KAFKAS CEPHESİ’NDE TÜRK ORDUSU’NUN FİRARÎ ASKERLER SORUNU

Yıl 2022, Cilt: 22 Sayı: 44, 205 - 226, 25.10.2022

Yavuz Selim Çeloğlu

Öz

Savaş zamanlarında önü alınamayan firarlar, orduların insan gücünü büyük oranda
zaafa uğratır. Kafkas Cephesi’nde uzun süre temel ihtiyaçlardan yoksun kalan Türk ordusu,
üstün Rus kuvvetlerine karşı tutunamayıp geri çekilmeye başlayınca cephe hattında büyük
firarlar baş gösterdi. Ordudaki firarî askerlerin bir kısmı, Gayrimüslim erlerden oluşuyordu.
Kahir ekseriyeti Rum ve Ermeniler oluşan Gayrimüslim askerlerin bir kısmı doğrudan
Rus ordusuna iltihak ederek Ruslar tarafından örgütlenen gönüllü Ermeni taburlarında
Türk ordusuna karşı savaştılar. Ordudaki firarlar elbette yalnızca Gayrimüslimlerden
oluşmuyordu. Müslüman erler arasında da firar olayları oldukça yaygındı. Özellikle Sarıkamış
yenilgisinden sonra başlayan Rus taarruzları neticesinde Erzurum, Trabzon, Bayburt ve
Erzincan gibi önemli kentlerin düşmesi ordunun maneviyatını büsbütün bozmuştu. Özellikle
geri çekilmeler esnasında yaşanan panik ve kargaşa ortamı firarları daha da arttırdı. Cephede
önü alınamayan firarlar yalnızca ordunun muharip gücünü zayıflatmakla kalmadı aynı
zamanda cephe gerisinde ciddi bir iç güvenlik zafiyetinin doğmasına da neden oldu.
Bu çalışmada, Kafkas Cephesi’ni savunan 3. Ordudaki firar olayları ele alınmıştır.
Bu bağlamda firarların nedenleri, ulaştığı boyutlar ve firarları engellemeye yönelik çabalar
üzerinde durulmuştur. Ayrıca bölgede büyük bir iç güvenlik sorununa neden olan firarî
askerlerin cephe gerisindeki faaliyetleri ve Osmanlı Devleti’nin bunlara karşı aldığı tedbirler
üzerinde durulmuştur. Böylece firarî askerler sorununun ordunun muharebe kabiliyeti
üzerindeki etkisi ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Birinci Dünya Savaşı, Kafkas Cephesi, Türk Ordusu, Firarî Askerler, İç Güvenlik Sorunu

ESCAPER SOLDIERS TROUBLE IN THE TURKISH ARMY IN THE CAUCASIAN FRONT

Öz

Desertions that cannot be prevented in times of war greatly undermine the manpower
of armies. Large desertions began on the frontline when the Turkish army, which had long
lacked basic needs in the Caucasus Front, failed to endure against superior Russian forces and
began to retreat. Some of the soldiers in the army were non-Muslim soldiers. Some of the non-
Muslim soldiers made up of Rum and Armenian mostly participated directly in the Russian
army, fighting against the Turkish army in the volunteer Armenian battalions organized by
the Russians. Deserters in the army, of course, were not made up solely of non-Muslims.
Escapees were also frequent among Muslim soldiers. The fall of important cities such as
Erzurum, Trabzon, Bayburt, and Erzincan, especially as a result of the Russian attacks that
began after the defeat of Sarıkamış, disrupted the morale of the army. The panic and turmoil
during the retreats exacerbated the desertion. Unpreventable desertions not only weakened
the military’s combat power but also caused a serious internal security weakness behind the
front lines.
In this study, desertion cases in the 3rd Army defending the Caucasian Front are
discussed. In this context, the causes of desertions, the dimensions they reach, and efforts
to prevent desertions are focused on. It is also focused on the activities of deserted soldiers
behind the front line, which caused a major internal security challenge in the region, and on
measures taken by the Ottoman State against them. Thus, the effect of the escaped soldier
problem on the military’s combat capability was revealed.

