CUMHURİYET’İN İLK YILLARINDA TÜRKİYE’DE KİBRİT FİYATLARININ CUMHURİYET GAZETESİ SÜTUNLARINA YANSIMASI (1924-1943)

Yıl 2020, Cilt: 20 Sayı: 41, 623 - 647, 01.12.2020

Ayşe Eryaman

Öz

Cumhuriyet’in ilk yıllarında kibrit, 1924 senesi Bütçe Kanunu ile inhisara
bağlanmıştır. İncelenen zaman dilimi olan 1924-1943 yılları arasında kibrit inhisarı
uygulamasının, Türkiye Kibrit İnhisarı Türk Anonim Şirketi, Kibrit İnhisarı İşletme İdaresi, Di
Amerikan Türkiş İnvestment Korporeşön Şirketi idaresinde olmak üzere üç aşamalı bir seyir
takip ettiği söylenebilir. İnhisar uygulaması altındaki bu süreçte kibrit fiyatlarında yaşanan
değişiklikler, dönemin basınında geniş çapta yer almıştır. Bu çalışmada İnhisar İdaresi altında
Türkiye’deki kibrit fiyatları, basına yansıyan haberler çerçevesinde Cumhuriyet gazetesi
özelinde incelenmeye ve değerlendirilmeye çalışılmıştır. Analiz sonucunda Türkiye’de kibrit
fiyatlarının, inhisarın devredildiği şirketle Türk hükümeti arasında yapılan antlaşmalar
çerçevesinde belirlendiği saptanmıştır. Bu noktada başlangıçta halka satış bedeli yüz para
olarak belirlenen kibrit fiyatlarının, sonraki yıllarda doların değerinde yaşanan değişimlere
göre elli paraya kadar düştüğü tespit edilmiştir. Diğer taraftan İkinci Dünya Savaşı yıllarında
Türkiye’deki kibrit fiyatlarını etkileyen unsurun, yaşanan olağanüstü şartlar nedeniyle
başvurulan geliri artırıcı önlemler olduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Kibrit, İnhisar, Ekonomi, Fiyat, Tekel, Sanayi, Monopol

REFLECTION ON THE COLUMNS OF THE CUMHURİYET NEWSPAPER OF MATCHES PRICES IN TURKEY (1924-1943)

Öz

In the first years of the Republic, match was monopolized by the 1924 Budget Law.
It can be said that the match monopoly practice between 1924-1943, which is the period of
study has followed a three-stage course as Turkey Match Monopoly Turkish Incorporated
Company, Match Monopoly Business Administration, Di American Türkiş İnvestment
Korporeşön Company. The changes in match prices during this period under the monopoly
practice were widely covered in the press of the period. In this study, match prices in Turkey
under monopoly practice have been tried to be examined and evaluated specifically for
Cumhuriyet newspaper within the frame of the news reflected in the press of the period.
As a result of analysis, it was determined that the match prices were determined within the
framework of the agreements signed between the company and the Turkish government. In
this framework, it has been determined that the prices of matches, which were initially set to
be sold to the public as a hundred money, decreased to fifty money according to the changes
in the value of the dollar in the following years. On the other hand, it has been observed that
the factor affecting match prices during the Second World War was the income-increasing
measures applied due to extraordinary conditions.

