TEK PARTİLİ SİYASİ HAYATTA DEMOKRASİYİ YAŞATMA ÇABALARI: IV. DÖNEM BAĞIMSIZ MİLLETVEKİLLERİNİN MECLİS FAALİYETLERİ (1931-1934)

Yıl 2020, Cilt: 20 Sayı: 41, 665 - 700, 01.12.2020

Yasemin Türkkan Tunalı

Öz

Cumhuriyet döneminde Türkiye’de önce Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve
ardından Serbest Cumhuriyet Fırkası ile deneyimlenen çok partili siyasi hayata geçiş, iç
ve dış dinamiklerin etkisiyle başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Buna karşın Türk siyasetinde,
ülke yönetimindeki tüm kararların Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM)’nde şeffaflıkla
tartışılarak onaylandığı demokratik parlamenter rejim idealinden vazgeçilmemiştir. Bu
ideal doğrultusunda, fakat bir muhalefet partisinin yokluğunda, hükümeti sorgulama
ve denetleme işlevini yerine getirmek üzere geliştirilen çözüm; 1931 genel seçimlerinde
bağımsız milletvekilleri için kontenjan ayrılması olmuştur. Ne var ki seçimler sonunda IV.
Dönem TBMM’ye kendileri için ayrılan 30 koltuğa yalnız 20 bağımsız milletvekili seçilebilmiş
ve bunların ancak 8’i dönem sonuna kadar bağımsızlığını korumuştur. Mecliste ezici bir
çoğunluğa sahip Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) karşısında sınırlı bir etkiye sahip olacağı
açık olan az sayıdaki bağımsız milletvekillerinden yine pek azı kendilerinden beklenen
“hükümeti sorgulama-eleştirme ve meclis içi muhalefeti oluşturma” rolünü yerine getirmiştir.
Bağımsızların, siyasal bir örgütlenmeye sahip olmadan kişisel olarak giriştikleri bu görevde,
meclis tartışmalarında savundukları ya da karşı çıktıkları meselelerde görüş ve önerileri; CHF’li
hükümet üyeleri ve milletvekillerinin tepkisine neden olmuş, çoğunlukla siyasi arka planları
ya da CHF’den olmamaları bağlamında değerlendirilmiştir. Bağımsızların CHF çizgisine
yakınlık ya da uzaklıkları daha sonraki yasama dönemlerinde meclise girip girmemelerine
de etki ederken; fırkanın eleştirilere yönelik tahammülsüzlüğü; IV. Dönem içinde, bağımsız
milletvekillikleriyle hedeflenen amaca ulaşılamamasını getirmiştir. Buna karşın uygulamaya
V. Dönem’de de devam edilmiş; parlamento içi demokrasiyi yaşatma çabaları VI. ve VII.
dönemlerinde CHP içinden Müstakil Grup oluşturma formülünde aranmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tek parti yönetimi, Muhalefet, Bağımsız milletvekilleri, IV. Dönem TBMM, Demokrasi

EFFORTS TO LIVE DEMOCRACY IN SINGLE-PARTY POLITICAL LIFE: THE PARLIAMENTARY ACTIVITIES OF THE INDEPENDENT DEPUTIES OF THE FOURTH LEGISLATIVE TERM

Öz

The transition to multi-party political life in the Republic of Turkey, experienced
first with the Progressive Republican Party and after with the Free Republican Party, failed
under the influence of internal and external dynamics. However, the ideal of a democratic
parliamentary regime, in which all the decisions of the governance were discussed with
transparency in the Turkish Grand National Assembly (TGNA), had not been abandoned
in Turkish politics. In line with this ideal, but at the absence of an opposition party, the
solution developed before the 1931 general elections, was to reserve quota for independent
deputies in the parliament so that they could perform the functions of an opposition party
questioning and controlling the government. However, in the elections, only 20 independent
deputies could be elected to the 30 seats allocated to them in the TGNA, and yet only eight
of them remained independent until the end of the fourth legislative term. In the face of the
Republican People Party, which had an overwhelming majority in the parliament, those few
independent deputies could have had a limited impact and yet only some of them fulfilled
the role of “questioning and criticizing the government, performing the opposition”. In this
task which the independents, without a political organization, personally embarked on, their
opinions and suggestions caused reactions from both the government and the RPP deputies
and were mostly evaluated in terms of their political backgrounds or not being from the party.
While the independents’ proximity or distance to the RPP’s political line had also influenced
whether they entered the parliament in the later legislative terms; the RPP’s intolerance to
criticism led to the failure of the target that was aimed at with independents in the fourth one.
Despite this, the practice continued in the fifth term as well whereas, in the sixth and seventh
terms, the efforts to sustain democracy within parliament were carried out with the practice
of the Independent Group, formed within the RPP.