Anahtar Kelimeler

World War I, Caucasus Front, Turkish Army, Deserters, İnternal Security İssue

Kaynakça

• ATASE Arşivi
• ATASE Arşivi, BDH, 2293-38-20/1.
• ATASE Arşivi, BDH, 2797-15-2/2, 2/3, 2/4, 2/6, 2/7, 2/8, 4/5, 15-4.
• ATASE Arşivi, BDH, 2829-105-1/23, 2/6, 2/35, 2/55, 2/57, 2/78, 2/81, 2/102, 2/161, 2/167, 2/129, 22, 23, 23/1, 23/2, 23/3.
• ATASE Arşivi, BDH, 2863-246-3, 3/3, 3/4, 3/11, 3/7, 3/20, 3/22, 3/24, 3/26, 3/30, 3/33, 3/38, 3/40, 3/41, 3/49.
• ATASE Arşivi, BDH, 2877-311-3/11, 3/12, 3/24, 3-40.
• ATASE Arşivi, BDH, 2880-322-5-2, 11/1, 13, 13-1.
• ATASE Arşivi, BDH, 2883-336-14/10, 16/4, 16/14, 16/17.
• ATASE Arşivi, BDH, 2911-459-77/23, 77/24, 77/25, 77/26, 77/28, 77/32, 77/36, 77/38, 77/39, 77/40, 77/42, 77/43, 77/44, 77/45, 77/54.
• ATASE Arşivi, BDH, 3031-26-1, 5/2, 26-18.
• ATASE Arşivi, BDH, 3036-42-1/111, 1/239, 1/243, 1/244, 1/246, 1/250, 1/252, 1/253, 1/257, 1/259.1/260.
• ATASE Arşivi, BDH, 3047-83-1, 1/1, 1/4, 1/6, 1/26, 1/27, 1/28.
• ATASE Arşivi, BDH, 3063-40-35, 44, 48.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi
• BOA, DH.EUM, 6.Şb, 38/36.
• BOA, DH.EUM., 2.Şb, 5/6.
• BOA, DH.EUM., 3.Şb, 15/3.
• BOA, DH.EUM., 6.Şb, 41/21.
• BOA, DH.EUM., 6.Şb, 8/5.
• BOA, DH.EUM.ADL., 48/11.
• BOA, DH.EUM.MTK., 80/54.
• BOA, DH.HMŞ., 23/124.
• BOA, DH.İ.UM.EK., 21/71.
• BOA, DH.MB..HPS., 154/49.
• BOA, DH.ŞFR., 459/74.
• BOA, DH.ŞFR., 592/52.
• BOA, İ.DUİT, 109/67.
• BOA, ŞD., 667/6.
• ATAMAN, Halil, (Haziran 2011). Harp ve Esaret “Doğu Cephesi’nden Sibirya’ya”, (Haz. Ferhat Ecer), İstanbul.
• AYIN, Faruk, (1994). Osmanlı Devleti’nde Tanzimat’tan sonra Asker Alma Kanunları (1839-1914), Ankara: Genelkurmay Basımevi.
• BELEN, Fahri, (1964). Birinci Cihan Harbinde Türk Harbi 1914 Yılı Hareketleri, C. I, Ankara: Genelkurmay Basımevi.
• BEŞİKÇİ, Mehmet, (2015). Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Seferberliği, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kül. Yay.
• BİLGİN, Mehmet, (2015). Birinci Dünya Savaşında Kafkas Cephesi Sol Kanat Muharebeleri (1914-1915), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul.
• MÜLÂZIM-I SANÎ SİVASLI HAKKI, (2015). Mülâzım-ı Sanî Sivaslı Hakkı’nın Günlüğü, Çanakkale’den Kafkasya’ya,’nın Günlüğü, Çanakkale’den Kafkasya’ya, (Yay. Haz. Sevilay Özer), Sivas.
• ÇÖKLÜ, Şenol, (2014). Birinci Meşrutiyet’ten Cumhuriyete Askere Alma Sistemi (Ahz-ı Asker), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yay.
• DURUKAN, Eyüp, (2011). Günlüklerde Bir Ömür-III Çanakkale’den Mondros’a, (Haz: Murat Uluğtekin), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kül,. Yay.
• ERİCKSON, Edward J., (Aralık 2003). Size Ölmeyi Emrediyorum! Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusu, (Çev. Tanju Akad), İstanbul: Kitap Yayınevi.
