12 EYLÜL 1980 ASKERİ DARBESİNE GİDEN SÜREÇTE CUMHURBAŞKANLIĞI SEÇİMİ KRİZİ

Yıl 2022, Cilt: 22 Sayı: 45, 943 - 975, 31.01.2023

Dilek Yiğit Yüksel

Öz

Türkiye Cumhuriyeti’nde, özellikle II. Dünya Savaşı sonrasında, siyasetin tıkandığı
düşünülen kriz dönemlerinde Türk Silahlı Kuvvetleri müdahale ederek ülke yönetimini
yeniden dizayn etmiştir. Bunu, 27 Mayıs 1960, 12 Mart 1971, 12 Eylül 1980 tarihlerinde olduğu
gibi askeri darbeler yaparak gerçekleştirmiştir. Fakat kalıcı bir düzen sağlanamamış sorunlar
artarak devam etmiştir.
Çalışmamızın temel konusunu oluşturan 12 Eylül 1980 askeri darbesi Türk tarihinde
bir dönüm noktası niteliği taşımaktadır. Darbe sonrasında siyasal yaşam, ekonomik sistem,
toplumsal hatta kültürel yapı değiştirilmiştir. Böyle bir kırılmaya neden olan darbeyi hazırlayan
birçok neden bulunmaktadır. Makalemizde nedenlerden biri olan Cumhurbaşkanlığı seçim
süreci üzerinde durulmuştur. Seçim, aslında neden olmaktan çok darbeyi tetikleyen bir araç
durumundadır. 6 ay boyunca Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Cumhurbaşkanı seçilememiş,
seçim süreci kilitlenmiştir.
Bu makale, Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) 19. Toplantı Yılı (19.12.1979-
11.09.1980) Birleşik Toplantı tutanakları incelenerek, gündemde yer alan isimlerin anıları, bu
konuda yazılan eserler değerlendirilerek ve dönemin basını takip edilerek hazırlanmıştır. 12
Eylül Askeri Darbesine giden süreçte Cumhurbaşkanlığı seçimleri irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Askeri darbeler, 12 Eylül 1980, Cumhurbaşkanlığı Seçimleri, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanları, Cumhurbaşkanlığı Seçim Krizi

THE PRESIDENTIAL ELECTION CRISIS IN THE PROCESS LEADING TO THE MILITARY COUP OF 12 SEPTEMBER 1980

Öz

In the Republic of Turkey, especially in the II. After the World War II, the Turkish
Armed Forces intervened and redesigned the country’s administration in times of crisis, when
the system and politics were thought to be blocked. It did this by making military coups as it
was on May 27, 1960, March 12, 1971, and September 12, 1980. However, a permanent order
could not be achieved and the problems continued in the same way, even deeper.
The military coup of September 12, 1980, which constitutes the main subject of our
study, is a turning point. After the coup, political life, economic system, social and even
cultural structure were changed. There are many reasons that prepared the military coup that
caused such a fracture. Here, the Presidential election process, which is one of the reasons,
is emphasized. Election is actually a tool that triggers the coup rather than causing it. The
President of the State of the Republic of Turkey could not be elected for 6 months, and the
election process was locked.
This article has been prepared by examining the minutes of the 19th Meeting of the
Grand National Assembly of Turkey (TBMM) (19.12.1979- 11.09.1980), the memories of the
names on the agenda, the works written on this subject, and following the press of the period.
In the process leading up to the September 12 Military Coup, the Presidential elections were
examined.

Anahtar Kelimeler

Military coups, 12 September 1980, Presidential Elections, Presidents of the Republic of Turkey, Presidential Election Crisis

