A BRIEF OVERVIEW ON THE MIDWIFERY TRAINING AND TRANSFORMATION OF THIS PROFESSION DURING THE FIRST FIFTEEN YEARS OF THE REPUBLIC (1923-1938)

Yıl 2017, Cilt: 17 Sayı: 35, 167 - 217, 30.03.2018

Sadet Altay

Öz

Midwifery is one of the oldest professions in the world. Midwifes are members of

the profession who is obliged to provide the necessary care for the mother and the newborn

before, during and after the birth. For this reason, it has a key role in reaching the ideal of

a healthy society and healthy generations. Midwifes in Turkey, began to receive formal

education in 1842. Because in this period the Ottoman bureaucracy and physicians began

to hold traditional/local midwifes responsible for maternal and infant deaths. The problem

could be solved if the traditional midwifes would be trained through training course.

However, when the expected success in their training was not achieved, it was considered

appropriate to give diplomas to the existing ones and to supervise them. Dr. Besim Ömer

Paşa who plaid an important role in the transformation of the midwifery profession, opened

the first birthplace of the country (viladethane) in 1892. In 1909, a Midwife Academy was

established in Kadırga. According to the conditions determined by Dr. Besim Ömer, only the

women younger than 30 years of age and graduated from the primary school could apply

to this academy. The traditional/local midwifes that were not able to provide the above

mentioned conditions were completely pushed out of the system. The midwifery profession

has gradually lost its identity as an independent profession and has started to enter under the

control of male physicians. During the Republican era, many attempts were made to increase

the number of qualified midwives and fifty persons Midwifery Students Dormitory were

established, besides the school in Istanbul. Short course programs for midwives were also

organized at Numune Hospitals of the country. However, even though 13 years have passed

since the proclamation of the Republic, the targeted increase in the number of midwives

could not be achieved. Considering that about eighty percent of the country’s population

lived in the villages, in 1936 it was decided to open village midwives schools. As a result,

village midwives that will be employed in the villages started to get trained. However at

the end of the fifteenth year of the Republic, the desired goal of improving the quality of

midwifery training and increasing the number of midwives could not be achieved. Moreover,

as in the Ottoman Empire period, during the first fifteen years of the Republic, the male

dominant medical concept leave its mark and therefore, the midwifery profession could not

be developed as an autonomous profession.

Anahtar Kelimeler

Education, Midwifery, Midwifery Training

CUMHURİYET’İN İLK ON BEŞ YILINDA EBELİK EĞİTİMİNE VE MESLEĞİN DÖNÜŞÜMÜNE DAİR KISA BİR BAKIŞ (1923-1938)

Öz

Ebelik, dünyanın en eski mesleklerinden birisidir. Ebeler, günümüzde doğum

öncesi, esnası ve sonrasında anneler ile yenidoğanlara gerekli bakımı sağlamakla yükümlü

meslek mensuplarıdır. Bu nedenle sağlıklı toplum ve sağlıklı nesiller idealine ulaşmada

kilit rolleri bulunmaktadır. Türkiye’de ebeler, 1842 senesinde formel eğitim almaya başladı.

Çünkü bu dönemde Osmanlı bürokrat ve hekimleri anne ve bebek ölümlerinden geleneksel/

mahallî ebeleri sorumlu tutulmaktaydı. Geleneksel ebeler kurslar aracılığıyla eğitilirse sorun

çözülebilirdi. Ancak eğitim konusunda başarı sağlanamayınca, mevcut ebelere şahâdetname

(diploma) verilmesi ve denetlenmesi uygun görüldü. Ebelik mesleğinin dönüşümünde önemli

rol oynayan Dr. Besim Ömer Paşa tarafından 1892’de ülkenin ilk doğumevi (viladethane)

açıldı. 1909’da ise Kadırga’da bir Ebelik Mektebi tesis edildi. Dr. Besim Ömer tarafından

belirlenen şartlara göre bu okula sadece 30 yaşından küçük ve ilkokul mezunu kadınlar

başvurabilecekti. Bahsi geçen koşulları sağlama imkânı olmayan geleneksel/mahallî ebeler,

bu uygulama ile tamamen sistem dışına itildi. Ebelik mesleği bağımsız bir meslek olmaktan

gittikçe uzaklaştı ve erkek hekimlerin denetimi altına girdi. Cumhuriyet döneminde de

diplomalı ebe sayısını attırmaya yönelik birtakım girişimlerde bulunuldu ve İstanbul’daki

mektebin haricinde elli kişilik Ebe Talebe Yurdu kuruldu. Numune Hastanelerinde ebelere

