MÜBADELE SÜRECİNDE HİNT MÜSLÜMANLARININ TÜRKİYE’YE YAPTIKLARI YARDIMLARIN SORUNA DÖNÜŞMESİ (1923-1925)

Yıl 2020, Cilt: 20 Sayı: 41, 541 - 578, 01.12.2020

Şule Sevinç Kişi

Öz

Lozan’da 30 Ocak 1923’te Türkiye ve Yunanistan arasında, Batı Trakya’daki Türkler
ve İstanbul Rumlarının dışında kalan Yunanistan’daki Müslüman-Türk ve Türkiye’deki
Ortodoks-Rum nüfusun karşılıklı olarak değiştirilmesini esas alan “Mübadele-i Ahali
Mukavelenamesi” imzalandı. Mübadele işi ile ilgilenmek üzere önce Türk, Yunan ve tarafsız
ülke temsilcilerinden oluşan “Muhtelit Mübadele Komisyonu (Karma Komisyon)” oluşturularak,
Türkiye ve Yunanistan’da mübadele edileceklerin durumu tespit edilmeye başlandı.
Türk Hükümeti, Türkiye’deki mübadele, imar ve iskân işleriyle yükümlü olmak üzere 13
Ekim 1923 tarihinde TBMM’de kabul edilen bir yasayla “Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti”
kurulmasına karar verdi. Mübadele işi, ilgili bakanlıkların kamu personeli ile Türkiye Hilal-i
Ahmer Cemiyeti aracılığıyla yürütülecektir. Mübadele Sözleşmesi uyarınca Yunanistan’dan
getirilecek olan sayıları yarım milyona yakın mübadil Türklerin taşınması, geçici yerlerinde
barındırılması ve kalıcı iskân bölgelerine yerleştirilmesi gibi büyük ve meşakkatli bir
sorunu aşmak için daha önce önemli yardımları görülen Hint Müslümanlarının bir kez
daha yardımlarına ihtiyaç duyuldu, bu amaçla bizzat Mustafa Kemal Paşa tarafından İslam
âleminin yardımını isteyen bir bildiri hazırlandı. Bu bildiriyi ulaştırmak ve toplanan yardım
paralarını getirmek üzere Hilal-i Ahmer tarafından bir heyet oluşturularak Hindistan’a
gönderildi. Bu arada Türkiye’de 29 Ekim 1923’te cumhuriyet yönetimine geçilmesinden sonra
çağdaş uygarlıklar düzeyine ulaşılmak için hızlı bir devrim sürecine girilmişti. Bu çerçevede
TBMM’de 3 Mart 1924’te kabul edilen yasalarla, aslında cumhuriyet rejimiyle bağdaşmayan
halifelik kurumunun kaldırılması ve Osmanlı Hanedanı’nın yurt dışına sürgün edilmesi gibi
kararların alınması, kendilerini halifeliğe bağlı hisseden Hindistan Müslümanları arasında
kafa karışıklığına yol açtı. Özellikle yardımı toplayan Hint Hilafet Komitesi’nin liderlerinden
ve sıkı hilafetçilerden biri olan işadamı Seyyit Chotani’nin, halifeliğin kaldırılmasını
kabullenememesi sonucunda Türkiye için toplanan yardım paralarını kereste fabrikası
ve inşaat malzemeleri alımında harcayarak kaybetmesi nedeniyle bu para Türkiye’ye
getirilemedi. Dolayısıyla Türkiye, herhangi bir dış borç almaksızın ve dış yardım olmaksızın kendi kısıtlı imkânlarıyla mübadele işini halletmeye çalıştı. Öte yandan Hindistan’da Türkiye
için toplanan yardım paralarıyla alınan malzemeleri kendisine devredilen Türkiye Hilal-i
Ahmer Cemiyeti, bu işin peşini bırakmadı ve Hindistan’a ikinci bir heyet göndererek, cüzi
miktarlarda da olsa elde edilen gelirin peyderpey Türkiye’ye getirilmesi için çaba sarf etti. Bu
çalışmada, arşiv belgeleri ışığında “Lozan Mübadelesi” sürecinde Hint Müslümanlarının son
yardımlarının sorun haline dönüşmesi incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Hint Müslümanları, Hint Hilafet Komitesi, Mustafa Kemal Paşa, Hilal-i Ahmer, Mübadele

