GİRİT’TE TÜRK HÂKİMİYETİNİN AŞINMASI: TOPLUMLAR ARASI REKABETTE EĞİTİM FAKTÖRÜ

Yıl 2021, Cilt: 21 Sayı: 42, 47 - 69, 07.07.2021

Resul Babaoğlu

Öz

Girit adasının Osmanlı hâkimiyet alanından çıkışı uzun bir süreçte gerçekleşmiş olup
genel itibarıyla kaynağını Islahat Fermanı’nın (1856) beraberinde getirdiği görece özgürlükçü
yönetim anlayışı ve XIX. y.y.’a damgasını vuran ulusçuluk hareketlerinden almıştır.
Ancak her ne şekilde olursa olsun, Osmanlı Devleti’nden ayrılan diğer eyaletlerde olduğu
gibi Girit isyanlarında da özgül dinamiklere rastlamak olasıdır. Özellikle Yunanistan’ın
bağımsızlık statüsü kazanmasından sonra Girit’te yoğun bir Yunan propagandası hâsıl
olmuş, yerel dinamiklerin çabaları sonucunda Ada Yunanistan’ın kültürel ve siyasal etki
alanına girmiştir. Merkezi Osmanlı yönetimi ile ciddi krizleri beraberinde getirecek olan bu
yönetim zaafı Rum ve Müslüman halk arasında derin ayrılıklar yaratmıştır. Büyük ölçüde
Yunan tandanslı cemiyetlerin yönlendirmesiyle ayrılıkçı düşünce doğrultusunda mobilize
edilmeye çalışılan Girit halkı, son kertede eğitim yoluyla Osmanlı kimliğinden koparılmıştır.
Yunan kültürel değerlerinin aşılandığı Giritli gençlerin kazanılması ya da en kötü ihtimalle
Müslüman çocukların kaliteli bir eğitim almaları için Osmanlı devlet yöneticileri çeşitli
arayışlara girmişlerdir. Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri’nde yer alan belgeler ışığında
Osmanlı siyasal elitlerinin Girit’teki sorunları eğitim yoluyla çözme yolundaki yoğun çabaları
gözlenebilmektedir. Bu çalışmada, Girit meselesini inceleyen literatürde üzerinde pek
durulmamış bir unsura odaklanılarak eğitimin siyasal boyuttaki rolünün Osmanlı yöneticileri
tarafından ne denli erken dönemde anlaşıldığı ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Girit, Milliyetçilik, Eğitim, Mektep, Yunan Kültürü

THE DECLINATION OF TURKISH DOMINANCE: EDUCATION FACTOR IN INTER-COMMUNAL RIVALRY

Öz

The loss of the Cretan Island from the Ottoman dominance took a long time, and in
general it took the source from the liberal administrative manner with the Edict of Reform
(1856) and the nationalist movement stamping 19th century. However, whatever the case may
be, it is possible to come across specific dynamics in the Crete rebellions as well as in the other
provinces that have left the Ottoman State. Especially after Greece gained its independence
status, an intense Greek propaganda was produced in Crete, and as a result of the efforts of
local dynamics, Greece entered the cultural and political domain of Greece. This management
weakness, which will bring serious crises with the central Ottoman administration, created
deep divisions between the Greek and Muslim people. The people of Crete, trying to be
mobilized in the direction of separatist ideas with the guidance of the Greek tantalized circles
to a great extent, were removed from the Ottoman identity through education in the last phase.
For the acquisition of young Cretans in whom Greek cultural values have been engrained or,
worst of all, for Muslim children to receive a quality education, the Ottoman state officials
have gone into various searches. In the light of the documents in the State Archives of the
Turkish Republic, the intense efforts of the Ottoman political elites can be observed to solve
the problems in Crete through Education. With this study, it was tried to shed light on a
different aspect of the Crete issue and it was revealed how early the role of the education in
the political dimension was understood by the Ottoman rulers.

