İŞGAL VE KURTULUŞ; YUNAN İŞGALİNİN SONU, KÜÇÜK MENDERES BÖLGESİNİN KURTULUŞU

Yıl 2022, Cilt: 22 Sayı: Özel Sayı - İzmir’in Kurtuluşu ve 9 Eylül, 237 - 263, 30.09.2022

Günver Güneş Filiz Akın Özcan

Öz

Büyük Taarruz Türk Milli Mücadelesinin en önemli dönüm noktası olmuştur. İşgalci Yunan ordusunun bütün direnci kırılmış, dağınık bir şekilde İzmir’e doğru yönelmiştir. Kaçış sırasında geçtikleri yerleşim birimlerini yağmalayan, yakan yıkan Yunan askerleri insanlık adını büyük suçlara da imza atmıştır. Kurtuluş savaşı gerçeğinde önemli bir yeri olan Küçük Menderes Vadisi de Yunan birliklerinin panik halde çekilişine ve bu arada olaya tanıklık etmiştir. Bölgede bulunan yerleşimlerden Ödemiş, Tire, Bayındır ve Torbalı’da hem işgal süreci hem de Yunanlıların kaçışı esnasında dramatik olaylar yaşanmış, Küçük Menderes bölgesinin sosyal, ekonomik, demografik yapısı değişmiştir. Yunan işgali sürecinde göçle evini, yurdunu terk eden Türklerin yaşadığı sorunları bu kez Büyük Taarruz sonrası Yerli Rumlar, Ermeniler hatta Yahudiler yaşamıştır. Araştırma Büyük Taarruz sonrası Küçük Menderes Vadisindeki yerleşimlerin işgalden kurtuluşunu basılı kaynaklar, dönemin basını, arşiv kaynakları ile değerlendirecektir.

Anahtar Kelimeler

Büyük Taarruz, Küçük Menderes, Ödemiş, Tire, Torbalı, Bayındır, Çolak İbrahim

OCCUPATION AND LİBERATİON; THE END OF THE GREEK OCCUPATION, THE LİBERATİON OF THE KAYSTROS (KÜÇÜK MENDERES) REGION

Öz

The Great Offensive was the most important turning point of the Turkish National Struggle. All the resistance of the invading Greek army was broken, and it turned towards Izmir in a scattered manner. The Greek soldiers, who looted and burned the settlements they passed through during their escape, also committed great crimes in the name of humanity. The Kaystros (Küçük Menderes) Valley, which has an important place in the reality of the War of Independence, also witnessed the panic withdrawal of the Greek troops and the incident in the meantime. Dramatic events occurred in Ödemiş, Tire, Bayındır and Torbalı settlements in the region, both during the occupation process and during the escape of the Greeks, and the social, economic and demographic structure of the Kaystros (Küçük Menderes) region changed. Local Greeks, Armenians and even Jews experienced the problems experienced by the Turks who left their home and homeland during the Greek occupation, this time after the Great Offensive. The research will evaluate the liberation of the settlements in the Kaystros (Küçük Menderes) Valley from the occupation after the Great Offensive, with printed sources, the press of the period, and archive sources.