HOW THE AIDS OF THE INDIAN MUSLIMS TO THE TURKEY BECAME A PROBLEM DURING THE EXCHANGE PROCESS (1923-1925)

Öz

In Lausanne on 30 January 1923 “Population Emigration Convention” which was
based on the mutual replacement of the Orthodox Greeks in Turkey and the Turkish-Muslim
population in Greece excluding the Turks in Western Thrace and Greeks in Istanbul was
signed. First the “Joint Commission”, consisting of the representatives of Turkish, Greek
and neutral countries was established so that the status of those to be exchanged in Turkey
and Greece could be identified. The Turkish Government adopted a law in Parliament and
decided to establish “Ministry of Exchange, Construction and Settlement” on 13 October 1923 to
be responsible for the development, settlement and exchange works. Population exchange
business will be conducted through the relevant ministries, civil servants and Turkish Red
Crescent Association. According to the Exchange Convention, the aids of Indian Muslims
was once again needed to overcome a big and arduous problem, namely the transportation,
sheltering and temporary settlement of the Turks who were to be brought from nearly half
a million Greece. For this purpose, Mustafa Kemal Pasha personally prepared a declaration
asking for the help of the Islamic world. A delegation was formed by the Red Crescent and sent
to India in order to deliver this declaration and to receive the money collected. Meanwhile, on
29 October 1923 after switching to the Republican administration, Turkey has entered a rapid
process of revolution to reach the level of contemporary civilizations. Within this framework,
the laws adopted in the Turkish Grand National Assembly on March 3, 1924, the abolition of
the caliphate institution incompatible with the republican regime and the decision to deport
the Ottoman dynasty abroad caused confusion among the Indian Muslims who felt connected
to the caliphate. Especially the money and aid collector “Indian Committee of the Caliphate”
leader and pro-caliphate Seyyid Chotani could not accept the abolition of the caliphate and
by spending the collected funds in the purchase of sawmill and construction materials, this
money was not brought to Turkey. Therefore Turkey, without any external debt and foreign
aid has tried to handle the population exchange with limited job opportunities. On the other
hand, Turkish Red Crescent Association ceded the materials which were purchased with aid
money and tag along with the second delegation to India and this delegation obtained an
income albeit in small amounts, and gradually made efforts to bring Turkey. In this study,
the latest aids of the Indian Muslims that transformed into a problem during the time of
Population Exchange will be examined.

Anahtar Kelimeler

Indian Muslims, Indian Committee of the Caliphate, Mustafa Kemal Pasha, Turkish Red Crescent, Population Exchange