Anahtar Kelimeler

Single-party Regime, Opposition, Independent Deputies, the Fourth Legislative Term, Democracy

Kaynakça

• “Eski Ekonomi Bakanı ve Kocaeli Milletvekili Sırrı Bellioğlu’nun hükümlü bulunduğu cezanın affına dair Kanun”, Resmi Gazete, Sayı: 7816, 24 Mayıs 1951, s. 1181.
• “Türkiye iskele ve limanları arasında posta seferleri hizmetinin Devlet idaresine alınmasına dair kanun, Kanun No: 2068”, Resmi Gazete, Sayı: 2151, 17 Temmuz 1932, s. 1721.
• TBMM Albümü (1920-2010), Ed. Sema Yıldırım, Behçet Kemal Zeynel, TBMM Yayınları, Ankara, 2010.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, 3. Dönem, Cilt 3.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, 4. Dönem, Cilt 1-25.
• Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2006.
• AYBARS, Ergün, İstiklal Mahkemeleri, Milliyet Yayınları, İzmir, 1998.
• BORATAV, Korkut, Türkiye İktisat Tarihi 1908-2002, İmge Kitabevi, İstanbul, 2005.
• CEBESOY, Ali Fuat, Bilinmeyen Hatıralar, Haz. Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul, 2001.
• CEBESOY, Ali Fuat, Siyasi Hatıralar, I-II, Haz. Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul, 2002.
• CHF Nizamnamesi ve Programı, TBMM Matbaası, Ankara, 1931.
• CHP Beşinci Büyük Kurultay Zabıtları 29 Mayıs 1939- 3 Haziran 1939, Ankara, 1939.
• ÇAVDAR, Tevfik, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi, 3. Baskı, İmge Kitapevi, Ankara 2004.
• ÇOKER, Fahri, Türk Parlamento Tarihi, Millî Mücadele ve TBMM I. Dönem 1919-23, C.III, TBMM Vakfı Yayınları, Ankara, 1994.
• ÇOKER, Fahri, Türk Parlamento Tarihi, TBMM IV. Dönem 1931-1935, C.I-II, TBMM Vakfı Yayınları, Ankara, 1996.
• DEMİREL, Ahmet, Birinci Meclis’te Muhalefet: İkinci Grup, İletişim Yayınları, İstanbul, 2015.
• DEMİREL, Ahmet, Tek Partinin İktidarı Türkiye’de Seçimler ve Siyaset (1923-1946), İletişim Yayınları, İstanbul, 2018.
• EROĞLU, Cem, Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006.
• GOLOĞLU, Mahmut, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I-IV, İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2009-2010.
• GÜNEŞ, İhsan, Birinci TBMM’nin Düşünce Yapısı (1920-1923), İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2009.
• HANÇERLİOĞLU, Orhan, Ekonomi Sözlüğü, Remzi Kitabevi, 5. Basım, İstanbul, 1993.
• İsmet İnönü’nün Hatıraları, Büyük Zaferden Sonra Mudanya Mütarekesi ve Lozan Antlaşması 1, Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A.Ş.,1998.
• KOÇAK, Cemil, Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938-1945), C. 1-2, İletişim Yayınları, İstanbul, 2017.
• KOÇAK, Cemil, Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul, 2014.
• MAZICI, Nurşen, Belgelerle Atatürk Dönemi’nde Muhalefet (1919-1926), Dilmen Yayınları, İstanbul, 1984.
• OKYAR, Ali Fethi, Üç Devirde Bir Adam, Tercüman Yayınlar, İstanbul, 1980.
• Osmanlı Meclis-i Mebusan Reisi Halil Menteşe’nin Anıları, Altınordu Yayınları, 2019.
• ÖZ, Esat, Tek Parti Yönetimi ve Siyasal Katılım, Gündoğan Yayınları, Ankara, 1992.
• ÖZÇELİK, Ayfer, Ali Fuad Cebesoy, Akçağ Yayınları, İstanbul, 1993.
• ÖZTÜRK, Kazım, Türk Parlamento Tarihi, TBMM II. Dönem 1923-1927, C. 3, TBMM Vakfı Yayınları, Ankara, 1994.
