DİN-SİYASET İLİŞKİSİ TEMELİNDE TÜRK SİYASETİ: DEMOKRAT PARTİ (DP) DÖNEMİ DİN-SİYASET İLİŞKİSİ (UYGULAMALAR, SÖYLEMLER, MUHALEFET, 1950-1960)

Yıl 2019, Cilt: 19 Sayı: 38, 221 - 241, 23.08.2019

Sezen Karabulut

Öz

Türk siyasi hayatında bilhassa Cumhuriyet döneminin en yaygın öznelerinden bir tanesi “din” olmuştur. Bu özne, gerek devlet-toplum gerekse de iktidar-muhalefet ilişkilerini belirleyen en önemli araçlardan bir tanesi halini almıştır. Dinin geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet dönemlerinden itibaren kamusal alandaki varlığının siyaset eliyle biçimlendirilmeye çalışması, buna koşut devlet erkinin laik tandanslı uygulamalarının kamusal alanda yarattığı bir takım tartışmalar, din olgusunun siyasi gündemin özneleri içerisinde ön plana çıkmasına zemin hazırlamıştır. İttihat Terakki-Hürriyet İtilaf, Cumhuriyet Halk Fırkası-Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Cumhuriyet Halk Partisi-Demokrat Parti ikilileri arasında görülen siyasi çatışmalarda din önemli bir belirleyici olmuştur. Genel hatlarıyla bu ikililer arasında ilk partinin seküler yorumların uygulayıcısı, ikincisinin ise muhafazakâr ve din odaklı bir anlayışın savunucusu olduğu görüşü genel kabule uygundur. Bu tarihsel etkileşim, 1950 yılında Demokrat Parti’nin iktidara gelmesiyle birlikte o güne dek görülmedik biçimde ivme kazanmış ve önceki dönemden aldığı laik-muhafazakâr temelli siyasi tartışmaların dozunu arttırarak günümüz Türkiye’sine kadar taşınmasında etkili bir dönem olarak öne çıkmıştır.
Bu makalede, Demokrat Parti’nin (DP) iktidar olmasıyla birlikte devletin laik politikalarında görülen dönüşümler ve bu politikalara muhalefet zeminine yerleşen Cumhuriyet Halk Partisi’nin (CHP) verdiği tepkiler incelenecektir. Sürecin incelenmesi, tekil olaylar üzerinden ele alınacak ve hem uygulamalar, hem de bunların yarattığı tartışmaların verileri ele alınarak bunların Türk siyasetine etkileri değerlendirilecektir. Böylece Türkiye’de yerleşik; laik-dindar tartışmalarının siyasi boyutuna tarihsel bir süreçte bakılacak ve bu bağlamın içerisine sıkışmış kalmış Türk siyasi hayatının “din” olgusundan nasıl etkilendiğinin tarihsel arka planı okuyucuya sunulmuş olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Din-Siyaset İlişkisi, Demokrat Parti, Türkçe Ezan, Anayasanın Dili, Türk Siyasi Hayatı

THE TURKISH POLITICS BASED ON RELIGION-POLITICS RELATIONSHIP THE DEMOCRATIC PARTY (DP) ERA RELIGION-POLITICS RELATIONSHIP (PRACTICES, DISCOURSES, OPPOSITION, 1950-1960)

Öz

One of the most common subjects in the Turkish political life, especially of the Republican era, was “religion”. This subject has become one of the most important means that determine the relationships between the state-society and the government-opposition. The attempt to shape the existence of religion in the public sphere from the late Ottoman and early Republican periods through the use of politics, and in parallel a series of debates created in the public sphere by the secularly inclined practices of the state power paved the way for the emergence of the phenomenon of religion in the subjects of the political agenda. Religion has been an important determinant in the political conflicts between the Union and Progress-the Freedom and Alliance, the Republican People’s Party-the Progressive Republican Party, the Republican People’s Party-Democratic Party. In general terms, between these two parties, it is generally accepted that the first party was the practitioner of the secular interpretations while the second party was the supporter of a conservative and religion-oriented understanding. This historical interaction, with the coming to power of the Democrat Party in 1950, gained an unseen momentum until that time, by increasing the dose of the secular-conservative based political debates obtained from the previous period has come forward as an effective period of today’s Turkey.
This study examines the transformations in the secular policies of the state with the Democrat Party’s (DP) coming to the power and the reactions of the Republican People's Party (CHP), which took the seats of opposition, to these policies. The examination of the process will be treated through singular incidents and the data of both the practices and the discussions they created will be addressed and their impact on Turkish politics will be evaluated. Therefore, the political background of the secular-religious debates, established in Turkey, will be looked through a historical process and how the historical background of the Turkish political life that has been stuck in this context was affected by the phenomenon of religion will be presented to readers.

