MÜTAREKE DÖNEMİNDE İTTİHATÇILIK: İZMİR’DE TECEDDÜT FIRKASI (11 KASIM 1918-5 MAYIS 1919)

Yıl 2020, Cilt: 20 Sayı: 40, 351 - 375, 14.09.2020

Bahar Arslan

Öz

Mondros Mütarekenamesi Osmanlı İmparatorluğu’nda siyasal çalkantıların had
safhaya çıktığı bir döneme karşılık gelir. Mütareke imzalandıktan sonra İttihat ve Terakki
Fırkası kendisini fesh etmiş ve İttihat ve Terakki’nin merkez yöneticileri yurt dışına
kaçmışlardı. İttihat ve Terakki’nin son kongresinde kurulan Teceddüt Fırkası ise ülke
genelinde İttihatçı karşıtlığının ana çekim noktası olmuştur. Teceddüt Fırkası mütarekenin
çok özel koşulları içerisinde kurulmuş bir siyasal örgüt olarak Türk siyasal yaşamında
ayrıcalıklı yerini bugüne kadar korumuştur. Fırkanın yaklaşık yedi ay süren siyasal ömrü bir
imparatorluğun dağılıp yerine yeni bir ulus devletin kuruluş sancılarıyla geçmiştir. Teceddüt
bu süreçte Milli Mücadele’nin hazırlık aşamasına ciddi katkılar koyan ve İttihatçı kimliği
üzerinden sürekli eleştirilen bir siyasal örgüt olarak dikkat çeker. Bu fırkanın Anadolu’da
örgütlendiği en önemli yerlerden biri ise İzmir olmuştur. İzmir’de İttihat ve Terakki’nin
yöneticileri aynı zamanda Teceddüt Fırkası’nın da yöneticileri olarak faaliyet göstermişlerdir.
Fırkanın İzmir’de şehrin işgaline karşı örgütlenen mukavemeti desteklediği bilinen bir
gerçektir. Ayrıca İzmir Müdafaa-yı Hukuk-ı Osmaniye Cemiyeti’nin düzenlediği büyük
İzmir Kongresi’nin toplanmasında başta fırka Katib-i mesulü Mahmut Celal (Bayar) Bey
olmak üzere İzmir Teceddüt Fırkası yöneticilerinin büyük payı vardır. Bu makalede Teceddüt
Fırkası’nın kuruluşu ve İzmir örgütünün faaliyetleri değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Meşrutiyet, İttihatçılık, Teceddüt Fırkası, Mondros Mütarekenamesi, Milli Mücadele

ITTIHATISM DURING THE ARMISTICE PERIOD: THE RENEWAL PARTY IN IZMIR (11 NOVEMBER 1918-5 MAY 1919)

Öz

Mondros armistice corresponds to a period of political turmoil in the Ottoman
Empire. After the armistice was signed the party of Committee of Union and Progress
dissolved itself and the central administrators fled abroad. The Renewal Party, founded at the
last congress of Union and Progress, has become the main attraction point of the anti-unionist
approach throughout the country. The Renewal Party has preserved its privilaged place in
Turkish political life as a political organization established under the very special conditions
of the armistice. The political life of the party, which lasted about seven months, was replaced
by the disintegration of an empire and the establishment of a new nation-state. In this process
the Renewal draws attention as a political organization that make serious contributions to
the preperation phase of the national struggle and is constantly criticized over its unionist
identity. The most important place where the party was organized in Anatolia was Izmir.
The executives of the party of Union and Progress in Izmir also worked as the managers
of the Renewal Party. It has been known as a fact that the party has supported the union
organized against the occupation of Izmir. In addition, the administrators of Izmir Renewal
Party, especially the clerk Mahmut Celal (Bayar) Bey have a big share in the gathering of the
great Izmir congress organized by the Izmir Müdafaa-yı Hukuk-ı Osmaniye Society. In this
article the establishment of the Renewal Party and the activities of the Izmir organization will
be evaluated.

Anahtar Kelimeler

Constitutionalism, Ittihatism, Renewal Party, Mondros Armistice Corresponds, National Struggle

