INTERACTION BETWEEN NIYAZI BERKES AND THE LEFTIST-DISIDENT PERIODICAL YURT VE DUNYA AT 1940s

Yıl 2016, Cilt: 16 Sayı: 33, 325 - 372, 13.01.2017

Mete Kaan Kaynar Gökhan Ak

Öz

It is quite clear that periodicals burden significant roles in the social life with respect

to both one of the active writing locations in which intellectuals share their views and

comments regarding life and society with the public opinion and reflecting conditions and

intellectual climate of their periods. A similar analysis seems likely in line with the intellectual

correlation between the Yurt ve Dünya magazine published in Turkey at the 1940s’ and

Turkish sociologist Niyazi Berkes as one of its publishers. Thus, Yurt ve Dünya magazine left

deep traces in the Turkish intellectual life, particularly as being a single opposition periodical

published by leftist academician-intellectual communities of Ankara in the 1940s. The aim of this paper is to study aspects of that intellectual interaction. This issue had a significant place

in the intellectual progress of Niyazi Berkes while analyzing the publishing period of Yurt ve

Dünya in line with its effects on the socio-political life of that era.

Anahtar Kelimeler

Turkish Intellectual World, Turkish Political Life, Niyazi Berkes, Yurt ve Dünya, Years of 1940s, Leftist Literature

NİYAZİ BERKES VE 1940’LI YILLARIN SOL MUHALİF DERGİSİ YURT VE DÜNYA BİRLİKTELİĞİ

Öz

Gerek dönemlerinin entelektüelleri için, hayata ve topluma dair görüş ve yorumların

kamuoyuyla paylaşılabildiği aktif yazın mekânlarından biri olma, gerekse dönemsel

koşulları ve entelektüel iklimi yansıtmaları açılarından dergilerin, toplumsal yaşamda önemli

roller üstlendikleri görülmektedir. Benzer bir değerlendirme, 40’lı yılların Türkiye’sinde

yayımlanmış Yurt ve Dünya dergisi ve onun kurucularından biri olan Türk toplumbilimci

Niyazi Berkes’in bu bağlamdaki düşünsel ortalığı için de geçerlidir. Keza Yurt ve Dünya dergisi,

özellikle 40’lı yıllar Ankara’sının sol görüşlü akademik-entelektüel çevrelerinin yayımladığı

tek muhalif dergi oluşu ile Türk düşünce hayatında derin izler bırakmıştır. Bu çalışmanın

amacı, hem Niyazi Berkes’in fikri gelişiminde önemli bir yere sahip bu düşünsel birlikteliğin

entelektüel niteliklerini ortaya koymak hem de döneminin yurt ve dünya sorunlarını analitik

değerlendirmelerle özgürce sayfalarına taşımaya gayret etmiş Yurt ve Dünya’nın yayımladığı

süreci, döneminin sosyo-politik hayatına yaptığı etkiler üzerinden analiz etmektir. Çalışmada

öncelikle metin, içerik ve söylem analizi metotları kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk Fikir Dünyası, Türk Siyasal Hayatı, Niyazi Berkes, Yurt ve Dünya, 1940’lı Yıllar, Sol Literatür, Muhalefet

