BİR GAZETECİNİN CUMHURİYET DÖNEMİ NOTLARININ TAHLİLİ: MEHMET ASIM US VE VAKİT (1931-1934)

Yıl 2022, Cilt: 22 Sayı: 45, 653 - 710, 31.01.2023

Volkan Payaslı

Öz

Mehmet Asım Us, ömrünün büyük kısmını basına adamış, imparatorluğun
dağılışına ve Cumhuriyet’e giden sürece tanıklık etmiştir. Tanzimat Döneminin önde gelen
eğitim kurumlarından Mekteb-i Mülkiye’de öğrenim görmesi ona gazetecilik konusunda iyi
bir deneyim kazandırmıştır. Hüseyin Cahit (Yalçın) Bey’in talebesi olması basın hayatının
dönüm noktası olmuştur. Zira bu durum gazetecilik mesleğine Hüseyin Cahit Bey’in Tanin
gazetesinde başlamasına vesile olmuştur. Kısa süre sonra ustalaşan kalemini kendi gazetesi
olan Vakit’te kullanmıştır. İstanbul İşgal Yönetiminin ve İstanbul Hükümetinin baskılarına
rağmen Türk bağımsızlık mücadelesini sonuna kadar desteklemiştir. Cumhuriyet’in ilanından
sonra Türk inkılabının inanmış kalemlerinden biri olarak, toplumu aydınlatan yazıları ile
yeni gelişmelere hazırlamıştır. Hükümetin en büyük savunucularından ve sözcülerinden biri
olmuştur. Gazetesi Vakit’in yayın politikası da bu yönde olmuştur. Bu çalışma ile dönemin
siyasi, sosyal ve ekonomik olayları, Mehmet Asım Us’un köşe yazıları, karikatürleri ve
Vakit gazetesinin manşetleri üzerinden analiz edilmeye çalışılacaktır. Arşiv belgelerinden,
resmi yayınlardan ve dönem basınından da faydalanılarak ilgili yıllar mercek altına alınıp,
literatürdeki noksanlığın giderilmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Devletçilik, Hakkı Tarık Us, Mehmet Asım Us, Razgrad Olayı, Vagon Li Olayı

ANALYSIS OF A JOURNALIST’S NOTES ON THE REPUBLICAN PERIOD: MEHMET ASIM US AND VAKIT (1931-1934)

Öz

Mehmet Asım Us devoted most of his life to the press and witnessed the disintegration
of the empire and the process leading to the Republic. Studying at Mekteb-i Mülkiye, one of
the leading educational institutions of the Tanzimat period gained him a lot of experience in
journalism. Being a student of Hüseyin Cahit (Yalçın) Bey was a turning point in his career in
press. This situation led him to start his career as a journalist in Hüseyin Cahit Bey’s Tanin.
After a while, he became a professional columnist and used his skills in his own newspaper,
Vakit. Despite the pressures of the Istanbul Occupation Administration and the Istanbul
Government, he supported the Turkish independence struggle. With the proclamation of the
Republic, as being one of the faithful supporters of the Turkish revolution, he prepared the
society for the new developments with his enlightening writings. He was the government’s
one of the greatest advocate and spokesman. The publication policy of his newspaper, Vakit
was also in this direction. In this study, it is aimed to analyse the social, economic, and
political events of the period through the columns and caricatures of Mehmet Asım Us and
the headlines of Vakit. By making use of archive documents, official publications and the
press of the period, the relevant years will be examined and the deficiency in the literature
will be tried to be eliminated.

