ANITSAL BİR HAYRAT: SİNOP ŞEHİTLER ÇEŞMESİ

Yıl 2021, Cilt: 21 Sayı: 43, 465 - 504, 17.12.2021

Cenk Demir

Öz

30 Kasım 1853 tarihli Sinop faciası, 1853-1856 Osmanlı-Rus Harbi’nin önemli
kırılma anlarından birisidir. Ruslar tarafından gerçekleştirilen deniz harekâtı sonucu Sinop
Limanı’nda bulunan Osmanlı filosu, bir vapur dışında tamamen imha edilirken iki bine
yakın Osmanlı denizcisi yaşamını yitirmiştir. Şehitlerin aziz hatıralarını yâd etmek amacıyla
Padişah Abdülmecid’in iradesiyle kenttin uygun bir noktasına anıtsal bir çeşme yapılmasına
karar verilmiştir.
1854 yılında yapımına karar verilen çeşme inşaatı ancak 21 Ağustos 1858 tarihinde
tamamlanabilmiştir. Çalışmada öncelikle Sinop Şehitler Çeşmesi’nin, yapım aşamasından
tamamlanmasına kadar geçen süre içerisinde yaşanan aksaklıklar ele alınmıştır. Daha
sonra çeşmenin suyolları, yapı malzemeleri, mimari özellikleri ve yapım maliyeti Osmanlı
arşivlerinde yer alan keşif defterleri ve diğer vesikalardan istifade edilerek tablolar halinde
aydınlatılmaya çalışılmıştır. Yine çalışmayla ilişkili olarak belgelerden tespit edilen ancak
ismi unutulan Sultan Süleyman Çeşmesi’nin yapımı ve daha sonraki akıbetine dair bulgular
da yer verilen konular arasındadır.
Bu çalışmayla birlikte Şehitler Çeşmesi’nin yapımına dair menkıbeleşen birtakım
yanlış anlatıların önüne geçilmesi, Sinop’un simgesel yapılarından birisi olan söz konusu
çeşmenin tanıtımına ve kent tarihine katı sağlanması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sinop Baskını, Şehit, Çeşme, Hayrat, Su

A MONUMENTAL CHARITIES: SINOP MARTYRS FOUNTAIN

Öz

The Sinop disaster of 30 November 1853 is one of the important breaking moments
of the 1853-1856 Ottoman-Russian War. As a result of the naval operation carried out by the
Russians, the Ottoman fleet in Sinop Port was completely destroyed, except for one ferry,
while nearly two thousand Ottoman sailors lost their lives. In order to commemorate the
cherished memories of the martyrs, it was decided to build a monumental fountain at a
suitable point in the city by the command of Sultan Abdülmecid.
The construction of the fountain, which was decided to be built in 1854, could only
be completed on 21 August 1858. In the study, first of all, the problems experienced during
the period from the construction phase to the completion of the Sinop Martyrs’ Fountain were
discussed. Later, the waterways, building materials, architectural features and construction
cost of the fountain were tried to be illuminated in tables by making use of the discovery books
and other documents in the Ottoman archives. Again, findings related to the construction and
subsequent fate of the Sultan Süleyman Fountain, which was identified from the documents
in relation to the study but whose name was forgotten, are also among the topics covered.
With this study, it is aimed to prevent some false narratives about the construction
of the Martyrs’ Fountain, to promote the fountain, which is one of the symbolic structures of
Sinop, and to provide solidity to the city’s history.

