MARAŞ’TA SALGIN HASTALIKLARLA MÜCADELE (1935-1960)

Yıl 2020, Cilt: 20 Sayı: 41, 701 - 728, 01.12.2020

Sevilay Özer

Öz

Tarih boyunca görülen salgın hastalıklar toplumlarda telafisi mümkün olamayacak
acılara sebebiyet vermiştir. Özellikle Birinci Dünya Savaşı yıllarında düşmana karşı verilen
mücadelenin yanında halkın bir de tifüs, sıtma, kolera gibi salgın hastalıklarla baş etmek
durumunda kalması toplum hafızasında derin izler bırakmıştır. Maraş da bu zorlu süreci
deneyimlemiş şehirlerimizden biridir. Yaşanan bu acı tecrübelerden hareketle Cumhuriyet’in
ilanıyla birlikte ülke genelinde salgın hastalıkların önlenmesi adına uzun soluklu bir
mücadele başlatılmıştır. Hastalıkların önlenmesi için kanunlar çıkarılmış bu kanunlar
gereği alınan tedbirlerle hastalıkların önü alınmaya çalışılmıştır. İmkânlar ölçüsünde halk
muayeneden geçirilmiş, hasta olduğu tespit edilenler tedavi altına alınmıştır. Bu süreçte
halkın bilinçlendirilmesi de alınan tedbirler kadar önem arz etmektedir. Maraş’ta trahom,
sıtma ve verem hastalığı yoğun olarak görülmüştür. Diğer taraftan Suriye’de görülen salgın
hastalıklar sınır illerine sirayet ederek Maraş’ta da görülmeye başlanmıştır. Bu çalışmada
1935-1960 yılları arasında Maraş’ta görülen salgın hastalıklar ve söz konusu hastalıkların
ortadan kaldırılması için alınan tedbirler çok yönlü olarak ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Maraş, Salgın Hastalık, Sıtma, Verem, Trahom

FIGHT AGAINST EPIDEMICS IN MARAŞ (1935-1960)

Öz

Epidemics has caused nonrecoverable griefs in publics throughout the history. It’s
engraved in memories that people had to cope with epidemics such as; typhus, malaria and
cholera in addition to the battle with the enemies. Maraş was one of our cities which experienced
that hard periods. With reference to those unpleasant experiences, with the proclamation of
the republic a long-term challenge was started to prevent the epidemics. Laws were made
to prevent the ilnesses. It was aimed to suppress those ilnesses by precautions which were
made by the laws. The public was examined as much as possible and the people,who were
confirmed to be ill ,were given medical treatments. In that period, raising the awareness of
the public was as important as the taken precautions. Trachoma, malaria and tuberculosis
were mostly seen in Maraş. On the other hand, the epidemics which were seen in Syria were
spreaded in the frontier cities and eventually seen in Maraş. In this study, It was aimed to
present the epidemics which were seen in Maraş between 1935-1960 and the taken precautions
to suppress these diseases multifacetedly.