Anahtar Kelimeler

Match, Monopoly, Economy, Price, Industry

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• Fon: 30-18-1-1, Kutu: 12, Gömlek: 69, Sıra:15.
• Fon: 30-18-1-1, Kutu: 29, Gömlek: 32, Sıra: 3.
• Fon: 30-10-0-0, Kutu: 182, Gömlek: 259, Sıra: 9.
• Resmî Gazete, Sayı: 1212, 10 Haziran 1929.
• Resmî Gazete, Sayı: 1533, 30 Haziran 1930.
• TBMM Tutanak Dergisi Dönem: II, Cilt: 7, Birleşim: 12, 15.3.1924.
• Dönem: III, Cilt: 11, Birleşim: 65, 16.5.1929.
• Dönem: III, Cilt: 20, Birleşim: 78, 15.6.1930.
• Dönem: VII, Cilt: 2, Birleşim: 30, 28.5.1943.
• ACAR, Yalçın, Tarihsel Açıdan Türkiye Ekonomisi ve İzlenen İktisadi Politikalar (1923-1963), V. Baskı, Vipaş A.Ş., Bursa, 1999.
• ARDIYOK, Şahin, Doğal Tekeller ve Düzenleyici Kurumlar, Türkiye İçin Düzenleyici Kurum Modeli, Rekabet Kurumu, Ankara, 2002.
• AVCIOĞLU, Doğan, Türkiye’nin Düzeni (Dün-Bugün-Yarın), Bilgi Yayınevi, Ankara, 1969.
• Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi 1923-1978, Akbank Kültür Yayını, İstanbul, 1980.
• ÇAVDAR, Tevfik, Türkiye Ekonomisinin Tarihi 1900-1960, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2003.
• DİNLER, Zeynel, İktisada Giriş, 20. Baskı, Ekin Kitabevi, Bursa, 2014.
• DOĞRUEL, Fatma; DOĞRUEL A. Suut, Osmanlı’dan Günümüze Tekel, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 2000.
• ELDEM, Vedat, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1994.
• KARPAT, Kemal H., Türk Demokrasi Tarihi, Sosyal, Kültürel, Ekonomik Temeller, Timaş Yayınları, İstanbul, 2010.
• KEYDER, Çağlar, Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye (1923-1929), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1993.
• MÜDERRİSOĞLU, Alptekin, Kurtuluş Savaşı’nın Mali Kaynakları, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1990.
• ÖKÇÜN, A. Gündüz, Osmanlı Sanayii, 1913, 1915 Yılları Sanayi İstatistikî, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, Ankara, 1970.
• ÖNDER, Timur, Para Politikası: Araçları, Amaçları ve Türkiye Uygulaması, Uzmanlık Yeterlilik Tezi, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Piyasalar Genel Müdürlüğü, Ankara, 2005.
• PAMUK, Şevket, Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi, Büyüme, Kurumlar ve Bölüşüm, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2014.
• TEKİN, Fazıl, Mali Tekeller ve Türkiye’de Tütün Tekeli, İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Basımevi, Eskişehir, 1974.
• TEZEL, Yahya S., Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), 3. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1994.
• Türkiye Kibrit İnhisarı Türk Anonim Şirketi, Hükümet-i Cumhuriye ile 8 Kânunuevvel 1924 Tarihinde Mün’akıd Kibrit İnhisarı Mukavelenamesi, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul, 1926.
• YENAL, Oktay, Cumhuriyet’in İktisat Tarihi, Homer Kitabevi, İstanbul, 2003.
• AROL, F. Hasan, “Türkiye’de Kibrit Sanayiinin Gelişimi Işığında İktisadi Siyaset ve Düşüncenin Dönüşümü”, Türklük Araştırmaları Dergisi, 16 (Güz 2004), ss.97-170.
• ATAM, Şenay, “Osmanlı Sanayileşmesi Sürecinde Osmanlı Kibrit Fabrikası ve Nizamnamesi”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, C. 8, S. 22, Haziran 2020, ss.294-310.
• BOZTEMUR, Recep, “Özel Girişimciliğin Gelişiminde Devletin Rolü: İş Bankası Örneği”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C.18, S. 29, 1996, ss.63-79.
• DENİZ, Önder; İMAMOĞLU, Hüseyin Vehbi, “Sinop Kibrit Fabrikası”, Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Ö.S. 2, 2016, ss.99-110.
• ÖKÇÜN, A. Gündüz, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında İmalat Sanayii Alanında Verilen Ruhsat ve İmtiyazların Ana Çizgileri”, İktisat Tarihi Yazıları, Sermaye Piyasası Kurulu, Ankara, 1997, ss.59-82.
• SÜKAN, Bige, “İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Türkiye’de Yabancı Sermaye Anlayışı”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 54, 2014, ss.195-222.
• TOPRAK, Zafer, “İktisat Tarihi”, Türkiye Tarihi 3, Osmanlı Devleti 1600-1908, 10. Basım, Yay. Yön. Sina Akşin, Cem Yayınevi, 2009, ss.219-271.