Kaynakça

• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• “İttihatçı Gazeteler Elan İntişar Ediyor”, Hukuk-u Beşer, 11 Kanun-ı evvel 1334.
• “İzmir Tedkik-i Seyyiat Komisyonu Münasebetiyle”, Islahat, 22 Kanun-u Sani, 1335.
• Mahmut Tahirülmevlevi, “Zorla Sürtünüyorlar”, Islahat, 28 Kanun-u Sani 1335.
• “Geç Kalmış Bir Tedbir-i Saib ve Emval-i Cemiyet”, Müsavat, 13 Kanun-ı Sani, 1334.
• “Teceddüt Fırkası’nın İzmir Heyet-i Merkeziyesi”, Müsavat, 13 Kanun-ı Sani, 1334.
• AHMAD, Feroz, İttihatçılıktan Kemalizme, Kaynak Yay., İstanbul, 1996.
• AKAL, Emel, Milli Mücadele’nin Başlangıcında Mustafa Kemal, İttihat Terakki Ve Bolşevizm, İletişim Yay., İstanbul, 2013.
• AKSOY, Yaşar, Bir Kent, Bir İnsan İzmir’in Son Yüzyılı, S. Ferit Eczacıbaşı’nın Yaşamı Ve Anıları, Dr. Nejat F. Eczacıbaşı Vakfı Yay., İzmir, 1995.
• ARIKAN, Zeki, İzmir Basını’ndan Seçmeler, Cilt: 1-2, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı Yay., İzmir, 2001.
• ARIKAN, Zeki, Mütareke Ve İşgal Dönemi İzmir Basını (30 Ekim 1918-8 Eylül 1922), Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yay., Ankara, 1989.
• ARIKAN, Zeki, Tarihimiz Ve Cumhuriyet, Muhittin Birgen (1885-1991), Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul, 1997.
• AKŞİN, Sina, İstanbul Hükümetleri Ve Milli Mücadele, Cilt:1, Kültür Yay., İstanbul, 1998.
• ATATÜRK, Mutafa Kemal, Söylev Ve Demeçler, Cilt:3, TTK. Yay., Ankara, 1981.
• BAYAR, Celal, Ben De Yazdım, Cilt: 1-8; Sabah Kitapları Yay., İstanbul, 1997.
• BERBER, Engin, Sancılı Yıllar: İzmir 1918-1922 Mütareke Ve Yunan İşgali Döneminde İzmir Sancağı, Ayraç Yay., Ankara, 1997.
• BİRİNCİ, Ali, Hürriyet Ve İtilaf Fırkası II. Meşrutiyet Döneminde İttihat Ve Terakki’ye Karşı Çıkanlar, Dergah Yay., İstanbul, 1990.
• ÇAKMAK, Fevzi, İzmir’in Siyasi Hayatında Seçimler (1908-1945), Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara, 2017.
• ÇAĞIN, Sabahattin, Tokadizade Şekip, Akademi Kitapevi Yay., İzmir, 1998.
• ÇARIKLI, Turgut, Babam Hacim Muhittin Çarıklı Bir Kuva-Yı Milliyecinin Yaşam Öyküsü, Boğaziçi Üniversitesi Yay., İstanbul, 2005.
• EYİCİL, Ahmet, Doktor Nazım İttihat Ve Terakki Liderlerinden (1872-1926), Ankara, 2004.
• GÖKÇEK, Fazıl, İzmirli Gazeteci Yazar Bıçakçızade İsmail Hakkı, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı Yay., İzmir, 2017.
• Hukuk-ı Beşer, (Yay. Haz. Oktay Gökdemir), İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı Yay., İzmir, 2011.
• HUYUGÜZEL, Ömer Faruk, İzmir Fikir Ve Sanat Adamları (1850-1950), Kültür Bakanlığı Yay., 2000.
• ILIKAN, Selma Ilıkan ve Ilıkan, Faruk, Ankara İstiklal Mahkemesi, Ankara İstiklal Mahkemesi’nde Cereyan Eden Suikast ve Taklib-i Hükümet Davasına Ait Resmi Zabıtlar, Simurg Yayınevi Yay., İstanbul, 2005.
• KERİMOĞLU, Taner Hasan, İttihat-Terakki ve Rumlar (1908-1914), Libra Kitapçılık ve Yay., İstanbul, 2009.
• KAYGUSUZ, Bezmi Nusret, Bir Roman Gibi, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı Yay., İzmir, 2001.
• KENDİRCİ, Hasan, Meclis-i Mebusan’dan Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne Kopuş ve Süreklilikler, Kitap Yayınevi Yay., İstanbul, 2004.
• KOCABAŞOĞLU, Uygur ve Akan, Aysun, Mütareke ve Milli Mücadele Basını Direniş ile Teslimiyetin Sözcüleri ve “Mahşer”in 100 Atlısı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul, 2019.
• KOCAOĞLU, Bünyamin, Mütareke’de İttihatçılık İttihat ve Terakki Fırkası’nın Dağılması, Temel Yay, İstanbul, 2006.
• KOLOĞLU, Orhan, Aydınlarımızın Bunalım Yılı, Zafer-i Nihaiden Tam Teslimiyete, Boyut Yay., İstanbul, 2000.
• Moralı,Nail, Mütarekede İzmir, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı Yay., İzmir, 2002.
• OKYAR, Fethi, Üç Devirde Bir Adam, Tercüman Yay., İstanbul, 1980.
• ÖZTOPRAK, İzzet, İzmir Müdafaa-yı Hukuk-ı Osmaniye Cemiyeti, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara, 2014.
• SERÇE, Erkan, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmir’de Belediye, Dokuz Eylül Yay., İzmir, 1998.