Anahtar Kelimeler

Mehmet Asım Us, Statism, Hakkı Tarık, Razgrad Incident, Wagon Li Incident

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Yer: Y.PRK.MK.1-8, Belge Tarihi: H-21-11-1295.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30.18.1.1, Yer no: 6.38.1.
• BCA, 30.10.0.0, Yer no: 226-525-7.
• BCA, 30.10.0.0, Yer no: 227-526-13.
• BCA, 30.10.0.0, yer no: 227-526-8.
• BCA, 30.10.0.0, Yer no: 233-572-5.
• BCA, 30.10.0.0, Yer no:226-525-20.
• BCA, 30.10.2.0.0, Yer no: 222.497.20.
• BCA, 30.18.1.1, Yer no: 12.58.16.
• BCA, 30.18.1.2, Yer no: 21-50-15.
• BCA, 49.1.0.0, Yer no: 2.7.25.
• BCA, 490.1.0.0, Yer no: 3-12-3.
• BCA, 490.1.0.0, Yer no: 80.298.2.
• 3. Dönem Tercüme-i Hal Varakası.
• CHF Üçüncü Kongre Zabıtları 10-18 Mayıs 1931.
• Parlamento Tarihi, D 3, C 3, (1927-1931), s.79-80
• Parlamento Tarihi, D 4, C 1, (1931-1935),s. 3.
• Parlamento Tarihi, D 4, C 2, (1931-1935), s.66.
• Parlamento Tarihi, D 4, C 2, (1931-1935), s.68.
• Parlamento Tarihi, C 5, D 6, (1939-1943).
• Taha Toros Arşivi: TT561750.
• TBMM Albümü, C 1, (1920-1950).
• TBMM Zabıt Ceridesi, D 4, C 1, 4 Mayıs 1931.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D 4, C 1, 9 Mayıs 1931.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D 4, C 1, 14 Mayıs 1931.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D 4, C I, 28 Mayıs 1931.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D 4, C 2, 4 Temmuz 1931.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D 4, C 3, 22 Temmuz 1931.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D 4, C 3, 25 Temmuz 1931.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D 4, C 3, 25 Kasım 1931.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D 4, C 9, 9 Temmuz 1932.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D 4, C 23, 16 Haziran 1934.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D 4, C 23, 21 Haziran 1934.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D 4, C 24, 24 Kasım 1934.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D 4, C 25, 26 Kasım 1934.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D 5, C 26, 29 Haziran 1938.
• T.C. Resmî Gazete, Sayı 1867, Kanun no: 1881, 8 Ağustos 1931.
• T.C. Resmî Gazete, Sayı: 2741, Kanun no: 2525, 2 Temmuz 1934.
• T.C. Resmî Gazete, Kanun no: 3527, Sayı:3961, 16 Temmuz 1938.
• ADIVAR, Halide Edip, Türk’ün Ateşle İmtihanı, Can Yayınları, İstanbul, 2017.
• AKBAYAR, Nuri ve KOLOĞLU, Orhan, Gazeteci Bir Aile Us’lar, Çağdaş Gazeteciler Derneği Yayınları, Ankara 1996.
• ARMAOĞLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, Alkım Yayınevi, İstanbul, 2004.
• Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2006.
• ATAY, Falih Rıfkı, Çankaya, Pozitif Yayınları, İstanbul, 2007.
• AYDEMİR, Şevket Süreyya, Tek Adam, Cilt 3, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1969.
• BAŞER, Ahmet Hamdi, Atatürk’le Üç Ay, Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi, Ankara, 1981.
• BAYRAK, Orhan, Türkiye’de Gazeteler ve Dergiler Sözlüğü. (1831-1993), Kül Yayınları, İstanbul,1994.
• Birinci Türk Tarih Kongresi, Konferanslar, Müzakere Zabıtları, T.C. Maarif Vekâleti, Ankara, 1932.
• BORATAV, Korkut, Türkiye İktisat Tarihi. (1908-2002), İmge Kitapevi, Ankara, 2005.
