ESKİŞEHİR ALMAN DEMİRYOLU OKULUNUN KURULUŞU VE FAALİYETLERİ (1896-1918)

Yıl 2021, Cilt: 21 Sayı: 42, 71 - 109, 07.07.2021

Muzaffer Tepekaya

Öz

Bu çalışmada, Almanya’nın Osmanlı topraklarında inşa ettiği demiryolları ve bu
çerçevede takip ettiği ekonomik, siyasi ve kültürel politikası sonucunda Eskişehir’de kurduğu
Eskişehir Demiryolu Okulunun kuruluşu ve faaliyetleri ele alınmıştır. Araştırmamız, Alman
Devlet Arşivi (Bundesarchiv), Almanya Dışişleri Bakanlığı Arşivi (Politisches Archiv des
Auswärtigen Amtes) ile Başbakanlık Osmanlı Arşivi gibi birincil kaynaklarla birlikte ikincil
araştırma eserlerine dayanmaktadır.
II. Wilhelm’in iktidara geldiği 1888’den itibaren Almanya’nın dış politikadaki amacı,
sömürgecilik yarışında İngiltere’nin önüne geçmekti. Almanya, bu amaçla Osmanlı Devleti’ne
yakınlaştı. XIX. yüzyılın sonlarına doğru Almanya, Osmanlı Devleti’nin Avrupa’daki en
yakın müttefiki oldu. Böylece bir yandan Osmanlı Devleti’nin jeopolitik konumunu diğer
yandan da Ham madde kaynaklarını kullanmayı hedefliyordu. Bunun için Bağdat demiryolu
projesini ortaya atmış ve bu hattı gerçekleştirebilmek üzere Osmanlı Devleti’nden birçok
imtiyaz almıştır. Almanlar, bir yandan Bağdat demiryolu çalışanlarının çocukları için resmî
nitelikte sayılabilecek ruhsatlı ya da ruhsatsız okullar açarken diğer yandan ruhsatsız
misyoner yetimhanesi ve okulları açmışlardır.
Bu okullardan biri de Bağdat demiryolu hattının kavşak noktası kabul edilen
Eskişehir’deki, 21 Kasım 1896’da ruhsatı alınarak 1898’de faaliyete geçen Eskişehir Alman
Demiryolu Okuludur. Okul, Anadolu Demiryolu Osmani Şirketi tarafından Eskişehir
istasyonu yanında demiryolu memur ve işçilerinin çocuklarının eğitim ve öğretimi için
açıldı. Almanlar, demiryolu şantiyesinde çalışan Avrupalıların çocuklarına eğitim verdiği
gibi gayrimüslim çocukları da okullarına kabul ediyorlardı. Bu incelemede Birinci Dünya
Savaşı sonlarına kadar faaliyet gösteren bu okulun kuruluş amacı, yönetim ve işleyişi, eğitim
öğretim içeriği ve programları birlikte ele alınmıştır. Birinci Dünya Savaşı başlayınca Osmanlı
yönetimi tarafından kapitülasyonlar kaldırılmış ve akabinde yabancılara verilen imtiyazlar
lağvedilerek bütün azınlık ve ecnebi mektepleri, Maarif Nezâretine bağlanmıştır. Osmanlı
Devleti’nin aldığı bu kararlara savaş durumu sebebiyle çok fazla itiraz edilmemiştir. Almanya
savaşı kaybedince de okul tasfiye edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Almanya, Osmanlı, Demiryolu, Eskişehir, Eğitim Tarihi

ESTABLISHMENT AND ACTIVITIES OF THE ESKİŞEHİR GERMAN RAILWAY SCHOOL (1896-1918)

Öz

In this study, the establishment and activities of the Eskişehir Railway School in
Eskişehir as a result of the railways built by Germany in the Ottoman lands and the economic,
political and cultural policy followed in this framework. Our research is based on secondary
research works with primary sources such as the German State Archive (Bundesarchiv), the
German Foreign Ministry Archive (Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes) and the Prime
Ministry Ottoman Archive.
II. Since Wilhelm came to power in 1888, Germany’s aim in foreign policy was to
get ahead of Britain in the colonial race. For this purpose, Germany got closer to the Ottoman
Empire. XIX. Towards the end of the century, Germany became the Ottoman Empire’s closest
ally in Europe. Thus, it aimed to use the geopolitical position of the Ottoman Empire on the
one hand and raw material resources on the other. For this, Baghdad launched the railway
project and received many concessions from the Ottoman Empire in order to realize this
line. On the one hand, the Germans opened licensed or unlicensed schools for the children
of Baghdad railway workers, which could be regarded as official, on the other hand, they
opened unlicensed missionary orphanages and schools.
One of these schools is the Eskisehir German Railway School in Eskisehir, which is
accepted as the junction point of the Baghdad railway line, and started its activities in 1898
after obtaining its license on 21 November 1896. The school was opened by Anadolu Railway
Osmani Company next to Eskişehir station for the education and training of the children of
railway officers and workers. The Germans admitted non-Muslim children to their schools
as well as educating the children of Europeans working on the railway construction site. In
this study, the purpose of establishment, management and operation of this school, which
operated until the end of the First World War, and its educational content and programs
were discussed together. When the First World War started, the capitulations were abolished
by the Ottoman administration and subsequently the privileges given to foreigners were
abolished and all minority and foreign schools were attached to the Ministry of Education.
These decisions taken by the Ottoman State were not subject to much objection due to the war
situation. When Germany lost the war, the school was liquidated.

