İŞGAL DÖNEMİ’NDE İZMİR VE ÇEVRESİNDE GERÇEKLEŞEN ASAYİŞ OLAYLARI (1919-1922)

Yıl 2021, Cilt: 21 Sayı: 43, 679 - 712, 17.12.2021

Nazlı İnceburun Ahmet Mehmetefendioğlu

Öz

30 Ekim 1918 tarihinde Osmanlı İmparatorluğu ve İtilaf güçleri arasında imzalanan
Mondros Mütarekesi’nin akabinde İstanbul Hükümeti’nin önünde duran en önemli
görevlerden birisi, kuşkusuz imzalanacak barış antlaşmasının daha hafif koşullara sahip
olmasını sağlamaktı. Hükümetin bu amacı gerçekleştirebilmesinin ön koşulu, memlekette
asayiş ve güvenliğin temin edilmesi gerekliliğiydi. Ne var ki mütarekenin imzalanmasını
takiben alınan kararlara müteakip olarak (5. ve 7. madde) cesaret alan gayrimüslim unsurlar,
asayişi bozucu faaliyetlerde bulunmaya başlamışlardı. Bu faaliyetler başkent İstanbul başta
olmak üzere çeşitli kentlerde düzeni bozan farklı olaylarda şeklinde cereyan etmişti. Bu
anlamda asayiş olaylarının en yoğun şekilde gerçekleştiği bölgelerden birisi de İzmir ve
kazalarıydı. İzmir, gerek bir liman kenti olması gerekse Anadolu’nun diğer bölgeleriyle irtibatı
sağlayan ve stratejik açıdan da son derece önemli bir kavşak noktası olması açısından Batı
Anadolu’nun en önemli kenti durumundaydı. Bu sebeplerden ötürü İzmir’in üzerinde gözü
olan Yunanistan kentte asayişi bozmaya yönelik çalışmalarda bulunan yer Rumlara mütareke
sonrasında el altından destek vermişti. Nitekim mütarekenin kabul edilmesi ve uygulamaya
konulmasıyla birlikte emniyet ve güveni tehdit eden bir süreç başlamıştı. Dönemin resmî ya
da gayri resmî belgelerinde en fazla göze çarpan “asayiş”; o günlerin en popüler mefhumu
haline gelmişti. Bundaki en önemli etken, henüz Yunanlar tarafından işgal edilmeden yerli
Rumların gerçekleştirdikleri hırsızlık, darp, yaralama, fuhuş, intihar, kaçakçılık, cinayet vb.
birçok düzen bozucu olayların yoğun olarak yaşanmış olmasıydı. Kentte yaşanan tüm bu
olayların yarattığı düzensizlik üzerine 18 Ocak 1919 Paris Barış Konferansı’nda İzmir’de
düzenin bozulduğu ve gayrimüslimlerin özellikle de yerli Rumların can, mal ve namuslarının
tehlikede olduğu iddiası üzerine Yunanlar, kentte hak talep etmişti. Böylesine bir hak talep
edilmesinin temel sebebi; Megali İdea olarak adlandırdıkları büyük düşlerini gerçekleştirme
düşüncesiydi. Bahsi geçen düşüncenin somutlaşmış hali bizzat konferansta gerçekleşti ve
konferansta alınan karar üzerine kentte asayişi sağlamak için işgal hakkı Yunanistan’a verildi.
15 Mayıs 1919 günü İzmir’e ayak basan Yunanistan, İtilaf kuvvetleri adına kentte
asayişi sağlamak üzere gelmişti. Ne var ki durum öyle olmayacaktı. 15 Mayıs 1919 günü
İzmir’e giren ve aralıksız olarak 9 Eylül 1922 tarihine kadar işgal kararını sürdüren Yunanlar,
yerli Rumlarla birlikte kentte asayişi sağlamaya çalışmak bir yana, asayişi bozucu en temel
unsurların başında gelecekti. Nitekim, 1922 yılında Türk ordusunun kente girmesi ile
birlikte kentte büyük bir enkaz bırakarak kaçıp gideceklerdi. Mustafa Kemal Paşa tarafından
“geldikleri gibi giderler” sözü aslında tam anlamıyla Yunanistan için söylenmiş olmalıydı.
Çünkü kente ayak bastıkları gün büyük bir yıkım gerçekleştiren ve felâketlere sebep olan
Yunanistan giderken de arkasında büyük bir enkaz ve yıkım bırakmıştı.
İşgal dönemi İzmir’inde gerçekleşen asayiş ve güvenlik olaylarını inceleyen bu
çalışma; İzmir’in işgalinin ilk günlerinden itibaren şehirde asayişi bozucu ve güvenlik zafiyetine
sebep olan ne gibi olaylar yaşandığını ve yaşananların dönemin resmî yazışma, hatırat ve
süreli yayınlarına nasıl yansıdığına ilişkin bilimsel bir değerlendirmeyi hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