• SELEK, Sabahattin, Anadolu İhtilali, C. 2, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2010.
• SOYAK, Hasan Rıza, Atatürk’ten Hatıralar, YKY, İstanbul, 2019.
• TEKELİ, İlhan- Selim İLKİN, Türkiye Belgesel İktisat Tarihi, Uygulamaya Geçerken Türkiye’de Devletçiliğin Oluşumu, Bilge Kültür Sanat, İstanbul, 2009.
• TOPUZ, Hıfzı, Atatürk Sesleniyor: Gazi ile Sohbetler ve Anılar, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2016.
• TUNÇAY, Mete, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923- 1931), Tarih Vakfı, İstanbul, 2005.
• ZÜRCHER, Erik Jan, Milli Mücadelede İttihatçılık, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003.
• ZÜRCHER, Erik Jan, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (1924-1925), İletişim Yayınları, İstanbul, 2003.
• DEMİREL, Ahmet, “Menteşe, Halil”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, C. 2, YKY, İstanbul, 2008, ss. 203-204.
• GÜCÜM, Kuntay, “Türkiye’de Devletçilik ve Sınıflar”, Teori, Kasım, 2016, ss. 33-48.
• KAYA, Mehmet, “Meclis-i Mebusan’dan Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne: Hüseyin Sırrı Bey ve Meclis Faaliyetleri”, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi, C. 2, 2014, ss. 1131-1140.
• PAYASLI, Volkan, “Tek Parti İktidarı’ndan Doğmuş Bir Denetim Organı: Müstakil Grup (1939-1946)”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XIV/28, 2014-Bahar, ss.175-197.
• TAŞKIRAN, Cemalettin, “Atatürk Döneminde Demokrasi Denemeleri (1925- 1930)”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 14, 1994, ss. 255-265.
• TINAL, Melih, “Türkiye Büyük Millet Meclisi Birinci Döneminde Doktor Milletvekilleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 2, S. 6, Kış 2009, ss. 617-627.
• UYAR, Hakkı, “Tek Parti Döneminde Seçimler”, Toplumsal Tarih, 64, Nisan 1999, ss. 21-31.
• YILMAZ, Murat, “Hüseyin Sırrı Bellioğlu”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Liberalizm, C.7, İletişim Yayınları, İstanbul, 2005, ss. 144-156.
• HALAÇLI, Cengizhan, Cumhuriyet Rejiminin Tesisi ve Devamlılığında İstiklal Mahkemelerinin Rolü (1923-1927), Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Denizli, 2019.
• KARAYAMAN, Mehmet, İzmir’de Sağlık 1920-1938, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir, 2005.
• YILMAZ, Murat, Tek Parti Döneminde Müstakil Mebuslar ve CHP Müstakil Grubu (1931-1946), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi Ana Bilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 2002.
• Ahmet Tevfik Bey, Seçim Mazbatası, Özlük Dosyalar, Devre IV, Kayseri, Sicil No: 807, TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı (KAHB), https:// www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/MAZBATALAR/ TBMM/d04/SM_818_1_4.pdf, (Erişim Tarihi 05.03.2020).
• Ahmet Tevfik, Tercüme-i Hal Varakası, Sicil No: 807, TBMM KAHB, https:// www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/MAZBATALAR/ TBMM/d04/HT_818_1_4.pdf, (Erişim Tarihi 05.03.2020).
• Ali Galip Bey, Tercüme-i Hal Varakası, Sicil No: 596, TBMM KAHB, https:// www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/MAZBATALAR/ TBMM/d02/HT_595_1_2.pdf (Erişim Tarihi 27.02.2020).