Anahtar Kelimeler

Great Offensive, Küçük Menderes, Ödemiş, Tire, Torbalı, Bayındır, Çolak İbrahim

Kaynakça

• ATASE Arş, Kl.1816, Ds.341, Fh. 8-4
• ATASE Arş, Kl.1948, Ds.258, Fh.24-1.
• ATASE Arş, Kl. 1904, Ds. 98, Fh. 1-203, 1-206.
• ATAŞE Arş, Kl. 2348, Ds. 10, Fh. 4-4.
• ATASE Arş, Kl. 1904, Ds. 98, Fh. 1-250.
• BOA, DH.İ.UM.EK,52/30¬3.
• Kızılay Arşivi, Dosya No:1295.
• MSB Arşiv Müdürlüğü, Albay Halil İbrahim Çolak (1316-157) Subay Şahsi Dosyası
• MSB Arşiv Müdürlüğü, Albay Halil İbrahim Çolak (1316-157) Emeklilik İşlem Dosyası.
• TBMM Arşivi, 2. Dönem Ertuğrul Mebusu İbrahim Bey Tercümeihali; 3.,4, ve 5. Dönem Bilecik Mebusu İbrahim Çolak Tercümeihal Dosyaları
• Askeri Tarih Belgeleri Dergisi
• Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi
• Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi
• Evening Star
• Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
• Hakimiyet-i Milliye
• İzmir Araştırmaları Dergisi
• ALTINOLUK, Ülkü, Geleneksel Kent Dokusu Birgi, Ege Yayınları, İstanbul 2007.
• Anadolu’da Yunan Zulüm Ve Vahşeti, Anadolu'da Yunan Fecayiinin Tafsilâtı 2. kısım, Matbuat ve İstihbarat Matbaası, Ankara 1338.
• ALPKAYA, Şükrü Oğuz, Yörük Ali Efe, Derleyen: Atilla Oral, Demkar Yayınevi, İstanbul 2009.
• ARMAĞAN, Munis, Bozmenderes’ten, Bozdağlar’a Kuva-yı Milliye, Bilkar Matbaacılık, İzmir 2005.
• ARMAĞAN, Munis, Anadolu Tarihinde Tire Yahudileri, Bilkar Matbaacılık, İzmir 2005.
• ARMAĞAN, Munis, Bizans’ın Tire’de Son Yüzyılı, Tire Rumları, Efe Ofset, Ödemiş 2015.
• BANASTEY, Virna, “Tüm Renkleriyle Tire Yahudileri”, Şalom Gazetesi, 9 Mart 2016.
• BAŞARAN, Mehmet, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Tire, Dokuz Eylül Yayınları, İzmir 2000.
• BAYAR, Celal, Ben de Yazdım, C.VI, Baha Matbaası, İstanbul 1968.
• BERBER, Engin, “Kurtuluştan Sonra İzmir’de Yunan İşgal Dönemine Tepkiler”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt: III, Sayı:8, Yıl:1987, Ankara 1987, 443-460.
• BERBER, Engin, İzmir Yangını Hakkında Ön Rapor, Örnek Olay: Ödemiş- Birgi’nin Yakılması, Ödemiş Belediyesi Yıldız Kent Arşivi ve Müzesi Yayını:3, Ödemiş 2003.
• BORA, Siren, Anadolu Yahudileri, Ege’de Yahudi İzleri, Gözlem Yayınevi, İstanbul 2017.
• BORA, Siren, Başlangıçtan Günümüze Tire’de Yahudi İzleri, Tire Belediyesi Kültür Yayınları No: 20, Ankara 2018.
• BOYLU, İbrahim Ethem, “İşgalden Kurtuluşa”, Ödemiş Gazetesi, 2 Eylül 1949.
• BÖKE, Pelin, İzmir 1919-1922 Tanıklıklar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2006.
• COŞKUN, Alev, Kuva-yı Milliye’nin Kuruluşu, En Uzun 15 Gün Ödemiş Direnişi, Cumhuriyet Kitapları, 5. Baskı, İstanbul 2007.
• ÇAKMAK, Zafer, “Batı Anadolu’da Gerçekleştirilen Yunan Mezalimi Hakkında Yüzbaşı İsmail Hakkı Efendi Tarafından Hazırlanmış Askeri Bir Rapor”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, XIX/I, Elazığ 2009, s.209-221.
• ÇELEBİ, Mevlüt, “İşgal Döneminde Tire’de Yunan Mezaliminden Örnekler”, Türk Kültüründe Tire II Sempozyum Bildirileri, Yay Haz: Mehmet Şeker, Arzu Taşcan, Tire Belediyesi Yayını, İzmir 2008, s.149-158.
• ÇELEBİ, Mevlüt, İtalyan Arşiv Belgelerinde Anadolu’da Yunan Mezalimi (1919-1922), ATAM Yayını, Ankara 2010.
• ÇETİN, Necat, "Kuva-yı Milliyeci Hortunalı Hamit Efe", Kuva-yı Milliye’nin 90. Yılında İzmir ve Batı Anadolu Uluslar arası Sempozyum Bildirileri, İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayını, Edit: Oktay Gökdemir, I. Kitap, İzmir 2010,s.396-415.
• ÇOKONA, Ari, 20. Yy Başlarında Anadolu ve Trakya’daki Rum Yerleşimleri, 2. Baskı, Literatür Yayınları, İstanbul 2017.
• DURAL, Halil, Ödemiş Tarihi, Yay. Haz: Sabri Yetkin, Ödemiş Belediyesi Yayını, Ödemiş 2004.
• ERDAL, Mustafa, Beşikçioğlu Mustafa Erdal’dan Hatırat, Ödemiş Belediyesi Yıldız Kent Arşivi Ve Müzesi Yayını No:12, Ödemiş 2018.
• GÜNEŞ, Günver, "Milli Mücadele’de Ödemiş", Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, Yıl:1, Sayı:1, Şubat 2003, Ankara 2003, s.95-117.
• GÜNEŞ, Günver, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Bayındır”, İzmir Araştırmaları Dergisi, Sayı:4, İzmir 2016, s.93-110.