Kaynakça

• A.Ü. DTCF Personel Arşivi, Mediha Berkes Kişisel Dosyası (Dosya No: 144).
• Argos
• A.Ü. DTCF Dergisi
• A.Ü. SBF Dergisi
• A.Ü. Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi
• Ayın Tarihi
• Aylık Siyasî İlimler (Mülkiye)
• Cumhuriyet
• Folklor/Edebiyat Dergisi
• Journal of Turkish Studies
• Milliyet
• Milliyet Gazete Pazar
• Tarih ve Toplum
• TBMM Tutanak Dergisi
• Toplumsal Tarih
• Toplum ve Bilim
• Türk Düşüncesi
• Ülkü Halkevleri Dergisi
• Vakit
• Yön
• Yurt ve Dünya
• AĞDUK GEVREK, Meltem, Yurt ve Dünya (1941-1944), Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1994.
• AKÇAM, Alper, Anadolu Rönesansı Esas Duruşta!..., Arkadaş Yayınevi, Ankara, 2009.
• ATACAN, Fulya, ERCAN, Fuat, KURTULUŞ, Hatice ve TÜRKAY, Mehmet (Haz.), “Hayatımda Hiç Arkaya Bakmadım” - Mübeccel B. Kıray’la Söyleşi, 2.bsk., Bağlam Yayınları, İstanbul, 2002.
• ATILGAN, Gökhan, Behice Boran-Öğretim Üyesi, Siyasetçi, Kuramcı, 2.bsk., Yordam Kitap, İstanbul, 2009.
• BARUTÇU, Zübeyir, Tek Parti Döneminde Muhalif Bir Dergi: “Yurt ve Dünya”, Yayınlanmış doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2012.
• BELLİ, Sevim, Boşuna mı Çiğnedik? – Anılar, Belge Yayınları, İstanbul, 1994.
• BELLİ, Mihri, İnsanlar Tanıdım: Mihri Belli’nin Anıları, 4.b., Doğan Kitapçılık, İstanbul, 2002.
• BERKES, Niyazi, Siyasî Partiler: İngiltere, Amerika, Fransa ve Amerikada, Yurt ve Dünya Yayınları, İstanbul, 1946.
• BERKES, Niyazi, Unutulan Yıllar, Ruşen Sezer (Yay.Haz.), İletişim Yayınları, İstanbul, 1997.
• ÇETİK, Mete, Üniversitede Cadı Avı: 1948 DTCF Tasfiyesi ve P.N. Boratav’ın Müdafaası, Dipnot Yayınları, Ankara, 2008.
• DİNÇER, Hasan, Niyazi Berkes’e Göre Kemalizm ve Çağdaşlaşma. Yayınlanmamış doktora tezi, A.Ü. Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara, 2012.
• DİNÇŞAHİN, Şakir, A Study on Turkish Modernization and Kemalism: The Life, Times and Thoughts of Niyazi Berkes (Türkiye’de Çağdaşlaşma ve Kemalizm Üzerine Bir Çalışma: Niyazi Berkes’in Hayatı, Dönemi ve Düşünceleri), Yayınlanmış doktora tezi, Yeditepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2010.
• EKİNCİ, Necdet, İkinci Dünya Savaşı’ndan Sonra Türkiye’de Çok Partili Düzene Geçişte Dış Etkenler, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul, 1997.
• ESENEL [BERKES], Mediha, Geç Kalmış Kitap (1940’lı Yıllarda Anadolu Köylerinde Araştırmalar ve Yaşadığım Çevreden İzlenimler), Sistem Yayıncılık, İstanbul, 1999.
• GÖNENÇ, Güney, Karanlık Zamanların Şarkısı: Ünivesitede 40’lı-50’li Yıllar, Yeni Umut Yayınları, Ankara, 2011.
• GÜNAYDIN, A. Visâli, Sosyalist ve Radikal Sol Doktrinler Komünizm Strateji ve Taktikleri, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1974.
• GÜNYOL, Vedat, Sanat ve Edebiyat Dergileri, Alan Yayınları, İstanbul, 1986.
• GÜVENİR, O. Murat, II. Dünya Savaşında Türk Basını, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul, 1991.
• HARRIS, George S., Türkiyede Komünizmin Kaynakları, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1975.
• HATİBOĞLU, M.Tahir, Türkiye Üniversite Tarihi, Yen.2.bsk., Selvi Yayınevi, Ankara, 2000.