yönelik kısa kurs programları düzenlendi. Ancak Cumhuriyet’in ilanının üzerinden 13

yıl geçmesine rağmen ebe sayısında hedeflenen artış gerçekleştirilemedi. Ülke nüfusunun

yaklaşık yüzde sekseninin köylerde yaşadığı dikkate alınarak 1936 senesinde köy ebe

mekteplerinin açılmasına karar verildi. Böylelikle köylerde istihdam edilmek üzere köy

ebesi yetiştirilmeye başlandı. Lakin Cumhuriyet’in on beşinci yılının sonuna gelindiğinde

ebelik eğitiminin niteliğini iyileştirme ve ebe sayısını arttırma konusunda istenilen hedefe

ulaşılamadı. Ayrıca Osmanlı’da olduğu gibi Cumhuriyet’in ilk on beş yılına da erkek egemen

tıp anlayışı damgasını vurduğundan, ebelik mesleği özerk bir meslek olarak gelişemedi.

Anahtar Kelimeler

Eğitim, Ebelik, Ebelik Eğitimi

Kaynakça

• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon Kodu: 30.10.00., Yer No: 176.218.4.
• BCA, Fon Kodu: 30.18.1.1., Yer No: 24.27.11.
• BCA, Fon Kodu: 30.18.1.1., Yer No: 26.66.2.
• BCA, Fon Kodu: 30.18.1.1., Yer No: 20.51.14.
• BCA, Fon Kodu: 30.18.1.1., Yer No:25.40.13.
• BCA, Fon Kodu: 30.18.1.1., Yer No: 29.33.6.
• BCA, Fon Kodu: 30.18.1.2., Yer No: 92.71.8.
• BCA, Fon Kodu: 30.18.1.2., Yer No: 102.41.20.
• BCA, Fon Kodu: 30.18.00., Yer No: 178.229.11.
• BCA, Fon Kodu: 30.18.00., Yer No: 178.229.12.
• BCA, Fon Kodu: 30.18.01.02., Yer No: 134.114.1.
• BCA, Fon Kodu: 51.0.0, Yer No: 4.33.27.
• BCA, Fon Kodu: 30.10.00., Yer No: 179.236.11.
• BCA, Fon Kodu: 490.1.0.0. Yer No:1393.631.1.
• İstatistik Yıllığı 1929
• İstatistik Yıllığı 1930-1931
• İstatistik Yıllığı 1931-1932
• İstatistik Yıllığı 1932-1933
• İstatistik Yıllığı 1934-1935
• İstatistik Yıllığı 1935-1936
• İstatistik Yıllığı 1936-1937
• İstatistik Yıllığı 1937-1938
• İstatistik Yıllığı 1938-1939
• İstatistik Yıllığı 1936-1939
• İstanbul Şehri İstatistik Yıllığı 1936-1939
• Köy Ebelerinin Vazifeleri ve Sureti İstihdamları Hakkında Talimatname, Hapishane Matbaası, Ankara, 1938.
• Resmî Gazete, Sayı: 863, 14 Nisan 1928.
• Resmî Gazete, Sayı: 3337, 23 Haziran 1936.
• Resmî Gazete, Sayı: 5457, 16 Temmuz 1943.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM ZB. C.)
• Akşam
• Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi
• Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi
• Dirim
• e-Journal New World Sciences Academy
• Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi
• Hâkimiyet-i Milliye
• Haseki Tıp Bülteni
• Kızılay Dergisi
• Kızılırmak
• Lokman Hekim Dergisi
• Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi
• Resimli Ay
• Sağlık Dergisi
• Sıhhiye Mecmuası
• Tedavi Kliniği ve Laboratuarı
• Tedavi Notları
• Tıp Fakültesi Mecmuası
• Türkiye Cumhuriyeti Sıhhat ve İçtimaî Muavenet Vekâleti Sıhhiye Mecmuası Fevkalade Nüshası (29 Birinci Teşrin 1933)
• Türkiye Cumhuriyeti Sıhhat ve İçtimaî Muavenet Vekâleti Sıhhiye Mecmuası Fevkalade Nüshası Dr. Refik Saydam’ın Aziz Hatırasına
• Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi
• Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi
• Ulus
• Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları
• Zeynep Kamil Tıp Bülteni
• ADAK, Nurşen Özçelik, Sağlık Sosyolojisi Kadın ve Kentleşme, Birey Yayınları, İstanbul, 2002.
• AKALIN, Besim Ömer Akalın, Türk Çocuğu Yaşatılmalıdır, Ahmed İhsan Basımevi Limited, İstanbul, 1936.
