ANADOLU VE RUMELİ MÜDAFAA-İ HUKUK CEMİYETİ HALK FIRKASI’NA EVRİLİRKEN SALİHLİ MÜDAFAA-İ HUKUK CEMİYETİ’NİN KURULUŞU (1923)

Yıl 2022, Cilt: 22 Sayı: 44, 245 - 285, 25.10.2022

Hasan Türker

Öz

I. Dünya Savaşı sonunda Osmanlı Devleti ile İtilaf Devletleri arasında imzalanan
Mondros Mütarekesi’nin ardından, mütarekeye dayanılarak Anadolu’nun yer yer işgal
edilmesi, işgallere karşı Türk halkının dağınık, birbirinden kopuk karşı koyma, örgütlenme
çabaları hem bir liderin hem de yeni bir devletin doğuşunu hazırladı. Mustafa Kemal Paşa
işgallere karşı Anadolu’da başlayan tepkileri 19 Mayıs 1919’da Samsun’a ayak bastıktan
sonra belli bir program çerçevesinde ortak bir paydada buluşturmayı amaçladı. Ve bu
planı Amasya Tamiminden başlayarak adım adım uygulamaya koydu. Bunu yaparken
de başlattığı hareketin meşruiyetini sağlamaya çalıştı. Meşruiyetin kaynağı halk olacaktı.
Erzurum Kongresi’nden itibaren köylerden başlayarak nahiye ve vilayet merkezlerine
uzanan bir temsil silsilesinin kurulması amaçlandı. Tüm direniş örgütleri Sivas Kongresi’nde
alınan bir kararla Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti çatısı altında birleştirildi.
Türkiye Büyük Millet Meclisi açıldıktan bir yıl sonra da meclis çalışmalarındaki aksamaları
ortadan kaldırmak için yine Mustafa Kemal Paşa’nın girişimleriyle Müdafaa-i Hukuk Grubu
kuruldu. Grup, siyasal bir parti gibi hareket etti. İstiklal Savaşı sonrasında da siyasal bir
partiye dönüştü. Halk Fırkası adını aldı.
Mustafa Kemal’in daha 6 Aralık 1922’de Halk Fırkası kurma fikrini açıklamasından
sonra, işgalden kurtarılan yörelerde, Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerini kurma faaliyetlerinin
başladığı anlaşılıyor.
Bu çalışmada Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin kuruluşunu
hazırlayan koşullar ve gelişmeler değerlendirildikten sonra, 1923 yılı Salihli Müdafaa-i
Hukuk Cemiyeti’nin teşkilatlanmasına ilişkin belgeler incelenip değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mustafa Kemal Paşa, Müdafaa-i Hukuk, İstiklal Savaşı, Salihli

THE ESTABLISHMENT OF THE ASSOCIATION OF THE DEFENCE OF NATIONAL RIGHTS OF SALIHLI, AS THE ASSOCIATION FOR THE DEFENCE OF NATIONAL RIGHTS OF ANATOLIA AND RUMELIA EVOLVED INTO THE PEOPLE’S PARTY

Öz

After the Armistice of Mudros signed between the Ottoman Government and the
Allied Powers at the end of the World War I, the occupation of Anatolia took place based on
the armistice. The scattered and disjointed resistance and organization efforts of the Turkish
people against the occupations prepared the birth of both a leader and a new state. Mustafa
Kemal Pasha aimed to gather the reactions started in Anatolia against the invasions within
the framework of a certain program on common ground after he set foot in Samsun on 19 May
1919. And this plan was put into practice starting with the Amasya Circular. While doing this,
he tried to ensure the legitimacy of the movement he started. The source of legitimacy was to
rely on people. Chain of representation was established from villages to province centers from
Erzurum Congress. All resistance groups upon a decision which was taken in Sivas Congress
were merged under the roof of Association for the Defence of Rights of Anatolia and Rumelia.
One year after the opening of the Grand National Assembly of Turkey, Association for the
Defence of Rights Group was established through the initiatives of Mustafa Kemal Pasha in
order to eliminate the disruptions in the parliamentary work. The group acted like a political
party. After the War of Independence, group turned into a political party. It was named as
People’s Party.
It is understood that just after Mustafa Kemal announced the idea of founding the
People’s Party on 6 December 1922, the activities to establish Association for the Defence of
Rights started in the liberated regions.
In this study, after evaluating the conditions and developments which prepared
the foundation of the Association for the Defence of Rights of Anatolia and Rumelia, the
documents about the Salihli Association for the Defence of Rights in 1923 were examined and
evaluated.

Anahtar Kelimeler

Mustafa Kemal Pasha, Association for the Defence of Rights, War of Independence, Salihli