• HIRSCH, Ernst E., Anılarım (Kayzer Dönemi, Weimar Cumhuriyeti, Atatürk Ülkesi), Çev. Fatma Suphi, 5.bsk., TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, Ankara, 2000.
• KAÇMAZOĞLU, H. Bayram, Türk Sosyoloji Tarihi Üzerine Araştırmalar, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2010.
• KARADENİZ, Abdurrahim, Düşünce ve Edebiyatımızda Yurt ve Dünya Dergisi, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002.
• KARAOSMANOĞLU, Yakup Kadri, Politikada 45 Yıl, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1968.
• KAYALI, Kurtuluş, Türk Düşünce Dünyası Üzerine Sınırlı Değerlendirmeler I, Ayyıldız Yayınları, Ankara, 1994.
• KURDAKUL, Şükran, Cezaevinden Babıali’ye Babıali’den TİP’e Anılar, Evrensel Basım Yayın, İstanbul, 2003.
• MORAN, Berna, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış-I: Ahmet Mithat’tan A.H.Tanpınar’a, İletişim Yayınları, İstanbul, 1994.
• MUMCU, Uğur, Bir Uzun Yürüyüş, 12.bsk., Tekin Yayınevi, İstanbul, 1994.
• NADİ, Nadir, Perde Aralığından, Çağdaş Yayınları, İstanbul, 1991.
• OĞUZ, Burhan, Yaşadıklarım, Dinlediklerim: Tarihî ve Toplumsal Anılar, Simurg Yayınları, İstanbul, 2000.
• SAYILGAN, Aclan, Solun 94 Yılı, 1871-1965: Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Sosyalist-Komünist Hareketler, Mars Matbaası, Ankara, 1968.
• SEFERCİOĞLU, Necmeddin, Türkçü Dergiler, Türk Ocakları Ankara Şubesi Yayını, Ankara, 2008.
• SERTEL, Sabiha, Roman Gibi (Anılar), Cem Yayınevi, İstanbul, 1978.
• TEVETOĞLU, Fethi, Türkiye’de Sosyalist ve Komünist Faâliyetler (1910-1960), Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1967.
• TÜRKALİ, Vedat, Komünist, Gendaş Kültür, İstanbul, 2001.
• TÜRKDOĞAN, Orhan, Köy Sosyolojisinin Temel Sorunları, gen.2.b., Dede Korkut Yayınları, İstanbul, 1977.
• TALAS, Cahit, Türkiye’nin Açıklamalı Sosyal Politika Tarihi, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1992.
• TOKER, Metin, Tek Partiden Çok Partiye, Milliyet Yayınları, İstanbul, 1970.
• TOPSES, Mehmet Devrim, Niyazi Berkes’in Sosyoloji Anlayışı, Anı Yayıncılık, Ankara, 2011.
• TOPUZ, Hıfzı, 100 Soruda Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1973.
• ÜLKEN, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, 5.b., Ülken Yayınları, İstanbul, 1998.
• WEISBAND, Edward, 2. Dünya Savaşında İnönü’nün Dış Politikası, Çev. Mehmet Ali Kayabal, Milliyet Yayınları, İstanbul, 1974.
• YÜCEL, Hasan-Âli, Dâvam, Ulus Basımevi, Ankara, 1947.
• ANONİM, “Haberler: Serbest Dersler”, A.Ü. DTCF Dergisi, C.II, S.2, Ocak-Şubat 1944, ss.360-361.
• AĞDUK GEVREK, Meltem, “Yurt ve Dünya/1941-1944: 1940’ların “Solunun” Ankara Çevresi”, Toplum ve Bilim, S.78, Ankara, 1998, ss.255-272.
• AK, Gökhan, “Niyazi Berkes Yazını Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi”, A.Ü. DTCF Dergisi, C.54, S.2, Ankara, Aralık 2014, ss.419-486.
• ALÖÇ, Kâzım, “İfşa Ediyorum: Türkiye’de Komünizm ve Irkçılık”, Rasih Nuri İleri (Der.), Kırklı Yıllar 5, TÜSTAV Yayını, İstanbul, 2006.
• ARAL, Fahri, “Niyazi Berkes’in Düşünce Dünyasi ve Eserleri”, İsmail Bozkurt (Yay.Haz.), İz Bırakmış Kıbrıslı Türkler 1. Sempozyumu: Niyazi Berkes: 21-23 Nisan 1999, DAÜ KAM Yayınları, Gazimağusa, KKTC, 2000, ss.107-113.