Anahtar Kelimeler

Maraş, Epidemics, Malaria, Cholera, Tuberculosis, Trachoma

Kaynakça

• (T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi)
• BCA, Dosya No: 490.01.0.0, Yer No: 177.707.1.
• BCA, Dosya No: 490.01.0.0, Yer No: 202.799.4.
• BCA, Dosya No: 490.01.0.0, Yer No: 25.122.2.
• BCA, Dosya No: 490.01.0.0, Yer No: 686.328.1.
• BCA, Dosya No: 490.01.0.0, Yer No: 686.330.1.
• BCA, Dosya No: 490.01.0.0, Yer No: 687.335.1.
• BCA, Dosya No: 490.01.0.0, Yer No: 687.336.1.
• BCA, Dosya No: 490.01.0.0, Yer No: 989.830.2.
• BCA, Dosya No: 30.10.0.0, Yer No: 177.220.17.
• BCA, Dosya No: 30.18.1.2, Yer No: 33.7.11.
• TBMM TD, D.8, C.5, 53. Birleşim (28 Nisan 1947)
• TBMM TD, D.8, C.5, 54. Birleşim (30 Nisan 1947)
• TBMM TD, D.8, C.22, 21. Birleşim (21 Aralık 1949)
• TBMM TD, D.9, C.15, 67. Birleşim (2 Mayıs 1952)
• TBMM TD, D.9, C.15, 71. Birleşim (12 Mayıs 1952)
• TBMM ZC, D.11, C.10, 18. İnikat, (23 Aralık 1959)
• Ahmet Rüştü, Trahom Hastalığının Kesafet İtibariyle Suret-i Tevziini Gösterir Harita, T.C. Sağlık Bakanlığı, Ankara 1927.
• AKSU, Murat, Tıp Tarihi Açısından Türkiye’de Verem Savaşı, Ankara 2007.
• AYBERK, Nuri, Türkiye’de Trahom Mücadelesi, İstanbul 1936.
• Cumhuriyet Ansiklopedisi 1923- 2000, Yayın Kurulu: Hasan Ersel v.d., Cilt I , Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2003.
• GÖKÇE, Tevfik İsmail, Türkiye Ulusal Verem Savaş Derneği Kuruluş Gelişim ve Çalışmalar 1948-1972, Hilal Matbaacılık, İstanbul 1974.
• İstatistik Yıllığı 1940-1941, Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü Yayını, Ankara.
• İstatistik Yıllığı 1947, Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü Yayını, Ankara, 1948.
• KOCABAŞ, A. F., “Veremle Mücadele Kongresinden İntibalarım”, Maraş Postası, 24 Ocak 1949.
• Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl, Ankara 1973.
• SÜHEYL, A., Türkiye Cumhuriyeti Dâhilinde Malarya Mücadelesi, İstanbul 1934. Trahom Mücadele Talimatnamesi, T.C. Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâleti Yayını, Ankara 1944.
• YANIKDAĞ Yücel, Millete Deva Olmak Osmanlı Savaş Esirleri, Tıp ve Milliyetçilik 1914-1939, (Çeviren Nurettin Elhuseyni), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2014.
• Yurdumuzda Verem Savaş Dernekleri, Günşen Matbaası, İstanbul 1960.
• ARAT, Nizamettin, “Dünya Sıtmaya Meydan Okuyor”, Engizek, 7 Nisan 1960.
• AYBERK, Nuri Fehmi, “Türkiye Trahom Problemi ve Savaşı I” , Göz Kliniği, S.2, Mart-Nisan 1948, ss. 19-27.
• AYBERK, Nuri Fehmi, “Türkiye’de Trahom Mücadelesi Tarihçesine Ait Hatıralarım”, Göz Kliniği, S.10, Ekim 1961, ss.127-134.
• AYBERK, Nuri, “Bizde Trahom Savaşı Nasıl Yapılıyor”, Cumhuriyet, 7 İkincikânun/Ocak 1936.
• Bağdatlı, “Sıtma Savaş Başkanı Sayın Doktor Reşat Tamberk ile Bir Saat”, Maraş Postası, 10 Eylül 1947.
• CANBOLAT, Salman, “Veremle Savaş Haftası Münasebetiyle”, Maraş Postası, 7 Ocak 1948.
• ÇAKMAK, Fevzi, “Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıtlarına Göre Türkiye Cumhuriyeti’nin Sıtma Savaşı (1920-1946)”, Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma, (Editörler: Şükran Köse vd.), Gece Kitaplığı, Ankara 2017, ss. 421- 461.
• ÇALIK, Ramazan, TEPEKAYA Muzaffer, “Birinci Dünya Savaşı Esnasında Anadolu’daki Salgın Hastalıklar ve Ermeniler”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.16, 2007, ss. 205-228.