Anahtar Kelimeler

Crete, Nationalism, Education, School, Hellenic Kulture

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, A. DVN. MKL. 21/15, 29 Ra. 1299 (18 Şubat 1882).
• BOA, Y. PRK. DH. 6/34, 30 Za. 1310, (14 Temmuz 1893).
• BOA, Y.PRK. MF, 1/35, 29 Za. 1301, (30 Ekim 1884).
• BOA, İ. MTZ. GR. 28/1010, 16 Ş 1310, (3 Mayıs 1893).
• BOA, BEO 1405/105335, 18 B 1317, (22 Kasım 1899).
• BOA, MKT. MHM. 499/25, 11 B 1306, (13 Mart 1889).
• BOA, MKT. MHM, 489/6, 16 C 1303, (22 Mart 1886).
• BOA, İ. MTZ. GR. 28/1010, 16 Ş 1310, (3 Mayıs 1893)-5.
• BOA, Y. PRK. UM. 7/76, 9 R 1302, (22 Haziran 1885).
• BOA, Y. PRK. UM. 7/76, 9 R 1302, (22 Haziran 1885)-2.
• BOA, MF. MKT, 396/7, 3 M 1316, (24 Mayıs 1898).
• BOA, MF. MKT, 396/7, 3 M 1316, (24 Mayıs 1898)-5.
• Girid Kanun-ı Esasisi, Hanya, 17 Nisan Sene 1899.
• Girid Vilayeti Ahali-i İslimiye’ye Mahsus Maarif Nizamnamesi, 29 Ra. 1299 (18 Şubat 1882).
• Salname-i Vilayet-i Girid, 1310, Vilayet Matbaasında Tab’ Olunmuştur, 1310.
• 1897 Türk-Yunan Harbi, Haz. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1982.
• ADIYEKE, A. Nükhet, “Türk Basınında Girit’in Yunanistan’a Katılması (1908- 1913)”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1, (1991), ss.47-70.
• ADIYEKE, A. Nükhet, Osmanlı İmparatorluğu ve Girit Bunalımı (1896-1908), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2000.
• ANTEL, Sadrettin Celal, Tanzimat Maarifi, (ayrı basım), Maarif Matbaası, İstanbul, 1940.
• ARMAOĞLU, Fahir, Siyasi Tarih, (1789-1914), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1995.
• BANOĞLU, N. Ahmet, Tarihte Girit ve Osmanlılar Dönemi, Kırmızı Beyaz Yayınları, İstanbul, 2005.
• EMRE, Ahmet Cevat, İki Neslin Tarihi, Mustafa Kemal Neler Yaptı?, Hilmi Kitabevi, İstanbul, 1960.
• ERGİN, Osman, İstanbul Mektepleri ve İlim, Terbiye ve San’at müesseseleri Dolayısıyla Türkiye Maarif Tarihi, c. 1-2, Eser Matbaası, İstanbul, 1977.
• FORTNA Benjamin C., “Dicipline in a Late Ottoman Provincial Secondary School, 1903”, The Modern Middle East: A Source Book, (Edt.) Camron Michael Amin vd., Oxford University Press, New York, 2006, ss.48-53.
• FORTNA Benjamin C., “Islamic Morality in Late Ottoman “Secular” Schools”, IJMES, 32/3 (August 2000), ss.369-393.
• HANİOĞLU, Şükrü, A Brief History of the Late Ottoman Empire, Princeton University Press, Princeton&Oxford, 2000.
• HATİPOĞLU, Murat, Türk-Yunan İlişkilerinin 101 Yılı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1988.
• HÜLAGÜ, Metin, “1897 Türk-Yunan Harbine Kadar Osmanlı İdaresinde Girit”, CIEPO–14 Uluslararası Türk İncelemeleri Kongresi, Ege Üniversitesi, 18–22 Eylül 2000, İzmir, ss.321-359.
• İNALCIK, Halil -Bülent Arı, “Bir Deniz Gücü Olarak Osmanlı İmparatorluğu”, Piri Reis Sempozyumu, İstanbul, 27-29 Eylül 2004, s. 2-20.
• KANTEMİR, Dimitri, Osmanlı İmparatorluğu’nun Yükseliş ve Çöküş Tarihi, c. 2, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1979.
• KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, Islahat Fermanı Devri (1856-1861), c. 4, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2007.
• KODAMAN, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1991.
• MANSEL, Arif Müfid, Ege ve Yunan Tarihi, Tük Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2004.
• Naima Tarihi, c. 4, Çev. Zuhuri Danışman, Bahar Matbaası, İstanbul, 1968.
• ÖKSÜZ, Melek, “Girit Meselesi’nin Belirsizlik Yılları (1908-1913)”, Karadeniz Araştırmaları, 25, (Bahar 2010), ss. 93-14.
• SADİ, Kerim, Osmanlı İmparatorluğu’nun Dağılma Devri ve Tarihi Maddecilik, Çeltut Matbaası, İstanbul, 1941.
• SOMEL, Selçuk Akşin, “Kırım Savaşı, Islahat Fermanı ve Osmanlı Eğitim Düzeninde Dönüşümler”, Savaştan Barışa: 150. Yıldönümünde Kırım Savaşı ve Paris Antlaşması Bildirileri (1853-1856), (22-23 Mayıs 2006), İstanbul Üniversitesi Edebiyat fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul, 2007, ss.61-84.
• SOMEL, Selçuk Akşin, “Ottoman Islamic Education in the Balkans in the Nineteenth Century”, Islamic Studies, 36-2/3, Special Issue: Islam in the Balkans, (Summer/Autumn 1997), ss. 439-464.
• ŞENIŞIK, Pınar, The Transformation of Ottoman Crete, Revolt, Politics and Identity in the Late Nineteenth Century, I.B. Tauris, London&New York, 2011.
• TAHMİSCİ-zade Mehmed Macid, Girit Hatıraları, (Yay. Haz.) İsmet Miroğluİlhan Şahin, Tercüman 101 Eser, İstanbul, 1977.
• TEKELİ, İlhan -Selim İlkin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1999.
• TOPRAK, Zafer, Türkiye’de Popülizm 1908-1923, Doğan Kitap, İstanbul, 2013.
• TUKİN, Cemal, “Girit”, İ.A., TDV, c. 14, İstanbul, 1996.
• TUKİN, Cemal, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Girit İsyanları, 1821 Yılına Kadar Girit”, Belleten, 9/34, (Nisan 1945), ss. 163-207.
• TURAL, Erkan, “Bir Belge: Bir Akdeniz Adasının Serencamı ve 1868 Girit Vilayet Nizamnamesi”, Çağdaş Yerel Yönetimler, 14/2, (Temmuz 2005), ss. 67-98.
• TÜRKMEN, Zekeriya, “Girit Adası’nı Osmanlı İdaresinden Ayırma Çabaları: Yunan İsyanını Takip Eden Dönemdeki Gelişmeler, (1821-1869)”, Türkler, c. 12, Yeni Türkiye Yayınları, ss. 859-869.
• UÇAROL Rıfat, Siyasi Tarih, (1789-1994), Filiz Kitabevi, İstanbul, 1991.
• WIRTZ, Philipp, Depicting the Late Ottoman Empire in Turkish Autobiographies: Images of a Past Word, Routledge, New York, 2017.