Anahtar Kelimeler

The Battle of Sinop, Martyr, Fountain, Donations, Water

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Sadaret Amedi Kalemi Evrakı (A.}AMD.): 84/5, 88/52.
• Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı (A.}MKT.MHM.): 76/66, 77/17, 150/93.
• Sadaret Mektubi Kalemi Meclis-i Vala Evrakı (A.}MKT.MVL): 73/77, 94/74.
• Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Deva’ir Evrakı (A.}MKT.NZD.): 153/63, 166/12, 187/79, 206/79.
• Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı (HR.MKT.): 149/88.
• İrade Dahiliye (İ.DH.): 303/19222, 303/19246, 411/27198.
• İrade Meclis-i Vala (İ.MVL.): 337/14573, 386/16870, 429/18844.
• Mabeyn-i Hümayun Evrakı İradeleri (MB.İ.): 13/62.
• Meclis-i Vala Evrakı (MVL.): 316/62, 322/8, 570/66, 595/16.
• ACAR, Kezban, Ortaçağ’dan Sovyet Devrimi’ne Rusya, İletişim Yayınları, 4. Baskı, İstanbul 2020.
• ARSEVEN, Celâl Esad, Osmanlı Dönemi Mimarlık Sözlüğü: Istılâhât-ı Mi’mâriyye, Çev. Şeyda Alpay, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2017.
• GÖKOĞLU, Ahmet, Paphlagonia-Gayri Menkul Eski Eserleri ve Arkeolojisi, C.1, Doğrusöz Matbaası, Kastamonu 1952.
• KURAT, Akdes Nimet, Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917’ye Kadar, TTK Yayınları, 7. Baskı, Ankara 2020.
• ÖZCAN, Besim, Sinop Deniz Felâketi (30 Kasım 1853), T.C. Deniz Basımevi Müdürlüğü, İstanbul 2008.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB, C. 1-2-3, İstanbul 1993.
• Sinop Tarihi ve Kültür Envanteri, Yay. Haz. Hikmet Tosun vd., T.C. Sinop Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, Sinop 2013.
• SLADE, Adolphus, Müşavir Paşa’nın Kırım Harbi Anıları, Çev. ve Haz. Candan Badem, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2012.
• SÖNMEZ, Neslihan, Osmanlı Dönemi Yapı ve Malzeme Terimleri Sözlüğü, Yem Yayınları, 1. Baskı, İstanbul 1997.
• ULUS, İsmail, Açıklamalı Sinop Kitabeleri, Sinop Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul 2014.
• ÇEÇEN, Kazım, “Osmanlı Suyollarında Künkler, Debi Ölçme Tertibatı ve Su Terazileri”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Doruğu 16. Yüzyıl Teknolojisi, Ed. Kazım Çeçen, İSKİ Yayınları, İstanbul 1999, ss. 55-70.
• DEMİRCAN, Birol, “Sosyal Sorumluluk Örneği Olarak Türk Kültüründe Hayrat Geleneği ve Vakıflar”, İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, S. 51, Güz 2020.
• ERKAL, Mehmet, “Arşın”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul 1991, ss. 411-413.
• EYİCE, Semavi, “Çeşme”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul 1993, ss. 278-287.
• HASOL, Doğan, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 1979.
• Hüseyin Hilmi, Sinop Kitabeleri, Sinop Matbaası, Sinop 1339-1341.
• KELEŞ, Erdoğan, “Kırım Savaşı’nda (1853-1856) Karadeniz ve Boğazlar Meselesi”, OTAM, S. 23, 2008, ss.149-194.
• MARTAL, Abdullah, “Suyolcu”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 38, İstanbul 2010, ss. 1-2.
• ÖRENÇ, Ali Fuat, “Kırım Harbi Deniz Savaşları”, Savaştan Barışa: 150. Yıldönümünde Kırım Savaşları ve Paris Antlaşması (1853-1856) (22-23 Mayıs 2006) Bildirileri Kitabı, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi Yayınları, İstanbul 2007, ss. 28-33.
• TUROĞLU, Hüseyin; Bayrakdar, Cihan, “Sinop (Türkiye) Geç Roma Dönemi Su Yapılarının Rekonstrüksiyonuna Ait Ön Bulgular”, International Journal of Human Sciences, C. 10, S. 2, 2013, ss. 21-33.
• YILMAZ, H. İbrahim; DİKMEN, S. Ümit, “Osmanlı Döneminde Kullanılan Yaklaşık Maliyet Tahmin Yöntemleri, New World Sciences Academy, C. 7, No. 1, 2012, ss. 73-83.
• ESEMENLİ, Deniz, Sinop İli Türk Dönemi Mimarisi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi İstanbul 1990.
• SOYER, Ali, Osmanlı-Rus İlişkilerinde Çeşme ve Sinop Baskınları, Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2007.
• YAŞAYANLAR, İsmail, Sinop, Samsun ve Trabzon’da Kolera Salgınları, Karantina Teşkilatı ve Kamu Sağlığı Hizmetleri (1876-1914), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Bursa 2015.