• EVERED, Kyle T., EVERED, Emine Ö., “Governing Population, Public Healty and Malaria in the Early Turkish Republic”, Journal of Historical Geography, 37(2011), ss. 470- 482.
• EVLİYAGİL, Necdet, “Derdi İle Başbaşa Bırakılmış Bölge”, Cumhuriyet, 16 Temmuz 1949.
• GÜLSER, Ceren- İLİKAN, Rasimoğlu, “Memlekette Çok Çocuk ve Sağlam Çocuk Lazımdır?”: Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Verem Mücadelesi ve Yaşamak Yolu Dergisi”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı, (Editörler: Burcu Kurt, İsmail Yaşayanlar), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2017, ss. 193-214.
• GÜLSER, Ceren- İLİKAN, Rasimoğlu, “Verem İyi Olur Bir Hastalıktır”: Cumhuriyetin İlk Yıllarında Verem Mücadelesi ve Siyaset”, Toplumsal Tarih, S.296, Ağustos 2018, s. 86-96.
• GÜMÜŞALAN, Nermin, “Birinci Dünya Savaşı Sürecinde Ülke Genelinde Yaşanan Sosyo-Ekonomik Sıkıntıların Maraş Bölgesi Üzerindeki Etkileri”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14(2), 2015, ss. 431- 445.
• IŞIK, Mahmut, “Türkiye’de Trahom ve Trahom Mücadelesi”, Sağlık Dergisi, C.XL, S.1-2, Ocak-Şubat 1966, ss. 66-87.
• MALKOÇ, Eminalp, “Erken Cumhuriyet Döneminde Sıtma Mücadelesinin Alt yapısı (1923-1927)”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı, (Editörler: Burcu Kurt, İsmail Yaşayanlar), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2017, ss. 170-192.
• ÖĞÜT, Tevfik, “Verem Savaş Haftası Münasebetiyle”, Maraş Postası, 5 Ocak 1948.
• ÖKSÜZ, Sabri, “Verem Haftası Münasebetiyle”, Engizek, 13 Ocak 1955.
• ÖKSÜZ, Sabri, “Verem Haftası Münasebetiyle”, Engizek, 14 Ocak 1955.
• ÖZER, Sevilay, “Türkiye’de Trahomla Mücadele”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S.54, Bahar 2014, ss. 152.
• TAMER, Celal, “Verem Koruması ve B.C.G. Aşısı III”, Hizmet, 8 Ocak 1957.
• TAMER, Celal, “Verem Koruması ve B.C.G. Aşısı”, Hizmet, 6 Ocak 1957.
• TAMER, N., “Memleket Kalkınmasında Hususi Teşebbüslerin Değeri”, Maraş Postası, 17 Ekim 1947.
• TEKELİ, İlhan, İLKİN Selim, “Türkiye’de Sıtma Mücadelesinin Tarihi”, Cumhuriyetin Harcı/İkinci Kitap: Köktenci Modernitenin Ekonomik Politikasının Gelişimi, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2004, ss. 107- 161.
• ÜLKÜMEN, Kemal, “Veremle Savaş Haftası”, Engizek, 7 Ocak 1958.
• ÜSTÜNOĞLU, Ahmet, “Veremle Savaş Haftası Münasebetiyle”, Maraş Postası, 12 Ocak 1948.
• YALÇINTÜRK, Rauf, “İktisadi Cepheden Veremle Mücadele”, Maraş Postası, 28 Ocak 1949.
• YANIKDAĞ Yücel, “Hijyenik Modernlik: Son Dönem Osmanlı ve Erken Cumhuriyette Trahom Coğrafyası”, Toplumsal Tarih, S. 296, Ağustos 2018, ss. 70-76.
• YILMAZ, F. Kamuran, “Verem Haftası Münasebetiyle”, Engizek, 10 Ocak 1953.
• YILMAZ, F. Kamuran, “Verem Haftası Münasebetiyle”, Hizmet, 11 Ocak 1953.
• ÇETİN, Süreyya, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi Belgelerine Göre Maraş (1923- 1950), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş 2018.
• TOMBUL, Yusuf, Cumhuriyet Dönemi Maraş Basını ve Bölgenin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Gelişiminin Basındaki Yansımaları (1923-1990), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş 2019.
• https://www.dergibursadasaglik.com/nizamettin-arat, (Erişim Tarihi: 20 Mart 2020).