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Cilt: I, 5. baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1997.
• BALSOY, Gülhan Erkaya, Kahraman Doktor İhtiyar Acuzeye Karşı-Geç Osmanlı Doğum Politikaları, Can Sanat Yayınları, İstanbul, Eylül 2015.
• Besim Ömer, Doğum Tarihi, Ahmet İhsan Matbaası Limitet Şirketi, İstanbul, 1932.
• Besim Ömer, Ebe Hanımlara Öğütlerim, Matbaa-i Ahmed İhsan, İstanbul, 1904.
• Besim Ömer, Hanımefendilere Hilâl-i Ahmer’e Dair Konferans, Hazırlayan: İsmail Hacıfettahoğlu, Tuna Ofset Matbaacılık Ltd. Şti., Ankara, Nisan 2007.
• BEYDİLLİ, Emine Daşdibi, Ebeliğin Dünü ve Bugünü, Bil Ofset Matbaacılık, Ankara, 2013.
• BEYİNLİ, Gökçen, Elleri Tılsımlı-Modern Türkiye’de Ebelik, Ayizi Yayınları, Ankara, Şubat 2014.
• Cumhuriyet’in İlk 15 Yılında Sağlık Hizmetleri, Türkiye Tıp Akademisi, Yeni Seri No:4, İstanbul, 2010.
• Cumhuriyet Dönemi Yataklı Tedavi Hizmetleri (1923-1982) ve 1982 Yılı Çalışmaları, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Yayınları, Yayın No:505, Ankara, 1983.
• ÇAPA, Mesut Çapa, Rahmi Çiçek, Yirminci Yüzyıl Başlarında Trabzon’da Yaşam, Serander Yayınları, Trabzon, 2004.
• Doktor Besim Ömer Paşa, Doğururken ve Doğurduktan Sonra, Yayına Hazırlayan: Türkmen Töreli, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, İzmir, 2014.
• Doktor Şerif Bey, Erzurum Vilayeti Sıhhî ve İçtimai Coğrafyası, Hazırlayan: Murat Küçükuğurlu, Serander Yayıncılık, Trabzon, 2011.
• DURU, Muhittin Celal, Köy Ebelerine Rehber, İdeal Matbaa, Ankara, 1943.
• ERDEM, Yasemin Tümer, Halime Yiğit, Bacıyân-ı Rûm’dan Günümüze Türk Kadınının İktisadi Hayattaki Yeri, İstanbul Ticaret Odası, Altınoluk Yayın San. A.Ş., İstanbul, 2010.
• EREN, Nevzat, Gülten Uyer, Sağlık Meslek Tarihi ve Ahlakı, Hatipoğlu Yayınevi, Ankara, 1991.
• GÜMÜŞOĞLU, Firdevs, Cumhuriyet’te İz Bırakanlar 10. Yıl Kuşağı, Kaynak Yayınları, İstanbul, Kasım 2001.
• FRİK, Feridun, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tıp ve Hıfzıssıhha Hareketleri 1923- 1938, Universum Basımevi, Bayer Leverkusen Almanya, 1938.
• Hasan Tahsin, Sivas Vilayeti Sıhhî ve İçtimai Coğrafyası, Hilal Matbaası, İstanbul, 1932.
• İstatistik Göstergeler 1923-2007, Türkiye İstatistik Kurumu Matbaası, Ankara, 2008.
• İstatistik Göstergeler 1923-2009, Türkiye İstatistik Kurumu, Ankara, 2010.
• KAHYA, Esin, Ayşegül D. Erdemir, Bilimin Işığında Osmanlı’dan Cumhuriyete Tıp ve Sağlık Kurumları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları / 302, Ankara, 2000.
• KARAYAMAN, Mehmet, 20. Yüzyılın İlk Yarısında İzmir’de Sağlık, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını, Birinci Basım, İzmir, Nisan 2008.
• On Beşinci Yıl Kitabı-Cumhuriyet Halk Partisi, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul, 1938.
• SABUNCU Necmiye, vd., Hemşirelik Esasları, T.C. Anadolu Üniversitesi Yayınları No: 496, Eskişehir, 1996.
• Sağlık Çalışmalarında Kırk Yıl (1922-1962), Hazırlayan: Yusuf Tunca, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Yayınlarından No. 303, Ongun Kardeşler Matbaası, Ankara, 1964.
• Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1973.
• Tokat Vilayeti Sıhhî ve İçtimai Coğrafyası, Hapishane Matbaası, Ankara, 1938.