Anahtar Kelimeler

Religion-Politics Relation, Democrat Party, Turkish Ezan, Language of the Constituon, Turkish Political Life

Kaynakça

• Resmi Gazete, 31 Temmuz 1951, Sayı: 7872.
• TBMM, Anayasa Komisyonu Raporu, Sırasayısı: 232, 17 Haziran 1952.
• TBMM, Teşkilatı Esasiye Encümeni Mazbatası, Sırasayısı: 39, 30 Aralık 1944.
• TBMM, Tutanak Dergisi, IX. Dönem, Cilt: 1, Dokuzuncu Birleşim, 16.06.1950.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), No: 030.01/51.306, Sayı: 2, 3378/6-2356: 16 Haziran 1950.
• BCA, No: 080.18.01.02/124.81.15, Sayı: 3/12108, 04 Kasım 1950.
• BCA, No: 080.18.01.02/144, 68.140, Sayı: 4/7805, 13 Ağustos 1956.
• Cumhuriyet, 27 Ocak 1949
• Cumhuriyet, 01 Şubat 1949
• Cumhuriyet, 18 Şubat 1950
• Cumhuriyet, 09 Mayıs 1950
• Cumhuriyet, 27 Mayıs 1950
• Cumhuriyet, 14 Nisan 1951
• Cumhuriyet, 05 Mayıs 1951
• Cumhuriyet, 08 Mart 1952
• Hürriyet, 09 Mayıs 1950
• Hürriyet, 11 Kasım 1953
• Hürriyet, 16 Haziran 2000
• Milliyet 17 Haziran 1950
• Zafer 05 Haziran 1950
• AYBARS, Ergün., İstiklal Mahkemeleri, İleri Kitabevi, İzmir, 1994.
• BERKES, Niyazi., Türkiye’de Çağdaşlaşma, 4. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2003.
• Demokrat Parti Programı (1946).
• DERİNGİL, Selim., Denge Oyunu, İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’nin Dış Politikası, 3. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2003.
• EROĞUL, Cem. (1990), Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, 2. Baskı, Ankara: İmge Kitabevi.
• GENÇ, Reşat., Türkiye’yi Laikleştiren Yasalar, 3 Mart 1924 tarihli Meclis müzakereleri ve kararları, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1998.
• GÜLEKLİ, Nurettin, Anıtkabir Rehberi, Ankara, tarihsiz.
• Hükümetler-Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri, Cilt 2 (2 Nisan 1950-20 Kasım 1961) Haz: NEZİROĞLU, İrfan., YILMAZ, Tuncer., TBMM Basımevi, Ankara, 2013.
• KAÇMAZOĞLU, Bayram, Demokrat Parti Dönemi Toplumsal Tartışmaları, Birey Yayıncılık, İstanbul, 1998.
• KALKANOĞLU, Semih, İsmet İnönü, Din ve Laiklik, Tekin Yayınları, İstanbul, 1991.
• KARABULUT, Umut, Siyasi partiler, İnkılap Dersleri, Ed: İnan, S., Akseki, C., Gökçe Yayınevi, Denizli, 2012, 171-193.
• KİLİ, Suna, GÖZÜBÜYÜK, Şeref, Türk Anayasa Metinleri (Sened-i İttifak’tan günümüze), 2. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2000.
• KOÇAK, Cemil, Türkiye’de İki Partili Siyasi Sistemin Kuruluş Yılları (1945-1950), rejim krizi, Cilt 3, İletişim Yayınları, İstanbul, 2013.
• KOÇAK, Cemil, Türkiye’de İki Partili Siyasi Sistemin Kuruluş Yılları (1945-1950), CHP İktidarının Sonu, Cilt 6, İletişim Yayınları, İstanbul, 2017.
• SERCAN, Abdürrahim, Bursa Nutku, Etki Matbaacılık, İzmir, 2012.
• TURAN, Şerafettin, Türk Devrim Tarihi, Çağdaşlık Yolunda Yeni Türkiye, 4. Kitap (ikinci bölüm), Bilgi Yayınevi, İstanbul, 1999.
• TURAN, Şerafettin, İsmet İnönü, Yaşamı, Dönemi ve Kişiliği, 2. Baskı, Bilgi Yayınları, İstanbul, 2003.
• YARSUVAT, Duygun, Toplantı ve Gösteri Yürüyüşleri Hürriyeti ve İlgili Ceza Hükümleri, Sermet Matbaası, İstanbul, 1968.
• DUMAN, Doğan, “1950 Seçimleri Öncesinde Cumhuriyet Halk Partisi’nin Politik Bir Manevrası Olarak İmam Hatip Kursları”, Belgi, Sayı: 10 (Yaz 2015/II), s.1343-4360.
• DİKİCİ, Ali, “Milli Şef İsmet İnönü Dönemi Laiklik Uygulamaları”, Ankara ÜniversitesiTürk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S.42 (Kasım 2008), s.161-192.
• GEZ, Başak Ocak, “İbadet Dilinin Türkçeleştirilmesi Aşamalarından Biri Türkçe Ezan ve Uygulamaları”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 6-7 (1996-1997), s.157-167.
• İNALCIK, Halil, Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri, Belleten, C. XXXVIII, S. 112, 1964, s.623-649.
• ÖCAL, Mustafa, “Yüksek İslam Enstitüsü”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 44, 2013, s.48-52.
• UZUN, Hakan, İktidarını Sürdürmek İsteyen Bir Partinin Kimlik Arayışı: Cumhuriyet Halk Partisi’nin 1947 Olağan Kurultayı, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XII/25 (2012-Güz), s.101-139.
• https://www.dw.com/cda/tr/t%C3%BCrkiyenin-referandumlar-tarihi/a-38403666; 18.04.2019, 13.42.
• http://basin.kulturturizm.gov.tr/TR-52287/ataturkun-selanikteki-evi-yenilendi.htm, 26.06.2019; 14.09.