SAVAŞIN GÖLGESİNDE SALGIN HASTALIKLARLA MÜCADELE: BURSA ÖRNEĞİ (1939-1945)

Yıl 2022, Cilt: 22 Sayı: 45, 751 - 796, 31.01.2023

Gökçe Süzgün Işık

Öz

II. Dünya Savaşı yıllarında salgın hastalıklar, savaşın etkili olduğu pek çok ülkede
ağır sonuçlar ortaya çıkarmıştır. Savaşa fiili olarak katılmamış olmasına rağmen Türkiye de
bu durumdan nasibini almış ve savaşın dünya genelinde ortaya çıkardığı iktisadi tablonun
bir sonucu olarak, ülke genelinde salgın hastalıklarla mücadele içerisinde olunmuştur. Savaş
sürecinde Türkiye’nin dördüncü büyük kenti olan Bursa da sahip olduğu yoğun nüfus
nedeniyle, salgın hastalıkların yoğun olarak görüldüğü bir kent konumunda bulunmuştur.
Savaş yıllarındaki ekonomik koşulların etkisiyle her alanda yaşanan yokluk, toplumda
yeterli hijyen koşullarının sağlanmasını da engellemiştir. Çiçek, tifüs, sıtma ve verem; bu
dönemde pek çok kişinin ölümüne sebep olan ve kentte ağırlığı hissedilen salgın hastalıklar
olmuştur. Ancak, salgınla mücadelede gerek yerel idare ve gerekse devlet destekli çalışma
örgütlerinin yoğun mesaisine rağmen yetersiz kalınmıştır. Bu çalışmanın amacı, savaşın
ortaya çıkardığı ağır koşulların etkisinde Bursa’da salgın hastalıklar noktasında ortaya çıkan
tabloyu gözler önüne sermek ve çeşitli çıkarımlarda bulunmaktır. Gerçekleştirilen çalışmada
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivlerinden elde edilen arşiv belgeleri başta olmak üzere, döneme
ilişkin resmi kaynaklardan ve yerelde etkili olan pek çok süreli yayından yararlanılmıştır.
Konu ile alakalı pek çok telif eser ve tez çalışması da çalışmada ayrıntılı bir biçimde incelenen
kaynaklardan olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Bursa, II. Dünya Savaşı, Sağlık, Çiçek, Tifüs, Sıtma, Verem

STRUGGLE WITH EPIDEMIC DISEASES IN THE SHADOW OF THE WAR: THE BURSA CASE (1939-1945)

Öz

During The World War II, epidemics had severe consequences in many countries
where the war was effective. Although he did not actually participate in the war, Turkey had
its share of this situation and because of the economic picture created by the war around the
world, it was in the fight against epidemic diseases throughout the country. Bursa, which
was the fourth largest city of Turkey during the war, became a city where epidemic diseases
were seen intensely. Due to the economic conditions during the war years, the poverty
experienced in all areas also prevented the provision of adequate hygiene conditions in the
society. Smallpox, typhus, malaria, and tuberculosis were epidemic diseases that caused the
death of many people in this period and were heavily felt in the city. However, despite the
intense work of both local administration and state-supported work organizations in the fight
against the epidemic, it was insufficient. The aim of this study is to reveal the picture that
emerged in Bursa under the influence of the severe conditions caused by the war and to make
various inferences in this area. In the study conducted official sources of the period, especially
the archive documents obtained from the Presidency Directorate of State Archives, and many
periodicals that had an impact on the local were used. In addition, many copyrighted works
and thesis studies related to the subject have been of sources that have been examined in
detail in the study.