• Cumhuriyet Ansiklopedisi, Cilt 1, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2002.
• ÇEÇEN, Anıl, Atatürk’ün Kültür Kurumu Halkevleri, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 2000.
• DEMİREL, Ahmet, Tek Partinin İktidarı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2013.
• ERDEHA, Kâmil, Yüzellilikler Yahut Milli Mücadele’nin Muhasebesi, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1998.
• ERTAN, Temuçin Faik, Atatürk Döneminde Devletçilik-Liberalizm Tartışmaları, Phoenix Yayınları, Ankara, 2010.
• ERTAN, Temuçin Faik, Kadrocular ve Kadro Hareketi, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1994.
• GARASSİ, Fabio L., Atatürk, Doğan Kitap, İstanbul, 2018.
• GEZGİN, Hakkı Süha, Edebi Portreler, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2005.
• GÜRSOY, Yaşar, Atatürk ve Can Yoldaşı Nuri Conker, Alfa Yayınları, İstanbul 2011.
• HALAÇOĞLU, Yusuf, “Türk Tarih Kurumu”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 4, İstanbul, 2021.
• HALE, William, Türk Dış Politikası, Mozaik Yayınları, İstanbul, 2003.
• HALICI, Şaduman, Yüzellilik Gazeteciler, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 2021.
• İNAN, Afet, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2015.
• İNÖNÜ, İsmet, Defterler (1919-1973), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2017.
• KARACA, Emin, 150’likler, Altın Kitaplar, İstanbul, 2004.
• KARAOSMANOĞLU, Yakup Kadri, Vatan Yolunda, İletişim Yayınları, İstanbul 2016.
• MANGO, Andrew, Atatürk, Remzi Kitapevi, İstanbul, 2004.
• MİKUSCH, Dagobert Von, Avrupa ile Asya Arasındaki Adam, Örgün Yayınevi, İstanbul 2009.
• MÜCELLİDOĞLU, Ali Çankaya, Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler. Cilt 3, Mars Matbaa, Ankara 1968.
• OKUR, Hafız Yaşar, Atatürk’le On Beş Yıl, Sabah Yayınları, İstanbul 1962.
• ORAL, Fuat Süreyya, Türk Basın Tarihi, (1919-1965). Cilt 2, Yeni Adım Matbaası, Ankara 1968.
• ÖNDER, Mehmet, Atatürk’ün Yurt Gezileri, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 1998.
• ÖZALP, Kazım, Atatürk’ten Anılar. İş Bankası, Ankara 1992.
• ÖZDEMİR, Hikmet, Savaşta ve Barışta Kemal Atatürk, Doğan Kitap, İstanbul 2019.
• PAMUK, Şevket, Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi, İş Bankası Yayınları, İstanbul 2014.
• PAYASLI, Volkan ve Duman, Olcay Özkaya. Tarihe Tanık ve Adanmış Bir Ömür: Afet İnan, Gece Yayınları, Ankara, 2018.
• RENDA, Abdülhalik, Hatırat, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2018.
• SARINAY, Yusuf, Türk Milliyetçiliğinin Gelişimi ve Türk Ocakları 1912-1931, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1994.
• SATI, Sevgi, Asım Us’un Milletvekilliği Döneminde Yakın Tarihimizin Önemli Olaylarına Bakışı 1927-1950.
• Yüksek Lisans Tezi, Karamanoğlu Mehmet Bey Üniversitesi, 2019.
• SERTEL, Zekeriya, Hatırladıklarım, Can Yayınları, İstanbul, 2019.
• SEVÜK, İsmail Habib, Atatürk’le Beraber, İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2017.
• SOYAK, Hasan Rıza, Atatürk’ten Hatıralar, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2016.
• SOYSAL, İlhami, 150’likler, Gür Yayınları, İstanbul 1985.
• TOKGÖZ, Erdinç, Türkiye’nin İktisadi Gelişme Tarihi 1914-2007, İmaj Yayınevi, Ankara 2007.
• TOPRAK, Zafer, Darwin’den Dersim’e Cumhuriyet ve Antropoloji, Doğan Kitap, İstanbul 2012.