• TOPUZLU, Cemil, İstibdat-Meşrutiyet-Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yıllık Hatıralarım, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, Yayına Hazırlayanlar: Hüsrev Hatemi, Aykut Kazancıgil, İstanbul, 1982.
• Türkiye’de Sağlık Alanında İnsangücü Araştırması (Bulgular Ön Raporu), V. Bölüm, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Hıfzıssıhha Okulu Yayınları, Kitap No:4014, b.t.y.
• ÜNVER, Ahmet Süheyl, Besim Ömer Paşa ve Doğum Tarihi, Ahmet İhsan Matbaası, İstanbul, 1932.
• AKDUR, Recep, “Türkiye Cumhuriyeti’nin 75. Yılında Türkiye’de Sağlık Politikaları”, Türkiye Cumhuriyeti’nin 75. Yılında Bilim “Bilanço 1923- 1938” Ulusal Toplantısı, II. Kitap, 1. Cilt, TÜBİTAK Matbaası, Ankara, Aralık 1999, ss. 51.
• AKŞİT, Elif Ekin, “Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye’de Kamusallık Kavramının Dönüşümü ve Dışladıkları”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt:64, Sayı:1, Yıl:2009, ss. 1-21.
• ALTAY, Sadet, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Tokat Vilayetinde Sağlık Hayatı ve Sorunları (1923-1938)” Tokat Sempozyumu-Bildiriler 01-03 Kasım 2012, Cilt: III, Özyurt Matbaacılık, Ankara, 2013, ss. 9-33.
• APAY, Serap Ejder, “Geçmişten Günümüze Ebelik: Tarihi Bir İnceleme”, Lokman Hekim Dergisi, 2014, Cilt:4 Sayı:2, ss. 13-20.
• ARSLAN, Hediye, Nazan Karahan, Çetin Çam, “Ebeliğin Doğası ve Doğum Şekli Üzerine Etkisi”, Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:1, Sayı:2, Aralık 2008, ss. 54-59.
• ATICI, Elif, Sezer Erer, “Türk Kadınlarının Tıp Eğitimine Başlama Süreci ve İstanbul Darülfünunu Tıp Fakültesi’nden Mezun Olan İlk Kadın Hekimler”, Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, Cilt: 35 Sayı:2, ss. 107-111.
• AYDIN, Erdem, “19. Yüzyılda Osmanlı Sağlık Teşkilatlanması”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı:15, 2004, ss. 185-207.
• BEKTAŞ, Gülfer, Fatma Arslanerer, “Sağlık İnsangücü Planlamasının Önemi ve Hastane Yönetiminde Sağlık İnsangücü Planlaması”, Yeni Türkiye Sağlık Özel Sayısı I, Yıl:7, Sayı:39, Mayıs-Haziran 2001, ss. 397-408.
• Besim Ömer, “Ebelik ve Doğum Bizde Nasıldı ve Ne Haldedir?”, Sıhhat Almanakı, Kader Matbaası, İstanbul, 1933, ss. 289-296.
• IRMAK, Yakut, “Refik Saydam Döneminde Sağlık Politikamız”, Dr. Refik Saydam Ölümünün 40. Yılı Anısına, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Yayınları Yayın No:495, Ankara, 1982, ss. 138-145.
• KAYA, Derya, Mine Yurdakul, “Türkiye’de ve Dünyada Ebelik Eğitimi”, Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi, Cilt: 23 Sayı: 2, ss. 233-241.
• KAZANCIGİL, Aykut, “Ölümünün 40. Yılında Besim Ömer Paşa (1863-1940)”, Dirim, Cilt:55, Sayı:9-10, Eylül Ekim 1980.
• KOÇAK Yeliz Ç., vd., “Geleneksel Doğum Uygulamaları ve Doğum Yardımcıları”, e-Journal New World Sciences Academy, Cilt:5, Sayı:4, 2010, ss. 1-6.
• KÖKER, Ahmet Hulisi, “Osmanlı İmparatorluğu Devrinde Doğum ve Ebelik Tarihi”, Doğum ve Ebelik Tarihi, Editör: Ahmet Hulisi Köker, Erciyes Üniversitesi Matbaası, Kayseri, 1997, ss. 11-26.
• OLCAR, Kadri, “Türkiye’nin Nüfusu ve Sağlık Durumu”, Sağlık Dergisi, Cilt: XXIII, Sayı: 6, 1949.
• Osman Şevki, “Sıhhat ve İçtimaî Muavenet Vekâleti”, Tedavi Notları-Hususi Baskı, Ağustos-Eylül 1934.
• ÖZDEN, Akil Muhtar, “Doktor Besim Ömer Akalın”, Tedavi Kliniği ve Laboratuarı, Ahmet İhsan Basımevi Ltd., İstanbul, 1941.
