DEVELOPMENT OF BEET SUGAR INDUSTRIES IN THE WORLD AND THE EXAMPLE OF ALPULLU SUGAR FACTORY

Yıl 2017, Cilt: 17 Sayı: 34, 133 - 157, 08.09.2017

Fatih Damlıbağ

Öz

Andraeas Sigismond Marggraf discovered sugar from beet, instead of historically

important cane. Although commercial potential; beet sugar did not attract attention of

entrepreneurs for fifty years, up until to Napoleonic Wars. But later, due to the war and

commerce difficulties, beet sugar production was rapidly spread in Continental Europe. After

France, Germany and Austria, beet sugar crossed Atlantic and reached USA. From the middle

of 19th century up to 1930’s, competition in between beet and cane sugar continuously lasted.

In this fierce competition, sometimes beet and sometimes cane became successful. As to

Turkey, newly establishing sugar industry was founded over sugar beet, because of climatic

and geographic conditions. Turkish government enacted supporting laws to promote new

entrepreneurs to sugar industry. With encouraging attitude of government, Mehmet Şakir

Kesebir and his friends founded a company to build and manage Alpullu Sugar Factory in

1925. Factory was established with German technology. Thracian peasants were educated for

cultivation of sugar beet to supply raw material needs. This new but profitable agriculture

type was quickly become popular among Thracian villagers. On the other hand, factory

management tried to attain a strong place in local market. After ten years operation, factory

was nationalized by establishment of Turkish Sugar Industries Incorporation.

Anahtar Kelimeler

Andraeas Sigismond Marggraf, Beet Sugar, Alpullu Sugar Factory, Mehmet Şakir Kesebir, Sugar Industry, New Agriculture Type

PANCAR ŞEKERİ SANAYİLERİNİN DÜNYADAKİ GELİŞİMİ VE ALPULLU ŞEKER FABRİKASI ÖRNEĞİ

Öz

Tarihsel olarak önemli olan kamış yerine, Andraeas Sigismond Marggraf pancardan

şekeri keşfetti. Ticari potansiyeline rağmen Napolyon Savaşlarına kadar, pancar şekeri elli

yıl boyunca girişimcilerin dikkatini çekmedi. Fakat sonrasında savaş ve ticaret zorlukları

sebebiyle, pancar şekeri üretimi Kıta Avrupa’sında hızla yayıldı. Fransa, Almanya ve

Avusturya’dan sonra, pancar şekeri Atlantik’i aşıp ABD’ye ulaştı. 19. Yüzyıldan 1930’lara

kadar, pancar ve kamış şekeri arasındaki rekabet sürekli devam etti. Bu şiddetli rekabette

bazen pancar ve bazen ise kamış başarılı oldu. Türkiye’ye gelince iklimsel ve coğrafi şartlar

dolayısıyla, yeni kurulan şeker sanayisi şeker pancarı üzerine inşa edildi. Türk hükümeti

yeni girişimcileri şeker sanayisine çekmek için, destekleyici kanunları yürürlüğe soktu.

Hükümetin cesaretlendirici bu tavrı sonrası, Mehmet Şakir Kesebir ve arkadaşları Alpullu

Şeker Fabrikasını inşa etmek ve işletmek için 1925’te bir şirket kurdular. Fabrika Alman

teknolojisiyle inşa edildi. Trakyalı çiftçiler hammadde ihtiyacını sağlamak için, şeker pancarı

yetiştirilmesi için eğitildiler. Bu yeni fakat kârlı olan ziraat tipi, Trakya köylüleri arasında

hızlıca popüler oldu. Diğer yandan fabrika yönetimi yerel pazarda güçlü bir yer edinmeye

çalıştı. On yıllık işletme sonrası, Türkiye Şeker Fabrikaları AŞ’nin kuruluşuyla fabrika

devletleştirildi.

Anahtar Kelimeler

Andraeas Sigismond Marggraf, Pancar Şekeri, Alpullu Şeker Fabrikası, Mehmet Şakir Kesebir, Şeker Sanayi, Yeni Ziraat Tipi