• TOPUZ, Hıfzı, 100 Soruda Türk Basını, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1973.
• TUNÇAY, Mete, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923- 1931),Yurt Yayınları, Ankara 1981.
• TURAN, Şerafettin, İsmet İnönü, Bilgi Yayınevi, Ankara 2003.
• TURAN, Şerafettin, Türk Devrim Tarihi III, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 1996.
• US, Asım, Gördüklerim, Duyduklarım, Duygularım, Kitabevi, İstanbul, 2012.
• US, Asım, Hatıra Notları, Kitabevi, İstanbul, 2012.
• UYSAL, Zeynep, Us Kardeşler ve Vakit Gazetesi, İstanbul Basın Kurumu Tesisleri, 1991.
• YALMAN, Ahmet Emin, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim. (1888-1922), Cilt 1, Pera Turizm, İstanbul, 1997.
• YEŞİLKAYA, Neşe G., Halkevleri: İdeoloji ve Mimarlık, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003.
• HALICI, Şaduman, “Yüzelilikler”, Atatürk Ansiklopedisi, Ankara, 2020, s.1-4.
• HAYTOĞLU, Ercan, “Milletler Cemiyeti”, Atatürk Ansiklopedisi, Ankara, 2020, s.1-7.
• ÖZTÜRK vd., Salahattin, “Hakkı Tarık Us”. TDV İslam Ansiklopedisi, C 42, İstanbul 2012, s.188-189.
• PAYASLI, Volkan, “Türk Matbuatından Önemli Bir Portre Olan Mehmet Asım Us ve Vakit: 1931 Yılının Muhasebesi.” (8. Uluslararası Bilimsel Çalımalar Kongresi, 15-18 Mart 2022), s.234.
• SARINAY, Yusuf, “Türk Ocakları”, Atatürk Ansiklopedisi, Ankara 2020, s.1-5.
• ÜSTEL, Füsun, “Türk Ocakları”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, C 4 Milliyetçilik, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008.
• AKYÜZ, Kenan, “Türk Ocakları”, Belleten, C 50, S 196, (Nisan 1986), s. 201-228.
• BOZKURT, İbrahim,“Atatürk’ün Mersin Ziyaretleri”, Atatürk Yolu Dergisi, Sayı:61, Güz 2017, s.79-110.
• BOZKURT, İbrahim, “Adana Yerel Basınından Yeni Adana ve Türk Sözü Gazetelerine Göre Serbest Cumhuriyet Fırkası”, İnsan ve Toplum Bilimleri Akademi Dergisi, 2/1, (Haziran 2022), s.123-141.
• ÇANAK, Erdem, “Atatürk’ün Yurt Gezilerine Bir Örnek” Asos Journal, 4/23, (Mart 2016), s. 130.
• ÇELEBİ, Mevlüt, “Başvekil İsmet Paşa’nın İtalya Seyahati”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 22/2, (2007), s. 30.
• DEĞERLİ, Esra S., “Türkiye’nin Balkan Ülkelerine Yaklaşma Çabaları: Balkan Paktı”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9 (2), (2009) s.115-134.
• EROĞLU, Nadir, “Atatürk Dönemi İktisat Politikaları”, MÜ, İİBF Dergisi, C.XXIII, S.2, (2007), s.68.
• HALICI, Şaduman, “Vagon Li Olayı: Türkçe ’ye Yapılan Hakarete Basının ve Gençliğin Tepkisi”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, S 11, (2007), s.67-68.
• İNAN, Afet, “Türk Tarih Kurumunun Kuruluşuna Dair”, Belleten, C XI, S 42, (Nisan 1947), s.173-179.
• MAZICI, Nurşen, “1930’a Kadar Basının Durumu ve 1931 Matbuat Kanunu”, Atatürk Yolu, 18, (1996), s.143-152.
• Mehmet Asım, “Matbuat Hürriyeti Hudutsuz mudur?”, Vakit, 4 Temmuz 1931.
• Mehmet Asım, “Namzetler Listesi”, Vakit, 22 Nisan 1931.
• Mehmet Asım, “Bir Kararın Manası”, Vakit,17 Nisan 1931.
• Mehmet Asım, “Cenevre’den Gelen Bir Ses”, Vakit, 13 Temmuz 1932.
• Mehmet Asım, “İtalya Seyahati İntibalarından: 6 Dostluğa İnanıyoruz”, Vakit, 4 Haziran 1932.
• Mehmet Asım, “Musolini İle İlk Temas”, Vakit, 3 Haziran 1932.
• Mehmet Asım, “Balkan Misakı Büyük Bir Siyasi Muvaffakiyettir”, Vakit, 13 Şubat 1934.