• Ayın Tarihi, “2 nci Kânun 1941 Ayı İçinde Yeni Çıkan, Kapanan ve Kapatılan Gazete ve Mecmualar”, No: 86, Ocak 1941, s.318.
• Ayın Tarihi, “Vesikalar: Saracoğlu hükûmetinin programı”, No:105, Ağustos 1942, ss.23-32.
• Ayın Tarihi, “Mayıs ve Haziran 1944 aylarında çıkan ve kapanan gazete ve mecmualar”, No: 127, Haziran 1944, ss.450-452.
• BAŞGÖZ, İlhan, “Pertev Hoca İçin”, Folklor/Edebiyat Dergisi, C.1, S.2, Ankara, 1995, ss.101-103.
• BATUR, Sertan ve ASLITÜRK, Ersin, “Sosyal Psikolojinin Önemli İsmi Muzaffer Şerif’in Türkiye Yılları”, Toplumsal Tarih, S.152, İstanbul, Ağustos 2006, ss.50-55.
• BERKES, Fikret, “Niyazi Berkes ve Mediha Berkes’in 1940’lı Yıllarda Ankara Köylerinde Yaptıkları Sosyolojik Araştırmalar”, İz Bırakmış Kıbrıslı Türkler 1. Sempozyumu: Niyazi Berkes: 21-23 Nisan 1999, İsmail Bozkurt (Yay.Haz.), DAÜ KAM Yayınları, Gazimağusa, KKTC, 2000, ss.1-7.
• BERKES, Niyazi, “Birleşik Amerika Devletlerinde Sosyoloji”, Ülkü Halkevleri Dergisi, C.14, S.79, Eylül 1939, ss.41-46.
• BERKES, Niyazi, “Propaganda”, Aylık Siyasî İlimler (Mülkiye), S.102, Eylül 1939, ss.252-257.
• BERKES, Niyazi, “Namık Kemal’in İslâhatçılığı”, Yurt ve Dünya, C.1, S.1, Ankara, Ocak 1941, ss.13-17.
• BERKES, Niyazi, “Ziya Gökalp’in Sosyolojisi”, Yurt ve Dünya, C.2, S.11, Ankara, Kasım 1941, ss.277-292.
• BERKES, Niyazi, “İlim Dünyasındaki Durumumuz”, Yurt ve Dünya, C.3, S.20, Ankara, 29 Ekim 1942, ss.271-275.
• BERKES, Niyazi, “Modern Ekonominin Tezatlarından Faşizm”, Yurt ve Dünya, C.4, S.33, Ankara, Eylül 1943, ss.325-330.
• BERKES, Niyazi, “Günün Terimleri: Emperyalizm”, Yurt ve Dünya, C.5, S.40, Ankara, 15 Şubat 1944, ss.113-115.
• BİRKALAN, Hande, “Pertev Naili Boratav, Türkiye’de Politika ve Üniversite Olayları”, Folklor/Edebiyat Dergisi, Çev. Gönenç Turan, C.9, S.33, Ankara, 2003, ss.105-122.
• CEMGİL, Adnan, “Cümhuriyet Rejiminde Milliyetçilik ve İnkılâpçılık”, Yurt ve Dünya, C.4, S.35, Ankara, Kasım 1943, ss.424-426.
• ÇETİK, Mete, “Niyazi Berkes’in Türkiye’deki Meslek Hayatı ve Üniversiteden Atılması”, İsmail Bozkurt (Yay.Haz.), İz Bırakmış Kıbrıslı Türkler 1. Sempozyumu: Niyazi Berkes: 21-23 Nisan 1999, DAÜ KAM Yayınları, Gazimağusa, KKTC, 2000, ss.71-83.
• ÇETİK, Mete, “Muzaffer Şerif Karanlık Odada: Türkiye Yılları”, Muzaffer Şerif’e Armağan: Muzaffer Şerif’ten Muzafer Sherif’e, Sertan Batur ve Ersin Aslıtürk (Haz.), İletişim Yayınları, İstanbul, 2007, ss.23-54.
• DARENDELİOĞLU, İlhan, “1925-1950 Arası Solcu ve Komünist Organları”, Türkiye’de Komünist Hareketleri, 5.b., Toker Yayınları, İstanbul, 1979, ss.320-339.
• DİNÇER, Hasan, “II. Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’de Bir Dergi: Yurt ve Dünya”, A.Ü. Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S.42, Ankara, 2008, ss.193-230.
• DOST, Ayfer, “Korkut Boratav ile Söyleşi: 1947-48 Dil-Tarih’teki Tasfiye Üzerine”, Toplumsal Tarih, S.162, İstanbul, Haziran 2007, ss.36-41.
• DÜZGÖREN, Koray (Yay.Haz.), “Türkiye Sınırında Savaş Rüzgârları (Mihri Belli’nin Anıları-5)”, Milliyet, 24 Haziran 1989, s.11.
• ERSEL, Hasan, KUYAŞ, Ahmet, OKTAY, Ahmet ve TUNÇAY, Mete (Yay.Kur), “İlerici bir dergi: Yurt ve Dünya”, Cumhuriyet Ansiklopedisi 1923-2000, Cilt-2, 1941-1960, 4.b., YKY, İstanbul, 2003, s.9.