• PAMİR, Fikret, “Ulusal Sağlık Politikamızın Dünü ve Bugünü Açısından Dr. Refik Saydam”, Dr. Refik Saydam Ölümünün 40. Yılı Anısına, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Yayınları Yayın No:495, Ankara, 1982, ss. 111-115.
• SARISAMAN, Sadık, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Taşrada Sağlık Hizmetleri (1923-1938), Atatürk Dönemi Sağlık Tarihi Kongresi (1920-1938) Bildiriler, Ege Üniversitesi Basımevi, 2007, İzmir, ss. 849-871.
• SEVİL, Hüseyin Tekin, “Ölümünün Yirmi Dördüncü Yıldönümünde Kızılayımızın Öncülerinden Profesör Dr. Besim Ömer Paşa”, Kızılay Dergisi, Sayı:11, Ankara, 1964.
• TAŞKIRAN, Nimet, “Türkiye’de Ebelik Eğitimi”, Haseki Tıp Bülteni, Cilt: XI, Sayı:3, Ağustos-Eylül 1973, ss. 229-239.
• UĞUR, Özlem, “Halk Ebeliği”, Doğum ve Ebelik Tarihi, Editör: Ahmet Hulisi Köker, Erciyes Üniversitesi Matbaası, Kayseri, 1997, ss. 35-43.
• ULUDAĞ, Seyfettin, “İlk Doğum Evini Kuran, Besim Ömer Paşa’nın Kadın Sağlığı ve Haklarına Katkıları”, Geçmişten Günümüze İstanbul’da Sağlık Kongre Bildiri Kitabı, İstanbul, 2010, ss. 722-728.
• UTKUALP, Nevin, Hicran Yıldız, “İstanbul’da Ebelik Eğitiminin ve Mesleğinin Tarihsel Gelişimi”, Geçmişten Günümüze İstanbul’da Sağlık Kongre Bildiri Kitabı, İstanbul, 2010, ss. 903-910.
• ÜÇÜNCÜ, Uğur, “Cumhuriyet’in İlk Beş Yılında Sağlık Harcamaları”, Atatürk Dönemi Sağlık Tarihi Kongresi (1920-1938) Bildiriler, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir, 2009, ss. 121-154.
• ÜLMAN, Yeşim Işıl, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Geçiş Sürecinde Bir Aydının Portresi (1861-1940) Dr. Besim Ömer Akalın”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, Cilt:10-11, 2004-2005, ss. 435-464.
• ÜLMAN, Yeşim Işıl, “Osmanlı Tıbbına Katkılarıyla Dr. Vuccino/ II Contributo Alla Medicana Otomana del Dr. Vuccino”, İstanbul’daki İtalyan İzi/ Presenze Italiane A Istanbul, Editör: Burçak Evren, Lea yay. Ferroli, İstanbul, Şubat 2008, ss. 224-229.
• ÜSTÜNEL, Burhanettin, Ertuğrul Bayırlı, “Ebelik ve Tarihi Gelişimi”, Zeynep Kamil Tıp Bülteni, Cilt:3, Sayı:4, Baha Matbaası, İstanbul, 1971, ss. 313- 319.
• YILMAZ, Elgiz, “Kadın ve Medya Gözüyle Ebelik”, 1. Uluslararası 2. Ulusal Ebelik Kongresi, Safranbolu, 13-16 Ekim 2011, ss. 15-16.
• ALTAY, Sadet, “Atatürk Dönemi Sağlık Politikalarının Halka Yansımasında Öncü Kurumlar: Numune Hastaneleri (1924-1938)”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 2015.
• ÖNCÜ Ali Servet, “1908-1923 Yılları Arasında Erzurum Vilayeti’nin İdari ve Sosyo-Ekonomik Durumu”, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum, 2006.
• TUĞLUOĞLU, “Fatih, Modernleşmenin ve Devletçi Ekonomi Politiğin Kırsal Kesim Üzerine Etkileri (1929-1939)” Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 2007.
• YÖRÜK, Selda, “Balıkesir Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu Ebelik Bölümü 4. Sınıf Öğrencilerinin Birinci Basamak Uygulama Becerilerine Yönelik Eğitim Programının Geliştirilmesi”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), İzmir, 2011.
• ÇAVDAR, Tevfik, “Türkiye’de Nüfus ve Nüfus Sorunu”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt:6, İletişim Yayınları, İstanbul, 1992.
• ŞEHSUVAROĞLU, Bedi, “Ebe, Ebe Mektebi, Ebe Okulları”, İstanbul Ansiklopedisi, Cilt:9, Koçu Yayınları, İstanbul, 1968.