SAVAŞ EKONOMİSİ UYGULAMALARI İÇİNDE II. DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA AYDIN’DA VARLIK VERGİSİ

Yıl 2018, Cilt: 18 Sayı: 37, 645 - 676, 15.02.2019

Günver Güneş

Öz

II. Dünya Savaşı sırasında hem siyasi hem de
ekonomik olarak içinde bulunulan çok sıkıntılı dönem, özellikle ekonomi
alanında daha sonra çok tartışılacak bazı politikaların uygulanmasını
getirmiştir. Çıkartılan bir takım olağanüstü yasalar döneme damgasını vurmuş ise
de halen günümüzde dahi tartışılmaktadır. Bunlardan bir tanesi 1940 tarihli
Milli Korunma Kanunu, diğeri ise 1942 tarihli Varlık Vergisi Kanunu’dur.
Çıkarılan vergiden amaç devletin olağanüstü savaş döneminde ekonomik yönde
yükünü hafifletmekti. Verginin uygulanmasında İstanbul, İzmir gibi şehirlerde
sorunlar yaşanırken, gayr-ı müslim nüfusun çok az yaşadığı Aydın’da böyle bir
sorun görülmediği gibi aksine hükümete destekte verilmiştir. İçlerinde daha
sonra Varlık vergisine karşı muhalefet edecek olan Adnan Menderes’in de
bulunduğu mükellefler kendilerine değer biçilen rakamları ödemişlerdir.
Verginin yalnızca gayr-ı Müslimlerden alındığına dair sık tekrarlanan yanlış
bilgilerin aksine Aydın örneğinde de görüleceği gibi varlık vergisini
ödeyenlerin tamamı Türklerden oluşmuştur.

Anahtar Kelimeler

Aydın, Varlık Vergisi, Adnan Menderes, Aydın Gazetesi, Şükrü Saraçoğlu

ENFORCEMENT OF THE CAPITAL TAX IN AYDIN DURING THE YEARS OF THE WORLD WAR II IN WAR ECONOMY APPLICATIONS

Öz

Troubled times, both for political and economic
respects, of the World War II brought the imposition of some policies
especially in the field of economy that would cause much criticism later on.
Legislations of some extraordinary acts set seal on the period and continued to
be discussed until today. One of these legislations was the National Protection
Act of 1940 and the other was the Capital Tax Act of 1942. Purpose of the
legislated tax was to relieve state from the economic burden of the war
conditions. While problems were encountered during the enforcement of the act
in the cities like İstanbul and İzmir, no difficulty experienced in Aydın where
non-muslim population was sparse and even people seemed to be supporting the
government. Obligors, among them Adnan Menderes who would opposed the act
later, paid the figures that was imposed on them. In spite of the frequent
misinformation that the tax was imposed only on non-muslims, as it can be seen
in Aydın case, in some places, those who paid the Capital Tax were all Turkish
citizens.