• Ali Galip, Seçim Mazbatası, Özlük Dosyalar, Devre IV, Niğde, Sicil No: 596, TBMM KAHB, https://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/ WEB/MAZBATALAR/TBMM/d04/SM_595_1_4.pdf , (Erişim Tarihi 27.02.2020).
• Coşkun Osman, Tercüme-i Hal Varakası, Sicil No: ?, TBMM KAHB, https:// www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/MAZBATALAR/ TBMM/d04/HT_819_1_4.pdf, (Erişim Tarihi 05.03.2020).
• Develili Coşkun Osman, Seçim Mazbatası, Özlük Dosyalar, Devre IV, Kayseri, Sicil No: ?, TBMM KAHB, https://www.tbmm.gov.tr/eyayin/ GAZETELER/WEB/MAZBATALAR/TBMM/d04/SM_819_1_4.pdf, Erişim Tarihi 05.03.2020).
• Doktor Suat Bey, Seçim Mazbatası, Özlük Dosyalar, Devre IV, Kastamonu, Sicil No: 261, TBMM KAHB, https://www.tbmm.gov.tr/eyayin/ GAZETELER/WEB/MAZBATALAR/TBMM/d04/SM_264_1_4.pdf, (Erişim Tarihi 20.02.2020).
• Doktor Suat, Tercüme-i Hal Varakası, Sicil No: 261, TBMM KAHB, https:// www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/MAZBATALAR/ TBMM/d04/HT_264_1_4.pdf , (Erişim Tarihi 20.02.2020).
• Halil Bey, Seçim Mazbatası, Özlük Dosyalar, Devre IV, İzmir, Sicil No: 800, TBMM KAHB, https://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/ WEB/MAZBATALAR/TBMM/d04/SM_811_1_4.pdf , (Erişim Tarihi 16.01.2019).
• Halil Bey, Tercüme-i Hal Varakası, Sicil No: 800, TBMM KAHB, https://www. tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/MAZBATALAR/TBMM/ d04/HT_811_1_4.pdf, (Erişim Tarihi 16.01.2019).
• Haydar Bey, Seçim Mazbatası, Özlük Dosyalar, Devre IV, Konya, Sicil No: 812, TBMM KAHB, https://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/ WEB/MAZBATALAR/TBMM/d04/SM_824_1_4.pdf , (Erişim Tarihi 05.03.2020).
• Haydar Bey, Tercüme-i Hal Varakası, Sicil No: 812, TBMM KAHB, https:// www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/MAZBATALAR/ TBMM/d04/HT_824_1_4.pdf , (Erişim Tarihi 05.03.2020).
• TBMM KAHB, https://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/ MAZBATALAR/TBMM/d04/SM_822_1_4.pdf, (Erişim Tarihi 19.12.2019).
• Hüseyin Sırrı, Seçim Mazbatası, Özlük Dosyalar, Devre IV, Kocaeli, Sicil No: 235, TBMM KAHB, https://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/ WEB/MAZBATALAR/TBMM/d04/SM_234_1_4.pdf, (Erişim Tarihi 19.12.2019).
• Hüseyin Sırrı, Tercüme-i Hal Varakası, Sicil No: 235, TBMM KAHB, https:// www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/MAZBATALAR/ TBMM/d04/HT_234_1_4.pdf, (Erişim Tarihi 19.12.2019).
• Hüsnü Bey, Seçim Mazbatası, Özlük Dosyalar, Devre IV, İzmir, Sicil No: 801, TBMM KAHB, https://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/ WEB/MAZBATALAR/TBMM/d04/SM_812_1_4.pdf, (Erişim Tarihi 06.02.2020).
• Murat Yılmaz, “İnönü Döneminde İfade Hürriyeti“, Hür Fikirler İnternet Sayfası, http://www.hurfikirler.com/inonu-doneminde-ifade-hurriyeti/, (Erişim Tarihi: 19.12.2019).
• Rağıpzade Hüsnü Bey, Tercüme-i Hal Varakası, Sicil No: 801, TBMM KAHB, https://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/ MAZBATALAR/TBMM/d04/HT_812_1_4.pdf, (Erişim Tarihi 06.02.2020).