Anahtar Kelimeler

Bursa, Second World War, Epidemics, Smallpox, Typhus, Malaria, Tuberculosis

Kaynakça

• Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi
• BCA, Fon: 490.1.0.0, Yer: 1463.2.2
• BCA, Fon: 490.1.0.0. Yer: 632.84.1
• BCA, Fon: 490.1.0.0, Yer: 633.86.1
• BCA, Fon: 490.1.0.0, Yer: 633.87.1
• BCA, Fon: 30.1.0.0, Yer: 77.482.6
• BCA, Fon: 30.1.0.0, Yer: 121.770.1
• BCA, Fon: 30.10.0.0, Yer: 15.84.32
• BCA, Fon: 30.10.0.0, Yer: 28.162.4
• BCA, Fon: 30.10.0.0. Yer: 56.377.14
• BCA, Fon: 30.10.0.0, Yer: 114.80.18
• BCA, Fon: 30.10.0.0, Yer: 177.220.18
• BCA, Fon: 30.10.0.0, Yer: 177.223.16
• BCA, Fon: 30.10.0.0, Yer: 177.224.1
• BCA, Fon: 30.18.1.21, Yer: 118. 87. 13
• BCA, Fon: 30.18.1.2, Yer: 113.36.20
• BCA, Fon: 30.18.1.2. Yer: 115.94.7
• San Ailesi Arşivi (Sabriye San’ın aracılığıyla) Sabri San’ın 1941-1944 yılları arasında tuttuğu askerlik günlüğü, Ankara, Polatlı.
• Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı, DİE, Ankara, 1948.
• Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü İstatistik Yıllığı, DİE, Ankara, 1949.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü (1960-1983). C. 4, Gökçe Ofset, Ankara, 2010.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. İçtima. 27. Cilt. 1. (25 Mayıs 1943)
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre. 7. Cilt. 20. Birleşim. 12. (17 Aralık 1945)
• Türkiye Cumhuriyeti Resmî Gazete, 1489 Sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu (6 Mayıs 1930)
• Türkiye Cumhuriyeti Resmî Gazete, 3039 Sayılı Çeltik Ekimi Kanunu, (23 Haziran 1936)
• Türkiye Cumhuriyeti Resmî Gazete, 3/2324 Sayılı 53 İlin Sıtma ile Olağanüstü Savaşın Yapılacağı Bölgeler Olarak Tespitine Dair Karar, (4 Nisan 1945)
• Türkiye Cumhuriyeti Resmî Gazete, 4871 Sayılı Sıtma Savaşı Kanunu (21 Şubat 1946)
• Türkiye Cumhuriyeti Resmî Gazete, 7402 Saylı Sıtmanın İmhası Hakkında Kanun (11 Ocak 1960)
• AKBULUT, Rükneddin. Her Şeyi ile Bursa. Sulhi Garan Matbaası. İstanbul. 1957.
• Bursa İl Yıllığı. Vilayet Matbaası. Bursa. 1934.
• Bursa Vilayeti Umumi Meclisi Zabıtnamesi. Bursa: İl Basımevi. 1940.
• Cumhuriyet Bayramı 15. Yıl Dönümünde Ekonomik ve Endüstriyel Bursa. Bursa. 1938.
• METİNSOY, Murat. İkinci Dünya Savaşında Türkiye. Türkiye İş Bankası Yayınları. İstanbul. 2016.
• YERASİMOS, Stefan Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye. Gözlem Yayınları. İstanbul. 1980.
• AKKUŞ, Mine, “Atatürk Dönemi Bursa’sında Tıp Çalışmaları,” Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 10, S. 17. ss. 257-276.
• CANDEĞER, Ümmügülsüm, “Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Çiçek Hastalığı (1923-1960),” Tarihsel Süreçte Anadolu’da Çiçek, Gece Kitaplığı, Ankara, 2020. ss. 95-106.
• ÇAKMAK, Fevzi, “Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıtlarına Göre Türkiye Cumhuriyeti’nin Sıtma Savaşı (1920-1946),” Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma, Gece Kitaplığı, Ankara, 2017. ss. 421-461.
• ERSEK, Siyami vd. “Verem Savaşında Sanatoryumların Değeri,” III. Türk Tüberküloz Kongresi, İstanbul Matbaası, 1957. ss. 184-187.