Kaynakça

• Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• Avrupa’nın Şerefli Kardeşlerine Yardım Ediniz!, Hâkimiyet-i Milliye, 22 Kânunusani 1924.
• Doktor Hikmet Bey’in Avdeti, Hâkimiyet-i Milliye, 1 Temmuz 1925.
• Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri’nden Âlem-i İslam’a Bir Hitabe, Hâkimiyeti Milliye, 28 Eylül 1923.
• Gelecek 500 Bin Kardeşe İmdat, Hâkimiyeti Milliye, 19 Teşrinisani 1923.
• Geleceklere Yardım, Hâkimiyet-i Milliye, 15-16 Kânunusani 1924.
• Heyetimiz Gitti, Hâkimiyet-i Milliye, 3 Teşrinievvel 1923.
• Hilal-i Ahmer İstanbul’da İane Topluyor, Hâkimiyeti Milliye, 23 Teşrinisani 1923 ve 13 Kânunusani 1924.
• Hindistan da Tebrik Ediyor, Hâkimiyet-i Milliye, 9 Mart 1924.
• Hindistan Heyeti İzmir’de, Hâkimiyet-i Milliye, 27 Kânunusani 1924.
• Hindistan İanesi İlk Yardım, Hâkimiyet-i Milliye, 4 Mart 1924.
• Hindistan’a Gidecek Heyet, Hâkimiyet-i Milliye, 7 Kânunusani 1924.
• Hindistan’a Giden Heyet Avdet Ediyor, Hâkimiyet-i Milliye, 3 Nisan 1924.
• Hindistan’a Giden Heyet, Hâkimiyet-i Milliye, 4 Nisan 1924.
• Hindistan’a Giden Heyetin Sebeb-i Avdeti Hakkında Beyanat, Hâkimiyet-i Milliye, 9 Nisan 1924.
• Hindistan’a Giden Hilal-i Ahmer Heyeti, Hâkimiyet-i Milliye, 24 Kânunusani 1924.
• Hindistan’a Giden İane Heyeti İstanbul’da, Hâkimiyet-i Milliye, 8 Nisan 1924.
• Hindistan’a İzam Olacak Heyet, Hâkimiyet-i Milliye, 28 Teşrinisani 1923.
• Hindistan’da İane, Hâkimiyet-i Milliye, 27 Mart 1924.
• Hindistan’daki Heyetimiz ve İane, Hâkimiyet-i Milliye, 24 Mart 1924.
• Hindistan’daki Hilal-i Ahmer Heyeti, Hâkimiyet-i Milliye, 31 Mart 1924.
• Hindistan’daki İane, Hâkimiyet-i Milliye, 28 Mart 1924.
• İzmir Hilal-i Ahmer’inde Hazırlıklar, Hâkimiyet-i Milliye, 12 Teşrinievvel 1923.
• Komisyon Atina’da İlk İçtimaını Akdetti, Hâkimiyet-i Milliye, 10 Teşrinievvel 1923.
• Muhacir Kardeşlerimiz Menfaatine Fevkalade Konser, Hâkimiyet-i Milliye, 12 Mart 1924.
• Muhacirler Menfaatine, Hâkimiyet-i Milliye, 11 Mart 1924.
• Muhacirlere Karşı Alakaları ve Tedbirleri, Hâkimiyet-i Milliye, 26 Eylül 1924.
• Murahhaslarımızla Yunanlılar arasında Lozan’da Akdedilen Ekalliyetlerin Mübadelesi Hakkındaki Mukavelename, Hâkimiyet-i Milliye, 19 Şubat 1923.
• Mübadele-i Ahali Mukavelesi İmza Edildi, Hâkimiyet-i Milliye, 1 Şubat 1923.
• Mübadele Meselesi ve Hilal-i Ahmer’in Teşebbüsatı, Hâkimiyet-i Milliye, 20 Eylül 1923.
• Mübadele Meselesi ve Hilal-i Ahmer, Hâkimiyet-i Milliye, 4 Eylül 1923.
• Müslüman Memleketlere Gidecek Heyet, Hâkimiyet-i Milliye, 18 Teşrinisani 1923.
• Rasih Efendi Heyeti’nin Avdeti, Hâkimiyet-i Milliye, 1 Nisan 1924.
• Yeni Vekâlete Tahsisat, Hâkimiyet-i Milliye, 2 Teşrinisani 1923.
• Yunanistan’ın Muhacir İstikrazı, Hâkimiyet-i Milliye, 14 Teşrinisani 1924.
• Hâkimiyeti Milliye, 12 Teşrinievvel 1923.
• Hâkimiyet-i Milliye, 14 Teşrinievvel 1923.
• Hâkimiyet-i Milliye, 16-17 Teşrinievvel 1923.
• AKBAŞ İsmail (2013) Geçmişten Geleceğe Türkiye Pakistan İlişkileri, İzmir.
• AKGÜN Seçil (1985) Halifeliğin Kaldırılması ve Laiklik, Ankara 1985.