Kaynakça

• Salihli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Teşkilatı Seçim Mazbataları (1923) Hasan Türker’in kişisel arşivinden.
• Aydın Vilayet Salnamesi H 1326/1908-1909, Vilayet Matbaası.
• Anadolu’da Yeni Gün
• AKŞİN, Sina, İstanbul Hükümetleri ve Millî Mücadele, Cem Yayınevi, İstanbul 1983.
• (Atatürk), Gazi Mustafa Kemal, Nutuk-Söylev, I.C 1919-1920, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1981.
• (Atatürk), Gazi Mustafa Kemal, Nutuk/Söylev, II.C, 1920-1927, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1984.
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, II.C, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1989.
• ATAY, Falih Rıfkı, Atatürk’ün Bana Anlattıkları, Sel Yayınları, İstanbul 1955.
• AYBARS, Ergün, İstiklal Mahkemeleri, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1975.
• AYBARS, Ergün, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I (Kuruluş), Zeus Kitapevi, İzmir 2006.
• AYDEMİR, Şevket Süreyya, Tek Adam Mustafa Kemal, I.C, Remzi Kitapevi, İstanbul 1981.
• AYIŞIĞI, Metin, Kurtuluş Savaşı Sırasında Türkiye’ye Gelen Amerikan Heyetleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2004.
• ÇELİK, Kemal, Millî Mücadele’de Adana ve Havalisi (1918-1922), Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi 1993.
• ÇEVİK, Zeki, Millî Mücadele’de Müdafaa-i Hukuk’tan Halk Fırkası’na Geçiş (1918- 1923), ATAM, Ankara 2002.
• ÇİÇEK, İbrahim, Kurtuluş Savaşı’nda Salihli Kuvay-ı Milliyecileri, Salihli Belediyesi Kültür Yayınları 41, Salihli 2013.
• DEMİREL, Ahmet, Birinci Meclis’te Muhalefet İkinci Grup, İletişim yayınları, İstanbul 1994.
• ERGİL, Doğu, Millî Mücadelenin Sosyal Tarihi, Turhan Kitapevi, Ankara 1981.
• EROĞLU, Hamza, Atatürk ve Milli Egemenlik, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1987.
• GÜNEŞ, İhsan, Birinci TBMM’nin Düşünce Yapısı (1920-1923), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009.
• İNAN, Afet, Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1977.
• KANSU, Mazhar Müfit, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, I.C, Türk Tarihi Kurumu Yayınları, Ankara 1988.
• KARABEKİR, Kazım, İstiklal Harbimiz, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1959-1960.
• KİLİ, Suna, Türk Devrim Tarihi, Tekin yayınevi, İstanbul 1982.
• KOCATÜRK, Utkan, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi 1918-1938, Türk Tarih Kurumu Yayınları, İstanbul, 1988.
• KONUKÇU, Enver, Alaşehir Kongresi (16-25 Ağustos 1919), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2000.
• MUMCU, Ahmet, Tarih Açısından Türk Devriminin Temelleri ve Gelişimi, Anka Ofset Basımevi, İstanbul 1984.
• SELEK, Sabahattin, Anadolu İhtilali Birinci Kitap, İstanbul 1963.
• SONYEL, Salahi R., Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1973.
• ŞİMŞİR, Bilal, Malta Sürgünleri,Bilgi Yayınevi, Ankara 1985.
• TEKELİ, İlhan – İlkin, Selim, Ege’deki Sivil Direnişten Kurtuluş Savaşı’na Geçerken Uşak Heyet-i Temsiliyesi ve İbrahim (Tahta Kılıç) Bey, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1989.
• TUNÇAY, Mete, T.C’nde Tek-Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931), Cem Yayınevi, İstanbul 1992.
• TÜRKER, Hasan, Türk Devrimi ve Basın 1922-1925, Dokuz Eylül Yayınları, İzmir 2000.
• ZÜRCHER, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul, 2011.
• Ahmet Emin, “Halk Fırkası”, Vakit, 21 kanun-ı Evvel 1922.
• Ahmet Emin, “Milli İstiklal”, Vakit, 18 Ocak 1923.
• Ahmet Otman, “Salihli’de Kültür ve Sanat,” CBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 2013 Cilt :11 Sayı :3, ss 536-545.
• TANÖR, Bülent, “ Millî Mücadele’de Kongreler” Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. IV, ss. 1137-1150.
• Falih Rıfkı, “Salihli Harabelerinde”, İzmir’den Bursa’ya, Akşam Teşebbüs Matbaası, Dersaadet 1338, ss.87-89.
• GÜNEŞ, İhsan, “Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nden Halk Fırkası’na Geçiş”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 1987, C.III, Sayı 8, ss.565-581.
• Hüseyin Cahit, “Kuvvetli Hükümet”, Tanin, 1 Nisan 1923.
• ÖZKAYA, Yücel, “Ulusal Bağımsızlık Savaşı Boyunca Yararlı ve Zararlı Dernekler”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.IV, sayı 10, 1987, ss.139-186.
• TÜRKER, Hasan, “Salihli’de 1923 Belediye Azalığı Seçimi”, Toplumsal Tarih, Toplumsal Tarih, Mayıs 1999, sayı 65, C.11, ss.24-27.
• TÜRKER, Hasan, “1922 Salihli Belediye Meclisi Üyeliği Seçimi” Krallardan Efelere Salihli Sempozyumu Bildirileri, Tarih 2, Salihli Belediyesi Kültür Yayınları no:37, İzmir 2013, ss.117-143.
• UNAT, Faik Reşit, “Mustafa Kemal Paşa’ya Dokuzuncu Ordu Kıtaatı Müfettişi Sıfatıyle Verilen Vazife ve Salahiyetlere Dair Bazı Vesikalar”, Tarih Vesikaları Dergisi, C.II, Sayı 11, Ağustos 1943, ss.401-409.
• UNAT, Faik Reşit, “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin Kuruluşuna Ait Vesikalar”, Tarih
• UNAT, Faik Reşit, “Türkiye Büyük Millet Meclisinin Birinci Devresinde Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Grupunun Kuruluşuna ve Çalışmalarına Ait Bazı Vesikalar”, Tarih Vesikaları, C.III, Sayı 13, Ağustos 1944, ss. 81-90.