Koordinasyon Başkanlığı Yayınları.
• Güven, T. (Mayıs 2015). Zonguldak Kozlu’da Kömür Madenciliği: İşletmecilik ve Çalışma Hayatı (1848-1921), Zonguldak: Bülent Ecevit Üniversitesi Yayınları.
• Güzel, M. Ş. (2007). “İkinci Dünya Savaşı Boyunca Sermaye ve Emek”, Osmanlı’dan Cumhuriyet Türkiyesi’ne İşçiler 1839-1950, (Der. D. Quataert & E. J. Zürcher), (Çev. Cahide Ekiz), İstanbul: İletişim Yayınları : 197-224.
• Freyer, H. (2014). Sanayi Çağı, Ankara: Doğu-Batı Yayınları.
• Hartman, H. L. (1992). SME Mining Engineering Handbook, Second Edition, Society for Mining Metallurgy and Exploration Inc.
• Howard L. H. ; Jan M. M. (2002). Introductory Mining Engineering, 2nd Ed., Kanada: John Wiley & Sons Inc.
• İlhan, M. H. ; Koçal, A. (1986). İki Katlı Şehir Zonguldak, Zonguldak: Güneş Yayınları.
• İmer, H. F. (1944). Ereğli Maden Kömürü Havzası Tarihçesi, Zonguldak: CHP Zonguldak Halkevi Yayınları.
• Karabulut M. ; Gürbüz M. ; Sandal E. K. (2004). “Hiyerarşik Kluster (Küme) Tekniği Kullanılarak Türkiye’de İllerin Sosyo-Ekonomik Benzerliklerinin Analizi”, Ankara Üniversitesi Dergisi 2(2), : 65-78.
• Karahasan, Ö. (1978). Türkiye Sendikacılık Hareketi İçinde Zonguldak Maden İşçileri ve Sendikası, Ankara: Zonguldak Maden İşçileri Sendikası Matbaası.
• Karakaş, E. (2002). Kuruluş Yeri Açısından Doğan Erdil Yağ Fabrikası: Elazığ, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 12, Sayı: 2, : 47-62.
• Karaoğuz, D. (2013). Karaelmas’ın İlk Madencileri, İstanbul: Gezegen Basım.
• Kartalkanat, A. (1991). Cumhuriyet Döneminde Madenciliğimizin Gelişimi ve Türkiye Madencilik Politikası, Jeoloji Mühendisleri Dergisi, Sayı:38, Ankara: 51-67.
• Kessler, G. (1949). Zonguldak ve Karabük'teki Çalışma Şartları, Çev: Ekmel Zadil, İstanbul: I.Ü. İkt. ve İçtimaiyat Enst. Neşriyatı.
• Kırpık, C. (2004). Osmanlı Devleti’nde İşçiler ve İşçi Hareketleri: 1876-1914, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta: Basılmamış Doktora Tezi.
• Koç, Y. (1992). Türkiye'de İşçi Sınıfı Tarihinden Yapraklar, İstanbul: Ataol Yayınları
• Küçük, F. Ç. U. ; Ilgaz, A (2015). “Causes of coal mine accidents in the World and Turkey,” Turk Thorac J, Vol.16 No Supply I, : 9-14 .
• Makal, A. (11-13 Kasım 2005). “Zonguldak ve Türkiye Toplumsal Tarihinin Acı Bir Deneyimi Olarak ‘İş Mükellefiyeti’ ”, Zonguldak: 05 Bienali Bildiriler Kitabı.
• Makal, A. (2007). Ameleden İşçiye Erken Cumhuriyet Dönemi Emek Tarihi Çalışmaları, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Quataert, D. ; Zürcher, E. (1998). Osmanlı’dan Cumhuriyet Türkiye’sine İşçiler 1839-1950, İstanbul: İletişim Yayıncılık.
• Öğreten, A. (2006). “Ereğli Kömür Madeni Havzası’nda Kurulan İlk Şirket Ereğli Kömür Madeni Kumpanyası”, Zonguldak Kent Tarihi’05 Bienali Bildiriler Kitabı, Zonguldak: Zonguldak Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları.
• Ökten, G. ; Yazıcı, S. (1986). Mekanize Kazıda Grizu Patlamaları, Madencilik, 25(3), : 17-22.
• Özdemir, S. (1996). “Türkiye'de Zorunlu Çalışma Uygulamaları”, Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, S.42, : 181-213.
• Özveri, M. (2015). İşçi Sağlığı İş Güvenliği ve İş Cinayetleri, İstanbul: Birleşik Metal-İş Yayını.
• Powell, F. ; Billinge, K. (1981). “The Use of Water in The Prevention of Ignitions Caüsed By Machine Picks”, Mining Engineer, 1981, : 81-85.
• Savaşkan, B. (1993). Zonguldak Maden Kömürü Havzası Tarihçesi, Zonguldak: İlkadım Matbaası.
• Saltoğlu, S. (1975). Madenlerde Havalandırma ve Emniyet İşleri, İstanbul: İTÜ Maden Fakültesi Yayını.
• Sarıkoyuncu, A. (1992). Milli Mücadele'de Zonguldak Havzası, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi. (1988). C. 6, İstanbul: İletişim Yayıncılık.
• Http://www.taskomuru.gov.tr.
• Tiyek, R. (2014). “Devletin Endüstri İlişkilerindeki Rolü ve Taşeron Çalışma”, Uluslararası Emek ve Toplum, C. 3, S. 7, : 8-31.
• Toffler, A. (2008). Üçüncü Dalga: Bir Fütürist Ekonomi Analizi Klasiği. İstanbul: Koridor Yayıncılık.
• Tuna, O. (1943). Zonguldak'ta İşçi Meselesi, Memleket Tetkikleri Konferansı, İstanbul: İstanbul-Eminönü Halkevi Yayınları.
• Tümertekin, E. ; Özgüç, N. (1997). Ekonomik Coğrafya, İstanbul: Çantay Kitabevi.
• Yıldırım, A. E. (2018). “Zonguldak Madencilerinin Sorunlarına Yönelik Sendikal Basının Katkıları: İşçi Sendikası Örneği”, Çalışma ve Toplum, C. 59, S. 4, : 2229-2260.
• Yorgun, S. (2013). “Sosyal Politika Açısından 6356 Sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu”, Çalışma ve Toplum, C. 36, S. 4, : 357-380.
• Yurt Ansiklopedisi. (1982-1984). Zonguldak, C. 10, İstanbul: Anadolu Yayıncılık.
• Zaman, E.M. (2004). Zonguldak Kömür Havzasının İki Yüzyılı, Ankara: TMMOB Yayınları.