• AKGÜN Seçil Karal (2012) Cumhuriyet Duyurulurken Geride Bırakılamayan Bir Kurum: Hilal-i Ahmer Cemiyeti, ODTÜ Gelişme Dergisi, Sayı: 39, s. 111-136.
• Atatürk’ün Bütün Eserleri (2005) C. 15, Kaynak Yayınları, İstanbul.
• Atatürk’ün Bütün Eserleri (2005) C. 16, Kaynak Yayınları, İstanbul.
• BAYUR Yusuf Hikmet (1987) Hindistan Tarihi, 3 Cilt, TTK, Ankara.
• ÇAPA Mesut (2009) Kızılay (Hilal-i Ahmer) Cemiyeti (1914-1925), 2. bs., Ankara.
• ÇAPA Mesut (1994) Mustafa Kemal Paşa’ya Halifelik Önerisi, Toplumsal Tarih, Sayı: 1, s. 14-17.
• ERDAL İbrahim (2009) Amerikan Arşiv Belgelerine Göre İzmir’in Boşaltılması ve Rum Göçmenlere Yardım Konusu, Karadeniz Araştırmaları, C. 6, S. 21, s. 61-73.
• GAZİ MUSTAFA KEMAL (1987) Nutuk, C. II, 2. bs., Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• KERİMOĞLU Hasan Taner (2012) Trablusgarp ve Balkan Savaşlarında Hint Müslümanlarının Osmanlı Devleti’ne Yaptığı Yardımlar, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Sayı: II/2, s. 161-181.
• KESKİN Mustafa (1991) Hindistan Müslümanlarının Milli Mücadele’de Türkiye’ye Yardımları (1919-1923), Kayseri.
• Lozan Barış Konferansı Tutanaklar-Belgeler (1973) Çev. Seha L. Meray, Takım I, Cilt 1, Kitap 2, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara.
• MALKOÇ Eminalp (2016) 20. Yüzyılın İkinci Yarısında Türkiye İle Hindistan’ın Siyasi İlişkileri, Avrasya İncelemeleri Dergisi-Journal Of Eurasian Studies, C. 1, s. 109-145.
• Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Hilal-i Ahmer İcraat Programları 1914-1928 (2013) Yay. Haz: Murat Uluğtekin-M. Gül Uluğtekin, Ankara.
• ÖZGİŞİ Tunca (2014) Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne Anadolu’ya Göçler ve Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nin Yardım Faaliyetleri, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 7, S. 31, s. 384-393.
• QURESHI M. Naeem (1998) Hindistan Hilafet Hareketi, İslam Ansiklopedisi, C. XVIII, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1998, s. 109-111.
• SADIQ Mohammad (2018) Türk Devrimi ve Hindistan Özgürlük Hareketi, Çev. Funda Keskin Ata, TTK, Ankara.
• SERTEL Savaş (2015) Demokrat Parti Döneminde Türkiye-Hindistan İlişkileri (1950-1960), The Journal of Social Science Studies, (JASSS), Number 32, Winter III, p. 291-305.
• SOYAK Hasan Rıza (1973) Atatürk’ten Hatıralar, C. I, İstanbul.
• SOYLUER Serdal (2008) Balkan Savaşları Sırasında Hint Müslümanlarının Osmanlı Devleti’ne Yardım Kampanyalarının Osmanlı Basınına Yansımaları, Şarkiyat Mecmuası, S. 13, s. 91-118.
• YAYLAGÜL Gamze (2020) Halifeliğin Kaldırılmasının Hindistan Müslümanlarına ve Türk Basınına Yansıması, Asya Araştırmaları Dergisi, Sayı: 1, C. 4, s. 103-114.
• YÜKSEL Hayriye (2010) Türk Devrimi’nin Hindistan ve İran’daki Yansımaları, Akademik Bakış, C. 3, S. 6, s. 237-254.
• Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti İhdasına Dair Kanun https://www.tbmm.gov.tr/ tutanaklar/KANUNLAR_ KARARLAR/kanuntbmmc002/kanuntbmmc002/ kanuntbmmc00200352.pdf.
• TBMM Zabıt Ceridesi, C. 7, Devre: II, İçtima Senesi: 1, 3 Mart 1340 (1924).
• TBMM Zabıt Ceridesi, C. 10, Devre: II, İçtima senesi: II, Birinci İçtima, 1.11.1340 (1924).