İzmir, İşgal, Asayiş ve Güvenlik, Kuvâ-yı Milliye, Rumlar

PUBLİC ORDER EVENTS İN İZMİR AND ITS SURROUNDİNGS DURİNG THE OCCUPATİON PERİOD (1919-1922)

Öz

In the continuation of the Armistice of Mudros, which was signed on October 30,
1918 between the Ottoman Empire and the Entente powers, one of the most important tasks
facing the Istanbul Government was undoubtedly to ensure that the peace treaty to be signed
would have lighter conditions. The prerequisite for the government to achieve this aim was
the necessity of ensuring order and security in the country. However, following the decisions
taken following the signing of the armistice (Articles 5 and 7), the non-Muslim elements,
who were encouraged, started to engage in activities that disrupt the public order. These
activities took place in the form of different events that disrupted the order in various cities,
especially in the capital Istanbul. In this sense, one of the regions where public order incidents
were most intense was İzmir and its districts. İzmir was the most important city of Western
Anatolia in terms of both being a port city and being a strategically important crossroads that
connects with other parts of Anatolia. For these reasons, Greece, which has its eye on İzmir,
secretly supported the local Greeks after the armistice, which was working to disrupt the
peace in the city. As a matter of fact, with the acceptance and implementation of the armistice,
a process that threatened security and trust had begun. In the official or unofficial documents
of the period, the most conspicuous word was “public order”; it had become the most popular
notion of those days. The most important factor in this was that many disorganizing events
such as theft, beating, wounding, prostitution, suicide, smuggling, murder were experienced
intensely by the local Greeks before the occupation. Upon the disorder created by all these
events in the city, the Greeks claimed rights in the city at the Paris Peace Conference on January
18, 1919, on the claim that the order in İzmir was broken and the lives, property and honor
of non-Muslims, especially the local Greeks, were in danger. The main reason for demanding
such a right is; It was the idea of realizing their big dream, which they called the Megali Idea.
The embodiment of the aforementioned idea was realized at the conference itself, and upon
the decision taken at the conference, the right of occupation was given to Greece in order to
maintain order in the city.
Having set foot in İzmir on May 15, 1919, Greece had come to maintain order in the
city on behalf of the Entente forces. However, that would not be the case. The Greeks, who
entered İzmir on May 15, 1919 and continued the occupation until September 9, 1922, would
be one of the main factors disrupting the order, let alone trying to maintain order in the city
together with the local Greeks. As a matter of fact, with the entry of the Turkish army into the
city in 1922, they would flee, leaving a huge wreckage in the city. The phrase “As they have
come, so they will go” by Mustafa Kemal Pasha should have been literally meant for Greece.
Because Greece, which caused great destruction and disaster on the day they set foot in the
city, left a great wreck and destruction behind while even fleeing.
This study, which examines the public order and security events that took place
in İzmir during the occupation period; it aims to make a scientific evaluation of what kind
of events that disrupted the public order and caused security weakness in the city from
the first days of the occupation of İzmir, and how these events were reflected in the official
correspondence, memoirs and periodicals of that period.