• GÜNEŞ, Günver, “ 1921 Yılında Aydın Sancağı ve Yörük Ali Efe Arşiv Belgelerinde Cephe Gerisi Faaliyetleri”, Milli Mücadele 1921, Edit: İbrahim Bozkurt-Umut Karabulut, Nobel Yayınları, Ankara 2021, s.199-232.
• GÜMÜŞOĞLU, Firdevs, Birgi’de Toplumsal Yaşam ve Değişim, Bağlam Yayınları, İstanbul 2008.
• HOCAOĞLU, Mehmet, Belgelerle Yunan Barbarlığı, Berekat Yayınevi, İstanbul 1985.
• KARA, Nilgün Nurhan, “Birgili Salih Vecdi Bey’in Milli Mücadele Günlerine Dair Hatıra Defteri”, Uluslar arası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.12, Sayı:62, Yıl:2019, s.341-246.
• KAYIŞ, Yasin, KIZIL, Nazmi, ÇETİN, Necat, Tarihi ve Coğrafi Yönleriyle Torbalı, Edit: İbrahim Özkaya, Torbalı Belediyesi Kültür Yayını No: 3, Torbalı 2013.
• MEHMET ŞEVKİ, “ Birgi ve Birgililer”, Ahenk 29 Ağustos 1924.
• MÜLAZIMOĞLU, Rafet, Birgi (Pyrgion), Sobe Matbaası, İzmir 1976.
• NAHUM, Henrı, İzmir Yahudileri, İletişim Yayınları, İstanbul 2000.
• NALBANDOĞLU, Mahmud Hıfzı, “ Birgi İntibaları”, Ahenk ,10 Ağustos 1924.
• Ödemişli Bir Özgürlük Savaşçısının Kaleminden İlk Kurşun ve Sonrası, Ali Orhan İlkkurşun'un Anıları, Yay Haz: Engin Berber, Taner Bulut, Tülay Gül, Ödemiş Belediyesi Yıldız Kent Arşivi ve Müzesi Yayını No:4, Ödemiş 2013.
• ÖZCAN, Filiz Akın, Milli Mücadele’de Küçük Menderes Havzası 1919-1923, Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Aydın 2009.
• ÖZCAN, Filiz Akın, GÜNEŞ, Günver, “Mondros Mütarekesinden İlkkurşun Savaşına Ödemişte Yaşanan Gelişmeler”, DEÜ, AİİTE, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, Cilt:19, Sayı: 63, İzmir 2019, s.63-104.
• ÖZÇELİK, Gülin, “Ödemiş İlçesinde Mahalle, Sokak, Cadde, Bulvar, Meydan Adları, Şehirsel Toponimik Özellikler”, İzmir Araştırmaları Dergisi, Sayı: 5 İzmir 2017, s.1-33.
• ÖZKURT, Fatih, Milli Mücadele’nin Gizli Kahramanı Yörük Ali Efe, Kronik Yayınları, İstanbul 2019.
• PARLAK, Türkmen, İşgalden, Kurtuluşa Yunan Ege’den Nasıl Gitti, C:2, İzmir Sosyal Hizmetler Vakfı Kültür Yayınları, İzmir, 1983.
• SANUS, Murat, ÇETİN, Necat, TAŞBAŞ, Erdal, Balkan Savaşlarından Milli Mücadele’ye Vatan Savunmasında Şehit Olan Tireliler, Tire Belediyesi Kültür Yayını: 17, İzmir 2017.
• SELEK, Sabahattin, Milli Mücadele, Ulusal Kurtuluş Savaşı, C.II, Örgün Yayınevi, İstanbul 1982.
• TAŞKIRAN, Cemalettin, Milli Mücadele’de Türk ve Yunan Esirler (1919-1923), Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2018.
• TEKELİ, İlhan, İLKİN, Selim, Ege’deki Sivil Direnişten Kurtuluş Savaşı’na Geçerken Uşak Heyet-i Merkeziyesi ve İbrahim (Tahtakılıç) Bey, TTK Yayınevi, Ankara 1989.
• TURAN, Mustafa, Yunan Mezalimi (İzmir, Aydın, Manisa, Denizli 1919-1923), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1999.
• Türk İstiklal Harbi, Batı Cephesi, C: 2, 6. Kısım, 2. Kitap, Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi Yayını, Ankara, 1968.
• Türk İstiklal Harbi, Batı Cephesi, Büyük Taarruzda Takip Harekâtı, C.2, Kısım:6, 3, Kitap, Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi Yayını, Ankara 1969.
• TÜRKYILMAZ, Zeynep, Cumhuriyet Döneminde Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Yönleriyle Tire (1923-1950),Tire Belediyesi Kültür Yayınları:22, Ankara 2018.
• UĞURLU, Nurer, Çerkez Ethem Kuvvetleri, Kuva-yı Seyyare, Örgün Yayınevi, İstanbul 2007.
• ÜÇÜNCÜ, Uğur, Türk Kamuoyunda Büyük Taarruz, Altınpost Yayıncılık, Ankara 2012.
• ÜNAL, Hüseyin Rahmi, Birgi, Tarih, Tarihi Coğrafyası, Türk Dönemi Anıtları, Kültür Bakanlığı Sanat Eserleri, Ankara 2001.
• YALAZAN, Talat, Türkiye’de Yunan Vahşet ve Soykırımı Girişimi (15 Mayıs 1919-9 Eylül 1922), II. Cilt, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Yayını, Ankara 1994.
• YAPICI, Mestan, Beydağ, Balyambolu, Palaipolis, İzmir 1995.
• YAVUZ, Behiç Galip, Ödemiş’in Tarihi, Ödemiş 1998
• YAVUZ, Behiç Galip, Bir Kentin Kurtuluşu, Öncesi, Sonrası ve Önemi, II. Baskı, Ödemiş 2012.
• YAVUZ, Behiç Gelip, Ovakent, Adagide, Coğrafi, Kültürel ve Tarihi Çevre, Ödemiş 2013.
• YAVUZ, Behiç Galip, Potamia (Bademli) Ortaçağ’ın Önemli Bir Pazaryeri, Ödemiş 2015.