• Mehmet Asım, “Bir Hıyanetin Vesikası Dolayısı ile”, Vakit, 15 Mayıs 1931.
• Mehmet Asım, “Bursa Hadisesi”, Vakit, 6 Şubat 1933.
• Mehmet Asım, “Büyük Gazinin Tavsiyesi”, Vakit, 5 Mart 1931.
• Mehmet Asım, “Devlet Bankasının İstikbali”, Vakit, 31 Mart 1931.
• Mehmet Asım, “Devletçi Türkiye”, Vakit, 24 Nisan 1931.
• Mehmet Asım, “Dört Senelik İcraatın Bilançosu”, Vakit, 13 Mayıs 1931.
• Mehmet Asım, “Fesih mi İlhak mı?”, Vakit, 13 Nisan 1931.
• Mehmet Asım, “Fevkalade İçtima”, Vakit, 2 Mayıs 1931.
• Mehmet Asım, “Gazi Hz.nin İşaretleri”, Vakit, 14 Eylül 1932.
• Mehmet Asım, “Gazi Hz’nin Nutku”, Vakit, 12 Mayıs 1931.
• Mehmet Asım, “Halkevleri”, Vakit, 22 Şubat 1932.
• Mehmet Asım, “Hastalığın Teşhis”, Vakit, 27 Haziran 1931.
• Mehmet Asım, “Hıyanetin İzleri”, Vakit, 28 Haziran 1931.
• Mehmet Asım, “Hıyanet mi Tenkit mi?”, Vakit, 14 Temmuz 1931.
• Mehmet Asım, “İktisadi İnkılap”, Vakit, 30 Mart 1931.
• Mehmet Asım, “İsmet Paşanın Roma Seyahati”, Vakit, 22 Mayıs 1932.
• Mehmet Asım, “İtalya Seyahati İntibalarından: 7 Bir Takdirin Manası”, Vakit, 5 Haziran 1932.
• Mehmet Asım, “Matbuat Hürriyeti”, Vakit, 23 Haziran 1931.
• Mehmet Asım, “Mücadele Değil Tesanüt”, Vakit, 23 Nisan 1931.
• Mehmet Asım, “Müstakil Namzetler Karşısında”, Vakit, 18 Nisan 1931.
• Mehmet Asım, “Razgrat Hadisesinin Tahlili”, Vakit, 24 Nisan 1933.
• Mehmet Asım, “Türk Tarihinde İnkılap”, Vakit, 8 Temmuz 1932.
• Mehmet Asım, “Türkiye Milletler Meclisinde”, Vakit, 11 Temmuz 1932.
• Mehmet Asım, “Türkün Davası”, Vakit, 6 Temmuz 1932.
• Mehmet Asım, “Umumi Manzara”, Vakit, 26 Nisan 1931.
• Mehmet Asım, “Vicdanımız Müsterihtir”, Vakit, 29 Haziran 1931.
• Mehmet Asım, “Yataklı Vagon Hadisesi”, Vakit, 27 Şubat 1933.
• Mehmet Asım, “Yeni Muhalif Fırka”, Vakit, 9 Ağustos 1930.
• Mehmet Asım. “İmzadan Sonra”, Vakit, 12 Şubat 1934.
• Mehmet Asım. “Türkiye ve Cemiyeti Akvam”, Vakit, 1 Temmuz 1932.
• Mehmet Asım. “Üçüncü Meclis”, Vakit, 28 Mart 1931.
• OLGUN, Kenan, “Türkiye’de Cumhuriyetin İlanından 1950’ye Genel Seçim Uygulamaları”, ATAM Dergisi, C XXVII, S 79, (Mart 2011), s. 15.
• PAYASLI, Volkan, “Çok Partili Hayata Geçiş Sürecinde Devletçilik Politikası Üzerine Bir Değerlendirme (1939-1950), CTAD, Yıl 7, Sayı 3 (Bahar 2011), s.125.
• PAYASLI, Volkan, “Asım Us ve Vakit: Millî Mücadele Yıllarına Dair Genel Bir Değerlendirme. (1919-1920)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C XXXVI, S 102, (2020), s.206.
• SOYSAL, İlhami, “150’likler Kimlerdir? Neler Yaptılar? Ne oldular?” Milliyet, 7-10 Ekim 1984.
• ULUSAN, Şayan, “Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne (Cemiyet-i Akvam) Girişi”, ÇTTAD, VII/16-17, (2008/Bahar-Güz), s.237-258.
• US, Asım, “Atatürk”, Kurun, 27 Kasım 1934.
• US, Asım, “Büyük Önderimizin Gazetemize Verdiği Onur”, Kurun, 22 Kasım 1934.
• UZUN, Hakan, “Cumhuriyet Gençliğinin Misyonu Çerçevesinde 1933 Yılı Vagon-li ve Razgrad Olayları, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C 6, S 3, (Eylül 2009), s.61-62.
• https://www.ttk.gov.tr/kongreler/i-turk-tarih-kongresi-02-11-temmuz-1932- ankara/ (02.02.2022).
• İnan, Afet. “Orta Kurun Tarihine Umumi Bir Bakış”, Birinci Türk Tarih Kongresi, Ankara, 405-445.(http://www.ttk.gov.tr/yayinlarimiz/i-turk-tarihkongresi- 02-11-temmuz-1932-ankara/ (04.03.2022).