• ETİ, Ali Rıza, (Ekim 2019). Bir Onbaşının Doğu Cephesi Günlüğü 1914-1915, (Hazırlayan: Gönül Eti), İstanbul: İş Bankası Kül. Yay.
• GENELKURMAY BAŞKANLIĞI, (1993a). Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi: Kafkas Cephesi 3 ncü Ordu Harekâtı, C. I, Ankara: Genelkurmay Basımevi.
• GENELKURMAY BAŞKANLIĞI, (1985). Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi Osmanlı Devri, Birinci Dünya Harbi İdari Faaliyetler ve Lojistik “X ncu Cilt”, Ankara: Gnkur. ATASE Başkanlığı Yay.
• GUZE, (2007). Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi’ndeki Muharebeler, (Çev. Yarbay Hakkı [Akoğuz]), Ankara: Genelkurmay Askeri Tarihi ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yay.
• GÜLSOY, Ufuk, (2010). Cizyeden Vatandaşlığa Osmanlı’nın Gayrimüslim Askerleri, İstanbul: Timaş Yay.
• HAFIZ HAKKI PAŞA, (Mart 2020). Hafız Hakkı Paşa’nın Sarıkamış Günlüğü, (Yay. Haz. Murat Bardakçı) İstanbul: Türkiye İş Bankası Kül. Yay.
• GUHR Hans, (Şubat 2016). Anadolu’dan Filistin’e Türklerle Omuz Omuza, (Çev. Eşref Bengi Özbilen), İstanbul: İş Bankası Kül. Yay.
• HANS KANNENGİSSER PASHA, (2015). Çanakkale Cehenneminde 500 Alman, (Çev. Ege Çınar Arcan), İstanbul: Doğu Kitabevi.
• LARCHER, Maurice, (2010). Büyük Dünya Savaşı’nda Türk Cepheleri-Kafkas Harekâtı, (Çev. Can Kapyalı), İstanbul.
• MUTLU, Cengiz, (2007). Birinci Dünya Savaşı’nda Amele Taburları (1914-1918), İstanbul: IQ Kültür Sanat Yay.
• SAĞLAM, Tevfik, (1941). Büyük Harpte 3. Orduda Sıhhi Hizmetler, İstanbul.
• SANDERS, Liman Von, (Mayıs 2011). Türkiye’de Beş Yıl, (Çev. Eşref Bengi Özbilen) 2. Baskı, İstanbul.
• ŞENSÖZEN, Vasfi, (2013). I. Dünya Savaşı Yılları ve Kafkas Cephesi Anıları, (Yay. Haz. Saro Dadyan), İstanbul: Okyanus Yay.
• YALÇIN, Hatice, (2008). Harp Ceridesi (I. Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ZÜRCHER, Erik Jean, (Ağustos 2009). Savaş, Devrim ve Ulusallaşma; Türkiye Tarihinde Geçiş Dönemi 1908-1928, (Çev. Ergun Aydınoğlu), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniv. Yay.
• ARSLAN, Mehmet, (2015). “Birinci Dünya Harbinde Çanakkale Cephesine Asker Alım İşleri ve Askerlerin Cepheye İntikalleri”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, (100. Yıl Özel Sayısı), Yıl 13, S. 18, ss. 219-248.
• HİDAYET (Erkȃn-ı Harp Binbaşı), (1 Nisan 1335). “Harbi Umumide Osmanlı Kafkas Cephesi”, Mecmua-i Askeriye, C. 1, S. 1, s. 7-26.
• TEVFİK SALİM, (Mütekaid Doktor Tümg.), (1 Haziran 1335). “Büyük Harpte Kafkas Cephesindeki Sıhhi Vaziyete Dair Bir Tetkik”, Askeri Mecmua, c. VI, S. 97, ss. 487-504.
• YAŞAR, Hakan, (2016). “Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı Devleti’nin Firarî Askerler Sorununa Dair Genel Bir Değerlendirme”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XVI/32, ss. 5-41.