Anahtar Kelimeler

İzmir, Occupation, Public Order and Security, Kuvâ-yi Milliye, Ottoman Greeks

Kaynakça

• İzmir Vilâyeti Polis Mürettebatına Mahsûs Sicil-i Ahvâl Defterleri (1918-1922).
• İzmir’in Yunanlılar Tarafından İşgaline Müteallik Olarak Makamat-ı Askeriyeden Mevrud Raporlar, Matbaayı Askeriye, Dersaadet 1335.
• AHMAD, Feroz, “Osmanlı İmparatorluğunun Sonu”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Sonu ve Büyük Güçler, 1. Baskı, Alfa Yay., (Edit.: Marian Kent), 2013.
• APAK, Rahmi, İstiklal Savaşı’nda Garp Cephesi Nasıl Kuruldu?, TTK Yay., Ankara, 1990.
• ARIKAN, Zeki, Haydar Rüştü Öktem Mütareke ve İşgal Anıları, Türk Tarih Kurumu Yay, Ankara, 1991.
• ARIKAN, Zeki, Mütareke ve İşgal Dönemi İzmir Basını (30 Ekim 1918-8 Eylül 1922), Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara, 1989.
• BAYAR, Celal, Ben de Yazdım (Milli Mücadeleye Gidiş), Cilt: 5, Sabah Kitapları, İstanbul, 1969.
• BERBER, Engin, Sancılı Yıllar: İzmir 1918-1922 Mütareke ve Yunan İşgali Dönemi’nde İzmir Sancağı, Ayraç Yay., Ankara, 1997.
• Bir Doktorun Harp ve Memleket Anıları, (Der.: Metin Özata), Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yay., Ankara, 2009
• ÇAKMAK, Zafer, İzmir ve Çevresinde Yunan İşgali ve Rum Mezalimi, Yeditepe Yay., İstanbul, 2007.
• ÇELEBİ, Mevlüt, Ahenk ve Halk Gazetelerinde İşgal Hatıraları (1919-1922), Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara, 2015.
• ÇELEBİ, Mevlüt, İtalyan Arşiv Belgelerinde Anadolu’da Yunan Mezalimi (1919- 1922), Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara, 2010.
• EDİZ, İsmail, Diplomasi ve Savaş İngiliz Belgelerinde Batı Anadolu’da Yunan İşgali 1919-1922, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara, 2015.
• ERDEM, Nilüfer, Yunan Tarihçiliğinin Gözüyle Anadolu Harekâtı 1919-1923, 1. Baskı, Derlem Yay., İstanbul, 2010.
• GÜNEŞ, İhsan, Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Türkiye’de Hükümetler (Programları ve Meclisteki Yankıları) 1908-1923, 1. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul, 2012.
• JAESCHKE, Gotthard, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi Mondros’tan Mudanya’ya Kadar (30 Ekim 1918- 11 Ekim 1922), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1989.
• KURAT, Yuluğ Tekin, Osmanlı İmparatorluğunun Paylaşılması, Turhan Kitabevi, Ankara, 1986.
• PARLAK, Türkmen, İşgalden Kurtuluşa 1, Yunanlılar Ege’ye Nasıl Geldi “İlk günler”, İzmir Sosyal Hizmetler Vakfı Kültür Yay., İzmir, 1982.
• PARLAK, Türkmen, İşgalden Kurtuluşa 2-Yunan Ege’den Nasıl Gitti “Son Günler”, İzmir Sosyal Hizmetler Vakfı Kültür Yay., No: 2, İzmir, 1983.
• SMITH, Michael Llewellyn, Yunan Düşü, 1. Baskı, (Çev.: Halil İnal), Ayraç Yay., Ankara, 2002.
• SOYSAL, İsmail, Tarihçeleri ve Açıklamalarıyla Birlikte Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları, Cilt: I, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 2000.
• TAÇALAN, Nurdoğan, Ege’de Kurtuluş Savaşı Başlarken, Bilgi Yay., Ankara, 2007.
• TOPRAK, Zafer, Türkiye’de Yeni Hayat İnkılap ve Travma (1908-1928), Doğan Kitap, İstanbul, 2017.
• TURAN, Mustafa, Yunan Mezalimi-İzmir, Aydın, Manisa, Denizli, (1919-1923), Atatürk Araştırma Merkezi Yay.,4.Baskı, Ankara, 2018.
• TÜRKGELDİ, Âli Fuad, Mondros ve Mudanya Mütarekeleri’nin Tarihi, İstanbul, 1948.
• UMAR, Bilge, İzmir’de Yunanlıların Son Günleri, İzmir Büyükşehir Belediyesi Yay., İzmir, 2011.
• BALKAYA, İhsan Sabri, “Mütareke Dönemi Asayişin Üç Boyutu”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, (Mayıs 2008).
• ÇİÇEK, Rahmi, “İzmir’in Kurtuluşunun Anadolu Basınındaki Yansımaları”, Kuruluş ve Kurtuluşun Sembol Kenti İzmir Uluslararası Sempozyumu (Bildiriler), Atatürk Araştırma Merkezi Yay.
• ÇUKUROVA, Bülent, “15 Mayıs 1919 İzmir’de Yunan Mezalimi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt: III, Sayı: 8, (Mart 1987).
• ERKSAN, Ercan, “İzmir’i nasıl yaktılar, nasıl kaçtılar?....”, Yeni Tarih Dünyası, Sayı: 3, (15 Ekim 1953).
• GÖKDEMİR, Oktay, “Fransız Kaynakları Işığında 1922 İzmir Yangını”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, Cilt: VI, Sayı: 15.
• MERT, Hasan, “İzmir’in Kara Günü: 15 Mayıs 1919”, Kuva-yı Milliye’nin 90. Yılında İzmir ve Batı Anadolu Uluslararası Sempozyumu, (Bildiriler 6-8 Eylül 2009), İzmir Büyükşehir Belediyesi Yay., 1. Baskı, İzmir, (Nisan 2010).
• ÖZÇELİK, Mücahit, “Mütareke Dönemi’nde Osmanlı Hapishanelerinin Durumu”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl: 7, Sayı: 14, (Güz 2011).
• SARI, Muhammed, “Birinci Dünya Savaşı’nda Batı Anadolu’da Rumların Casusluk ve Çetecilik”, International Journal of History, Sayı: 7, (Mart 2015).
• TURAN, Mustafa, “İzmir’in İşgalinden Önce Anadolu’da Rum Taşkınlıkları ve Tedbirler”, Atatürk Yolu Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 6, (1990).
• DEDEOĞLU, Bahtiyar, “Mütareke Dönemi’nde İtilaf Devleti Ordularının Faaliyetleri (1918-1923)”, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2019.
• ESİRKIŞ, Neşe, “İzmir Yangınları: XVIII Asrın Ortalarından 1922’ye Kadar”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2019.
• İNCEBURUN, Nazlı, “Mütareke Dönemi’nde İzmir’de Asayiş (1918-1922)”, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2021.