Anahtar Kelimeler

Germany, Ottoman, Railway, Eskisehir, Education History

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, Dahiliye Beşinci Şube (DH.EUM, 5.ŞB)
• BOA, Yıldız Sadâret Maruzati Evrakı (YA. HUS)
• Bundesarchiv (BA), Fon No: 901, Dosya No: 39562, 39651.
• Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes (PAAA), R.62811, R.63446
• ALBEK, Suzan, Dorylion’dan Eskişehir’e, Anadolu Üniversitesi Eğitim, Sağlık ve Bilimsel Araştırma Çalışmaları Vakfı Yayınları, Eskişehir, 1991.
• ÇABUK, Mustafa, 1875–1925 Yılları Arasında Adana, Antakya, Antep, Maraş ve Mersin Bölgelerinde Misyonerlik Faaliyetleri ve Ermeni Olayları, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Kahramanmaraş, 2008.
• ÇABUK, Mustafa, Kahramanmaraş’ta Faaliyet Göstermiş Olan Misyoner Okulları, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Kahramanmaraş, 2008.
• DİNÇER, Nahid, Yabancı Özel Okullar, Er-Tu Matbaası, İstanbul, 1978.
• ELMACI, Mehmet Emin, II. Meşrutiyet`ten Lozan`a kapitülasyonlar, Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İzmir, 2001.
• EFE, Ayla, Eskişehir Demiryolu, Yayınlamamış Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi SBE, Eskişehir, 1998.
• KARAKOÇ, Sarkis, Sicilli Kavanin, C.XI, Cihan Kitaphanesi, İstanbul, 1935.
• ERGİN, Osman, Türk Maarif Tarihi C.1-2, Eser Matbası, İstanbul, 1977.
• ERKAN, Pınar, Tanzimat’tan Günümüze İstanbul /Kadıköy ve Üsküdar’daki Yabancı Okullar ve Azınlık Okulları, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2001.
• GROTHE, Hugo, Asiatishe Türkei und Die Deutschen Interessen, Flugschrift des Deutschen Vorderasien-Komitees, Halle, ads. GebaverSchwetschke Druckerei, 1913.
• HAYDAROĞLU, İlknur Polat, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1990.
• İmtiyazat-ı Ecnebiyenin İlgasından Dolayı Memurine Tebliğ Olunacak Talimatname I, Matbaa-i Amire, İstanbul, 1330.
• İMBERT, Paul, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yenileşme Hareketleri, Türkiye’nin Meseleleri, Çev: Adnan Cemgil, Havass Yayınları, İstanbul, 1981.
• KAERGER, Karl, Kleinasien, ein deutsches Kolonisationsfeld, Berlin, 1892.
• KILIÇ, Sezen, Türk-Alman İlişkileri ve Türkiye’deki Alman Okulları (1852’den 1945’e kadar), Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara, 2005.
• KIRŞEHİRLİOĞLU, Erol, Türkiye’de Misyoner Faaliyetleri, Bedir Yayınevi, İstanbul, 1963.
• MUTLU, Şamil, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1999.
• ORTAYLI, İlber, Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu, 6. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2004.
• ÖZYÜKSEL, Murat, Osmanlı İmparatorlğu’nda Nüfuz Mücadelesi Anadolu ve Bağdat Demiryolları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2013.
• ŞAHİN, M. Süreyya, Fener Patrikhanesi ve Türkiye, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1980.
• SAYDAM, Abdullah, Osmanlı Medeniyeti Tarihi, Kitabevi Yayınları, 3. Baskı, İstanbul, 2017.
• SCHNEIDER, Sigmund, Die deutsche Bagdadbahn und die projectirte Uberbrückung des Bosporus in ihrer Bedeutung für Weltwirtschaft und Weltverkehr, Verlagsbuchhandlung Leopold Weiss, Wien und Leipzig, 1900.
• ŞİŞMAN, Adnan, XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Devleti’nde Yabancı Devletlerin Kültürel ve Sosyal Müesseseleri, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara, 2006.
• DÜHRING, E.von, “Deutschland and die Türkei”, Süddeutsche Monatshefte, Eylül 1915.
• GENCER, Mustafa, “20. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Anadolu’sunda Alman Okulları”, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi Tebliğleri 12-15 Nisan1999, İstanbul, 2001.
• KILIÇ, Sezen, “Alman Okullarında Osmanlı’ya Karşı Yetiştirilen Ermeni Çocukları”, Ermeni Araştırmaları, Sayı 20-21, Kış 2005-İlkbahar 2006, ss.159-172.
• ORTAYLI, İlber “Osmanlı İmparatorluğunda Amerikan Okulları Üzerine Bazı Gözlemler”, Amme İdaresi Dergisi, C.14, Sayı: 3, Ankara, 1981, ss.87-96.
• TAŞDEMİRCİ, Ersoy, “Türk Eğitim Tarihinde Azınlık Okulları ve Yabancı Okullar”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.10, Elâzığ, 2001, ss.13-30.