Kaynakça

• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi
• 30-18-1-1-14-40-13.
• 30-18-1-1-14-41-5.
• 30-18-1-1-21-69-7.
• 30-18-1-1-16-68-4.
• 30-18-1-1-17-92-5.
• 30-10-2-9-40.
• 30-18-1-2-39-66-14.
• 30-18-1-2-46-45-20.
• 30-18-1-2-74-35-4.
• 30-18-1-2-91-57-4.
• 30-10-51-335-4.
• 30-10-171-188-8.
• 30-1-105-653-4.
• 30-10-171-189-20.
• 30-18-1-2-67-66-12.
• 30-18-1-2-93-107-17.
• Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü, Sanayi İstatistikleri, Teşviki Sanayi Kanunundan İstifade Eden Müesseselerin 1936-1941 Yılları Faaliyeti, Hüsnütabiat Basımevi, İstanbul, 1945.
• Başvekalet İstatistik U. M., Sanayi İstatistikleri, Teşviki Sanayi Kanunundan İstifade Eden Müesseselerin 1932 Senesi Faaliyetleri, Devlet Matbaası, İstanbul, 1933.
• “Law of Granting Privileges and Exemptions to Sugar Factories” (Şeker Fabrikalarına Bahşolunan İmtiyazat ve Muafiyat Hakkında Kanun), Resmi Gazete, No: 92, 14 April 1925.
• Merkez İstatistik Müdüriyeti Umumiyesi, 1927 Senesi Zirai Tahriri Neticeleri, İstanbul Cumhuriyet Matbaası, Ankara, 1928.
• T.B.M.M Zabıt Ceridesi, Kırk İkinci İnikat, 21 April 1934.
• Ziraat Vekaleti İstatistik Müdüriyeti, 1926 Senesi Ziraat İstatistikleri, Sanayi-i Nefise Matbaası, İstanbul, 1926.
• “İktisadi İstiklale Doğru İlk Adımlar, Alpulluda İlk Türk Şeker Fabrikasının Resmi Küşadına Aid İntibaat”, Haftalık Mecmua, Year: 2, No: 73, 6 December 1926 Monday.
• AKILTEPE, Habil, Şahap Barker, Nurettin Vanlı, Amerika Birleşik Devletlerinde Şeker Pancarı Ziraati, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. Neşriyatı, Ankara, 1967.
• AKINCI, İhsan Abidin, Şeker Yetirmeden Bitirmeye Kadar Türkiye-Dış Memleketler, Akşam Matbaası, İstanbul, 1934.
• BORATAV, Korkut, Türkiye İktisat Tarihi 1908-1985, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1998.
• COTTRELL, R. H., Pancar Şekeri Ekonomisi, tra. Ziya Kütevin, Türkiye Şeker Fabrikaları A. Ş. Neşriyatı, Ankara, 1962.
• ERİŞ, Muammer, Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Şirketi, 28 Şubat 1936 Tarihinde Münakit Birinci Alelade Heyeti Umumiye İçtimaı, Ulus Basımevi, Ankara, 1936.
• GEERLIGS, H. C. Prinsen, The World’s Cane Sugar Industry Past and Present, Norman Rodger Altrincham, Manchester, 1912.
• İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Türk Anonim Şirketi Nizamname-i Dâhiliyesi, Matbaa-i Ahmed İhsan ve Şürekâsı, İstanbul, 1925.
• MACINNIS, Peter, Bittersweet the Story of Sugar, Allen & Unwin, Sydney, 2002.
• Milli İktisat ve Tasarruf Cemiyeti, Milli Sanayi Kataloğu, Hakimiyeti Milliye Matbaası, Ankara, 1930.
• ÖZEN, Saadet, Çukulata Çikolatanın Yerli Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2014.
• RUTTER, Frank R., International Sugar Situation, Origin of the Sugar Problem and Its Present Aspects under the Brussels Convention, United States Department of Agriculture, Washington, 1904.
• SWERLING, B. C., International Control of Sugar, 1918-41, Stanford University Press, Stanford, 1949.
• Türkiye Şeker Sanayii, Kuruluşu-Gelişmesi-Olgunlaşması 1926’dan 1950’ye, Türkiye Şeker Fabrikaları A. Ş., Ankara, 1950.
• VELDET, Turan, 30. Yılında Türkiye Şeker Sanayii, Türkiye Şeker Fabrikaları A. Ş. Neşriyatı, Ankara, 1958.
• VELİDEDEOĞLU, Turan V., Ethem Koru, Rıza Güray, Murat Öner, Yılmaz Gürelli and Yavuz Demirtaş, Türkiye Şeker Sanayii 1926-1976, Yurt Hizmetinde 50 Yıl, Türkiye Şeker Fabrikaları A. Ş. Yayınları, Ankara, 1977.
• A. Şefik, “Şeker Pancarı”, 1931 Birinci Ziraat Kongresi, İhtisas Raporları, Vol. 1, Milli İktisat ve Tasarruf Cemiyeti, Ankara 1931, pp. 191-206.
• DAVSON, Edward R., “Sugar and the War”, Journal of the Royal Society of Arts, Vol.63, No: 3248, Royal Society for the Encouragement of Arts, Manufactures and Commerce, London 1915, pp. 262-271.
• DOĞRUÖZ, V. Türkan, “Yakın Dönem Kırklareli Tarihinde İki Yaprak: Trakya’da Yeni Işık Gazetesi ve İzmir Suikastını Tel’in Mitingi”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Dergisi, Vol.2, No: 4, İstanbul 2003, pp. 43-60.
• ENGİN, Aydın, “Bir Şeker Hikâyesi: Alpullu Şeker Fabrikası”, 75 Yılda Çarklardan Chip’lere, ed. Oya Baydar, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 1999, pp. 37-42.
• FREEMAN, William G., “Current Investigations in Economic Botany (Continued)”, the New Phytologist, Vol.6, No: 1, Wiley, 1907, pp.18-23.
• KARAYAMAN, Mehmet “Atatürk Döneminde Şeker Sanayi ve İzlenen Politikalar”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, March 2012, No: 82, pp. 54-96.
• MÜLAYİM Ali and Timur Kaprol, “İşçi Sınıfı İçin Modern Yaşamın Kodları: Alpullu Şeker Fabrikası”, EJOVOC, Vol. 6, No: 1, Kırklareli, 2016, pp. 25-32.
• ÖZER, M. Halis “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Milli Tüccar Oluşturma Çabalarında İş Bankası’nın Rolü”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Vol.69, No: 2, Ankara, 2014, p. 351-377.
• PAMUK, Şevket, “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında İaşe Politikası ve Köylülük” Osmanlıdan Cumhuriyete Küreselleşme, İktisat Politikaları ve Büyüme, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2009, pp. 183-198.
• SOWERS, E., “An Industrial Opportunity for America”, the North American Review, Vol. 163, No: 478, University of Northern Iowa, Iowa 1896, pp. 316-325.
• http://www.bws-technology.com/en_EN/sugar-technology/buckau-wolf. html. Date of access (24 October 2016).