Anahtar Kelimeler

Aydın, Capital Tax, Adnan Menderes, Aydın Newspaper, Şükrü Saraçoğlu

Kaynakça

• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), Kutu: 030.18.01.02, Yer: 102.48.12, EK-1.
• BCA, Kutu: 030.18.01.02, Yer: 101.10.19, EK-2.
• BCA, Kutu: 030.10, Yer: 54.353.13, EK-3.
• BCA, Kutu: 030.10.118.834.2. 1.2.1941 tarihli 675 sayılı Dâhiliye Vekâletinin cevabı.
• BCA, Kutu: 030.10.119.847.427.05.1941 tarihli 2924 sayılı Dâhiliye Vekâleti yazısı.
• BCA CHP (490.01/622.43.1-1), Kocaeli Mebusu CHP Aydın Bölgesi Parti Müfettişi Şerafettin Bürge’nin 1943 yılı Raporu.
• BCA CHP (490.01/622.43.1-13). Kocaeli Mebusu CHP Aydın Bölgesi Parti Müfettişi Şerafettin Bürge’nin 1943 yılı Raporu. BCA CHP (490.01/622.42.1-20). Kocaeli Mebusu CHP Aydın Bölgesi Parti Müfettişi Şerafettin Bürge’nin 1943 yılı Raporu. BCA CHP (490.01/622.43.1-21). CHP Aydın Bölgesi müfettişi Kocaeli Mebusu Dr. Fazıl Şerafettin Bürge Teftiş Raporu.
• BCA CHP (490.01/622.43.1-28) Kocaeli Mebusu CHP Aydın Bölgesi Parti Müfettişi Şerafettin Bürge’nin 1943 yılı Raporu.
• Akademik Bakış Dergisi
• Akbaba Dergisi
• Anadolu Gazetesi
• Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi
• Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi
• Avrasya İncelemeleri Dergisi
• Aydın Gazetesi
• Cumhuriyet Gazetesi
• Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
• Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
• İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası
• Maliye Mecmuası
• Ulus Gazetesi
• Tan Gazetesi
• Tarih İncelemeleri Dergisi
• Tarih ve Toplum Dergisi
• TC Resmi Gazete
• TBMM Tutanak Dergisi
• Yakın Tarihimiz
• Yapıt İnönü Özel Sayısı
• Yeni Asır Gazetesi
• Yeni Piyasa Dergisi
• AKAR, Rıdvan, Varlık Vergisi Kanunu, Belge Yayınları, İstanbul,1992.
• AKAR, Rıdvan, Aşkale Yolcuları, Varlık Vergisi ve Çalışma Kampları, Mephisto Yayınları, İstanbul, 2006.
• AKSANYAR Necati- BİÇER Murat, “II. Dünya Savaşında Çıkarılan Varlık Vergisinin Türk Basınında ve Kamu Oyunda Yansımaları”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 21, Kütahya, 2008, ss.379-400.
• AKTAR, Ayhan, Varlık Vergisi ve Türkleştirme Politikaları, İletişim Yayınları, İstanbul, 2000.
• ARI, Kemal, “II. Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’de Savaş Ekonomisi Uygulamaları Ve Fiyatlar”, VI. Askeri Tarih Semineri Bildirileri, I, II. Dünya Harbi Ve Türkiye (20-22 Ekim 1997- İstanbul) Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1998, ss.447-459.
• ARIKAN Zeki- Yetkin Sabri, “ Milli Aydın Bankasında Yeni Gelişmeler ve Tariş İlişkileri”, Tariş Tarihi, İzmir, 1993, ss.343-359.
• AVCIOĞLU, Doğan, Türkiye’nin Düzeni, Cilt:I, İstanbul, 1987.
• AYDEMİR, Şevket Süreyya, İkinci Adam: Cilt:2, Remzi Yayınevi, İstanbul, 1975.
• Aydın İli 1938 Vilayet Bütçesi (1938) Aydın.
• BALİ, Rıfat, “Varlık Vergisi Üzerine Tartışmalar”, Tarih ve Toplum Dergisi, sayı:165, Eylül 1997, İstanbul, 1997, ss.175-187.
• BARAN, Tülay Alim, “İkinci Dünya Savaşı Türkiye’sinin Mali Portresi”, Altıncı Askeri Tarih Semineri Bildirileri II (20-22 Ekim 1997-Istanbul), Ankara, 1998, ss.227-239.
• BARUTÇU, Faik, Siyasi Hatıralar, 21. Yüzyıl Yayınları, Ankara, 2001. Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü 20 İlkteşrin 1940, Umum Nüfus Sayımı, İstanbul, 1940.
• Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü 1942–1945 İstatistik Yıllığı, Ankara, 1946.
• Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü 1948 Yılı İstatistik Yıllığı, Ankara,1949.
• BAYDAR, Ertuğrul(1978) İkinci Dünya Savaşı İçinde Türk Bütçeleri, Ankara.
• BECERİK, Osman, “Minnettar Ve Müteşekkiriz” Aydın, 5 Mayıs 1939
• BECERİK, Osman, “ Yarınki Aydın”, Aydın, 14–15 Temmuz 1939.
• BECERİK, Osman, “ Ekmek İşi”, Aydın, 1 Kasım 1940.
• BECERİK, Osman, “Kömür Buhranıyla Mücadele”, Anadolu, 16 Ocak 1941.
• BECERİK, Osman, “ Sindirmek ve Vurmak Lazım” Aydın, 18 Eylül 1942.
• BECERİK, Osman, “Yurttaşlık Vazifesi”, Aydın, 1 Aralık 1942.
• BECERİK, Osman, “ Yarınki İleri Aydın”, Aydın, 4 Şubat 1944.
• BENGİ, Hüsnü, Milli Korunma Kanunu Ve Kararları, I, Ankara, 1945.
• BERKMAN, Münir Müeyyed – TÜLBENTÇİ, Feridun Fazıl, İkinci Dünya Harbi Kronolojisi 1941-1942, C.2, Ankara, 1944.
• BORATAV, Korkut, Türkiye’de Devletçilik, Savaş Yayınevi, Ankara, 1982.
• BOYACIOĞLU, Utkun, “Varlık Vergisi Dolayısıyla”, Aydın 28 Kanun-ı Evvel 1942.
• CEM, İsmail, Türkiye’de Geri Kalmışlığın Tarihi, 12. Baskı, İstanbul,1995.
• CLARK, Edward C, “Varlık Vergisi Üzerine”, Yapıt İnönü Özel Sayısı, Sayı:8, Aralık- Ocak 1994, İstanbul, 1994, ss.29-43.
• COŞAR, Nevin, “Varlık Vergisi Konusundaki Yolsuzluk Söylentileri”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Sayı:58, Ankara, 2003, ss.1-27.
• Cumhuriyetin 15. Yılında Aydın, CHP Basımevi, Aydın,1938.
• ÇELİK, Bilgin, Cumhuriyet Döneminde Aydın’ın Sosyo-ekonomik Ve Kültürel Yapısı(1923–1950), Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri Ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 1996.
• ÇELİK, Mehmet, “Adana’da Varlık Vergisi Uygulamaları 1942-1944”, Kebikeç, Sayı:12, Ankara, 2006.
• ÇETİNOĞLU, Ali Sait, Varlık Vergisi 1942-1944, Belge Yayınları, İstanbul, 2009.
• DOKUYAN, Sabit, “Savaş Ekonomisi ve Varlık Vergisi Üzerine Bir Değerlendirme”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:2, Sayı:15, Aralık 2014, Eskişehir, 2014, ss.23-55.
• DÜSTUR, 3.Tertip, XXI, Ankara, 1948.
• Ege Tecim ve Endüstri Büyük Kılavuzu, İzmir, 1937.
• ERGİN, Fahri,” İkinci Dünya Harbi Ve Türkiye”, Yakın Tarihimiz, IV/52 21 Şubat1963, İstanbul, 1963.
• GÖKBUNAR, Ali Rıza, II. Dünya Savaşında Devlet-İş Adamı- Politikacı Arasında Yaşanan Kapışmanın Hikayesi; Varlık Kapışması, Beta Yayınevi, İstanbul, 2015.
• GÜÇLÜ, Muhammed, Varlık Vergisi Kanunun Çıkarılması, Uygulanması, Kaldırılması ve Sonuçları ( 11.11.1942- 15.3.1944 ), E.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 1990.
• GÜÇLÜ, Muhammet, “Varlık Vergisi Ve Ankara Uygulaması”, Tarih İncelemeleri Dergisi sayı: XI, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, İzmir, 1996, ss.177-186.
• GÜÇLÜ, Muhammed, “Varlık Vergisi Seyhan Uygulaması”, Mülkiyeliler Birliği Dergisi, C:XXI, Sayı:203, Ankara, 1997.
• GÜNEŞ, Günver, “Türkiye’de Savaş Ekonomisi Uygulamaları Ve Toplumsal Yaşama Etkileri”, Türkler Ansiklopedisi, Cilt: XVII, Ankara, 2002, ss.615-621.
• GÜNEŞ, Günver, Atatürk ve Aydın, Aydın Ticaret Odası Kültür Yayını:1, Aydın, 2006.