• SEVİNÇLİ, Efdal, İzmir Basın Tarihi, Gazeteler, Dergileri, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı Yay., İzmir, 2019.
• SARIHAN, Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü I, Öğretmen Dünyası Yay., Ankara, 1982.
• SOMAR, Ziya, Bir Adamın ve Bir Şehrin Tarihi: Tevfik Nevzad İzmir’in İlk Fikir ve Hürriyet Kurbanı, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı Yay., İzmir, 2001.
• SOMAR, Ziya, Yakın Çağların Fikir ve Edebiyat Tarihimizde İzmir, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı Yay., İzmir, 2001.
• SÜRGEVİL, Sabri, II. Meşrutiyet Döneminde İzmir, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı Yay., İzmir, 2009.
• ŞAKİR, Ziya, İttihat ve Terakki III. Nasıl Öldü?, Akıl Fikir Yay., İstanbul, 2018.
• Teceddüt Fırkası Programı, Dersaadet Ahmediye Matbaacılık Şirketi, İstanbul, 1334.
• TEKELİ, İlhan ve İlkin, Selim, Cumhuriyet’in Harcı Köktenci Modernitenin Doğuşu, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul, 2010.
• TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Gelişmeler (1876-1938) Mütareke, Cumhuriyet ve Atatürk, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul, 2003.
• TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt:I-III, Hürriyet Vakfı Yay., İstanbul, 1989.
• ZÜRCHER, Erik Jan, Milli Mücadele’de İttihatçılık, İletişim Yay., İstanbul, 2013, s. 111.
• ARIKAN, Zeki, “İzmir Müdafaa-i Hukuk-ı Osmaniye Cemiyeti’nin İç Tüzüğü”, Tarık Zafer Tunaya Anısına Yadigar-ı Meşrutiyet, (Yay. Haz. Mehmet Ö. Alkan), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul, 2010, ss. 117-132.
• ÇAPA, Mesut, “İzmir Müdafaa-yı Hukuk-ı Osmaniye Cemiyeti (Aralık 1918- Mart 1920)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı: 21, ss. 553-566.
• DEMİRBAŞ, Osman, “Liderlerinin Yurt Dışına Kaçması Üzerine İttihat ve Terakki İçinde Meydana Tepkiler”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, Sayı:1, 2013, ss. 131-145.
• MEHMETEFENDİOĞLU, Ahmet, “İttihat ve Terakki Kongreleri (1908-1918)”, Yüzüncü Yılında II. Meşrutiyet, (Yay. Haz. Halil Akkurt, Akif Pamuk), Yeni İnsan Yay., İstanbul, 2008, ss. 105-133.
• ELÖVE, Mustafa Emil, “II. Meşrutiyet Devrinin Siyasi Hayatına Bir Bakış”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 9, Sayı:1-2, Ankara, 1952, ss. 183-235.
• KAYA, Erol, “İttihat ve Terakki Liderlerinin Yurt Dışına Kaçışları ve Bunun İstanbul Basınındaki Yankıları”, Erzincan Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt:10, Sayı:1, Erzincan, 2008, ss. 181-201.
• MÜEZZİNOĞLU, Ersin, “Milli Mücadele Döneminde İttihatçılar Üzerine Bir Değerlendirme”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, Cilt:5, Sayı:8, 2016, ss. 2913-2933.
• SÜRGEVİL, Sabri, “İttihat ve Terakki’den Milli Mücadele’ye”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, Cilt: 1, Sayı:2, İzmir, 1992, ss. 329-338.
• TURAN, Murat, “İttihat ve Terakki Fırkası’ndan Halk Fırkası’na Siyasi Örgütlenme Deneyimleri”, Tarih Okulu Dergisi, Yıl:7, Sayı: XVIII, ss. 595- 625.
• AYDIN, Nermin Zahide, İttihat ve Terakki Cemiyeti Üyelerinden İsmail Canbulat (1880-1926), Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Kahramanmaraş, 2014.
• BİRLİK, Gültekin Kamil, Milli Mücadele’den Cumhurbaşkanlığına Kadar Celal Bayar (1919-1950), Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 2011.
• BAKKAL, Cevat, Teceddüt Fırkası (5 Kasım 1918-5 Mayıs 1919), Atatürk İlkeleri İnkılap Tarihi Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1988.
• MEHMETEFENDİOĞLU, Ahmet, Rahmi Arslan Yaşamı ve İzmir Valiliği, DEÜ, Atatürk İlkeleri İnkılap Tarihi Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 1990.
• MÜEZZİNOĞLU, Ersin, Bir İttihatçı Eğitimci Ahmet Şükrü Bey, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Kayseri, 2012.
• İzmir Kent Ansiklopedisi Biyografi, (Yay. Haz. Melih Tınal, Bahar Arslan), Cilt: 1-2, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı Yay., İzmir, 2018.