• GÜLSER, Ceren ve RASİMOĞLU, İlikan, “Verem İyi Olur Bir Hastalıktır: Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Verem Mücadelesi ve Siyaset,” Toplumsal Tarih, S. 296, Yıl: 2018, ss. 50-60.
• KARACAER ÇAKIR, Gül. “Cumhuriyet Dönemi Toplum Sağlığı Politikalarında Bulaşıcı Hastalıklar 1920-1940,” SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 53, Y. 2021. ss. 202-228.
• KARCI, Erol, “II. Meşrutiyet Döneminde Osmanlı Hükümetlerinin Sıtma ile Mücadelesi (1908-1914), Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma, Gece Kitaplığı, Ankara, 2017. ss.283-304.
• LÜTFİ, Abdülkadir, “Akciğer Vereminde İklim ve İrtifa İstitbapları ve Sanatoryum İntihabı,” Anadolu Kliniği, S. 1, Y. 2, Haziran 1934, ss. 1-4.
• MUSTAFAYEV, Söhrab, “Cumhuriyet Döneminde Sıtma ile Mücadele ve Yasal Düzenlemeler (1923-1946)”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, C. 6, S. 2. Y. Haziran 2019. ss. 1112-1137.
• ÖZER, Sevilay. “I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nde Tifüs (Lekeli Humma) Salgını,” Belleten, C. 80, S. 287 Yıl. 2016, ss. 219-260
• ÖZER, Sevilay. “II. Dünya Savaşı Yıllarında Anadolu’da Sıtma,” Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma, Gece Kitaplığı, Ankara, 2017. ss. 464-490.
• ÖZER, Sevilay. “Türkiye’de 1923-1950 Yılları Arası Verem,” Turkish Studies, S.15, C.4, Yıl. 2020.ss. 867-893.
• ÖZKAYA, Hilal, “Cumhuriyet Döneminde Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele,” Türkiye Aile Hekimliği Dergisi, S. 20, Y. 2016. ss. 77-84.
• TEKİN, Ahmet Coşkun. “1939-1950 Yılları Arasında Türkiye’de Veremle Mücadele Faaliyetleri”, Journal Of Universal History Studies, C.1, S. 1, Y. 2018. ss. 1-21.
• TEKİR, Süleyman, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Türkiye’de Sıtma ile Mücadele Faaliyetleri (1923-1930)”, Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma, Gece Kitaplığı, Ankara, 2017. ss. 397-420.
• TUĞLUOĞLU, Fatih, “Cumhuriyetin İlk Döneminde Verem Mücadelesi ve Propaganda Faaliyetleri”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, C. 0, S. 13-14, Y. 2012. ss. 1-26.
• TUĞLUOĞLU, Fatih, “Türkiye’de Sıtma Mücadelesi (1934-1950)”, Türkiye Parazitoloji Dergisi, S. 32, C. 4, Y. 2008, ss. 351-359.
• ÜSTER, Neşati, “Bursa’da Veremle Savaş Organizasyonu,” III. Türk Tüberküloz Kongresi Bildirileri, İstanbul Matbaası, 1957, ss. 235-248.
• ZENGİN, Ersoy ve GÖKTAŞ, Serdar “İkinci Dünya Savaşı Sürecinde Türk ordusunda Yaşanan Salgın Hastalıklar ve Ölümler”, Tarih ve Gelecek Dergisi, C. 6, S. 3, Y. Eylül 2020, ss. 1069- 1090.
• https://hsgm.saglik.gov.tr/depo/birimler/zoonotik-vektorel-hastaliklar-db/ SSS/Sitma.pdf (Erişim: 11.05.2022)
• ÇAKIRÇOBAN, İsmail, “II. Dünya Savaşında Türkiye’de Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele” YÖK Tez Merkezi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2010.
• HOT, İnci, “Sıhhiye Mecmuasına Göre Ülkemizde Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele (1913-1996) YÖK Tez Merkezi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2001.