• HAYTOĞLU, Ercan, “Varlık Vergisi Denizli Uygulaması”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C.IV, Sayı:11, İzmir, 2005.
• İzmir Ticaret Ve Sanayi Odası Mecmuası, Cumhuriyetin 10. Yılı Fevkalade Nüshası, “Aydın Vilayeti’nin İktisadi Vaziyeti”, Aydın Ticaret Odası’nın Raporu, İzmir, 1933.
• KAFAOĞLU, Aslan Başer, Varlık Vergisi Gerçeği, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2002.
• KARABULUT, Kerem, “11 Teşrinisani 1942 Tarihli Varlık Vergisi’ne Bir Bakış”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (Prof. Dr. Şinasi Tekin Özel Sayısı), Sayı 27, Erzurum, 2005, ss.325-339.
• KAYRA, Cahit, Savaş Türkiye Varlık Vergisi, Tarihçi Kitapevi, 2. Baskı, İstanbul, 2011.
• KOÇAK, Cemil, Milli Şef Dönemi (1938-1945), Yurt Yayınları, Ankara, 1986.
• METİNSOY, Murat, İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye Savaş ve Gündelik Yaşam, Homer Kitabevi, İstanbul, 2007.
• ORTAÇ, Yusuf Ziya, “ Aşkale Yolcuları”, Akbaba 4 Şubat 1943.
• ORTAYLI, İlber, “İkinci Dünya Savaşı’nda Şehirlerde Hayat”, Altıncı Askeri Tarih Semineri Bildirileri I (20-22 Ekim 1997-İstanbul), Ankara, 1998, ss.422-436.
• ÖKTE, Faik, Varlık Vergisi Faciası, Nebioğlu Yayınları, İstanbul, 1951.
• ÖZKAYNAK, Kemal, “Varlık Vergisi”, Aydın 18 Teşrin-i Sani 1942.
• POLAT, Ümmügülsüm, Varlık Vergisi ve Basının Yaklaşımı, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya, 2005.
• T.C 1942 Senesi Hazine Hesabı Umumisi byy. 1944.
• TABAK, Serap, “Varlık Vergisi ve Aydın İlinde Uygulanması”, Akademik Bakış, Cilt:9, Sayı:17, Kış 2015, Ankara, 2015, ss.279-294.
• TEKELİ, İlhan- İLKİN, Selim, “Savaşmayan Ülkenin Savaş Ekonomisi: Üretimden Tüketime Pamuklu Dokuma”, X. Türk Tarih Kongresi, Ankara (22–26 Eylül 1986), Kongreye Sunulan Bildiriler, VI, TTK Basımevi, Ankara, 1994, ss.3063-3111.
• TEKELİ, İlhan- İLKİN, Selim, Cumhuriyetin Harcı, Köktenci Modernitenin Ekonomik Politikasının Gelişimi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, I. Baskı, İstanbul, 2004.
• TEKELİ, İlhan –İLKİN, Selim, İktisadi Politikaları ve Uygulamalarıyla İkinci Dünya Savaşı Türkiye’si, İkinci Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul, 2014.
• TEZEL, Yahya Sezai, Cumhuriyet Dönemi İktisadi Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 3. Baskı, İstanbul, 1994.
• TİMUR, Taner, Türk Devrimi Ve Sonrası, İmge Yayınevi, Ankara, 1993.
• TİRE, Metin, II. Dünya Savaşı’nda Milli Korunma Kanunu, Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri Ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 1990.
• TURHAN, Abdülkadir, Güzelhisar-ı Aydın’dan İki Mahalle, Hasanefendi ve Ramazanpaşa, Doğu Kitapevi, İstanbul, 2014.
• TBMM Tutanak Dergisi, 27 Kasım 1950, 9. Dönem, Cilt:2, Ankara, 1950.
• TBMM Zabıt Ceridesi, İC:I, C:8, 18- I- 1940, Ankara, 1940.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D:6, İ:4, C:2, Cilt:28, 11-11-1942, Ankara, 1942.
• TBMM Zabıt Ceridesi, C:8, D:7, İC:1, 15-3-1944, Ankara, 1944.
• WEİSBAND, Edward, 2. Dünya Savaşı ve Türkiye, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002.
• YALÇIN, Osman, “Varlık Vergisi Kanunu ve Uygulaması”, Avrasya İncelemeleri Dergisi (AVID) Cilt:1, Sayı:1, İstanbul, 2012, ss.313-354.
• Yurt Ansiklopedisi, “Aydın”, Cilt:2, İstanbul, 1982.