• ERTUĞ, Hasan Refik, “Bibliyografya: Yurd ve Dünya”, Aylık Siyasî İlimler (Mülkiye), S.118, Ankara, Ocak 1941, s.520.
• ERTUĞ, Hasan Refik, “Kaymakamlık Kursu Başlarken”, Aylık Siyasi İlimler (Mülkiye), S.131, Ankara, Şubat 1942, ss.438-476.
• GÖKÇE, Birsen, “Türkiye’de Sosyolojinin Gelişimi”, Sekine Karakaş (Yay.Haz.), Türkiye’de Sosyal Bilimlerin Gelişmesi ve Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Sempozyumu: Bildiriler, (24-26 Nisan 1996/Ankara), A.Ü. DTCF Yayınları, Ankara, 1998, ss.407-414.
• GÖRGÜN BARAN, Aylin, “Türkiye Sosyolojisine Katkıları Açısından Niyazi Berkes’de Batılılaşma ve Çağdaşlaşma”, Journal of Turkish Studies, S.37, Harvard, US, 2012, ss.69-87.
• İNALCIK, Halil, “Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesinin Kuruluşu ve İlk Yılları”, Kıymet Giray ve Hakan Kaderoğlu (Yay.Haz.), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi 66. Kuruluş Yıldönümü Anı Kitabı, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 2003.
• KAYALI, Kurtuluş, “Niyazi Berkes’in Tarihsel ve Sosyolojik Çalışmalarının Türk Düşün Yaşamı Üzerindeki Etkileri”, Argos, S.6, Ankara, Şubat 1989, ss.76-80.
• KAYALI, Kurtuluş, “Hocam Niyazi Berkes’in Ardından”, Tarih ve Toplum, C.11, S.62, İstanbul, Şubat 1989, ss.7-8.
• KAYALI, Kurtuluş, “Hilmi Ziya Ülken, Dil-Tarih Hocaları ve 1948 Tasfiyesi”, Tarih ve Toplum, C.11, S.63, İstanbul, Mart 1989, ss.50-56.
• KURDAKUL, Şükran, “Lütfiye Güçlü Öğretmenin Anımsattıkları”, Cumhuriyet, 28 Temmuz 1997, s.11.
• KÜÇÜK, Yalçın, “Cumhuriyet Döneminde Aydınlar ve Dergileri”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt-I, İletişim Yayınları, İstanbul, 1983.
• ORAN, Baskın, “İç ve Dış Politika Açısından İkinci Dünya Savaşında Türkiye’de Siyasal Hayat ve Sağ-Sol Akımlar”, A.Ü. SBF Dergisi, C.24, S.3, Ankara, 1969, ss.227-275.
• SANSAL, Erşen, “Niyazi Ağırnaslı’ya Özlem”, Münevver Oğan ve Sebahat Bozbey (Haz.), Aramızdan ayrılışının 20. yıldönümünde Niyazi Ağırnaslı’ya Armağan, Ertem Basım Yayın, Ankara, 2007.
• SELÇUK, İlhan, “Şantaj İflas Edecektir”, Yön, C.1, S.4, İstanbul, 10 Ocak 1962, s.5.
• TBMM Tutanak Dergisi, Devre: VI, C.27, 05.08.1942, ss.24-25.
• TÖKİN, Füruzan Husrev, Basın Ansiklopedisi, Kulen Basımevi, İstanbul, 1963.
• TURAN, Şerafettin, “Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nin Türkiye’nin Bilim, Eğitim ve Kültürel Yaşamındaki Yeri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi 66. Kuruluş Yıldönümü Anı Kitabı, Kıymet Giray ve Hakan Kaderoğlu (Yay.Haz.), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 2003, ss.203-234.
• ÜLKEN, Hilmi Ziya, “Türk Düşüncesi ve Dergilerimiz”, Türk Düşüncesi, C.I, S.2, Ankara, Ocak 1954, ss.82-87.
• Vakit, “Millî Eğitim Bakanlığının mahkemenin suallerine cevapları”, 03 Haziran 1947, ss.1, 5
• YAZICI, Ferruh, “Yakın tarihin Boratav sayfaları”, Milliyet Gazete Pazar, 05 Nisan 1998, s.9.
• Yurt ve Dünya, “Hâdiseler ve Düşünceler: Irkı Belirsiz Bir Irkçı”, C.4, S.29, Ankara, Mayıs 1943, ss.147-148.
• Yurt ve Dünya, “Dördüncü Yılımız”, C.5, S.37, Ankara, Ocak 1944, ss.3-4.