Kaynakça

• Cumhuriyet Senatosu Albümü
• TBMM Tutanak Dergisi
• Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi
• TBMM Tutanak Dergisi
• Millet Meclisi Tutanak Dergisi
• Resmî Gazete
• 1961 Anayasası ile Eski Anayasalar, Filiz Kitabevi, İstanbul, 1976.
• AFYONCU, Erhan, ÖNAL, Ahmet ve DEMİR, Uğur, Osmanlı İmparatorluğu’nda Askeri İsyanlar ve Darbeler, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2016.
• AHMAD, Feroz, Modern Türkiye’nin Oluşumu, Çev. Yavuz Alogan, Sarmal Yayınları, İstanbul, 1995.
• AKŞİN, Sina, 31 Mart Olayı, İmge Kitabevi, Ankara, 2015.
• AKTAR, Cengiz, Türkiye’nin Batılılaştırılması, Çev. Temel Keşoğlu, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1993.
• ARCAYÜREK, Cüneyt, Demokrasi Dur 12 Eylül 1980, 2. Baskı, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1990.
• ARSEL, İlhan, Teokratik Devlet Anlayışından Demokratik Devlet Anlayışına, İstanbul, 1994.
• ATAY, Agâh Sabri, Çok Partili Dönemde Türkiye’de Ordunun Siyasal Rolü ve Devlet Yapısı İçindeki Yeri, Anadolu Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1998.
• KANSU, Aykut, 1908 Devrimi, Çev. Ayda Erbal, İstanbul, İletişim, 1995.
• BATUR, Muhsin, Anılar ve Görüşler, Üç Dönemin Perde Arkası, Milliyet Yayınları, 1985.
• BAYRAMOĞLU, Ali, “Asker ve Siyaset”, Bir Zümre, Bir Parti, Türkiye’de Ordu, Haz. Ahmet İnsel, Ali Bayramoğlu, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006.
• BELGE, Murat, Militarist Modernleşme, İletişim Yayınları, İstanbul, 2011.
• ÇELEBİ, Onur, Altıncı Cumhurbaşkanının Seçimi Meselesi, Kriter Yayınevi, İstanbul, 2022.
• DONAT, Yavuz, Sandıktan İhtilale 1977-1980, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1987.
• DUMAN, Selçuk, Türkiye Cumhuriyeti Devleti Cumhurbaşkanları ve Siyasi Hayattaki Yerleri, Berikan Yayınevi, Ankara, 2007.
• EVREN, Kenan, Kenan Evren’in Anıları 1, Milliyet Yayınları, 4.Baskı, 1990.
• HALE, William, Türkiye’de Ordu ve Siyaset, Çev. Ahmet Fethi, Hil Yayınları, İstanbul, 1996.
• HEPER, Metin, Türkiye’de Devlet Geleneği, Çev. Nalan Soyarık, Doğu Batı, Ankara, 2006.
• İPEKÇİ, Abdi- COŞAR, Ömer Sami, İhtilalin İç Yüzü, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010.
• KARAVELİ, Orhan, Görgü Tanığı, Pergamon Yayını, İstanbul, 2001.
• KARPAT, H. Kemal, Osmanlıdan Günümüze Asker ve Siyaset, Timaş Yayınları, İstanbul, 2010.
• KIŞLALI, Ahmet Taner, Kemalizm, Laiklik ve Demokrasi, İmge Kitabevi, Ankara, 1994.
• KİLİ, Suna, 27 Mayıs 1960 Devrimi Kurucu Meclis ve 1961 Anayasası, Boyut Yayınları, İstanbul, 1998.
• LANDAU, Jacop M., Atatürk ve Türkiye’nin Modernleşmesi, Çev. M. Alakuş, Sarmal Yayınları, İstanbul, 1999.
• LİJPHART, Arend, Çağdaş Demokrasiler, Çev., Ergun Özbudun ve Ersin Onulduran, Yetkin Yayınları, Ankara, 2002.
• LİNZ, Juan J., Totaliter ve Otoriter Rejimler, Çev., Ergun Özbudun, Liberte Yayınları, Ankara, 2008.
• MARDİN, Şerif, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, İletişim Yayınları, İstanbul, 2017.
• MARTİN, Maryvonne L., “National Security and Democracy: The Dilemma from a Meydan Gazetecilik, Meydan Larousse, cilt. 3, İstanbul, 1987.
• ÖKE, Mim Kemal, Din Ordu Gerilimi: Küresel Toplumda Dışlanan Demokrasi, Alfa Yayınları, İstanbul, 2002.
• ÖZBUDUN, Ergun, Otoriter Rejimler, Seçimsel Demokrasiler ve Türkiye, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2011.
• ÖZDAĞ, Ümit, Atatürk ve İnönü Dönemlerinde Ordu -Siyaset İlişkileri, Gündoğan, Ankara, 1991.
• ÖZDEMİR, Hikmet, Fahri S. Korutürk, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2010.
• ÖZDEMİR; Hikmet, Rejim ve Asker, Afa, İstanbul, 1989.
• ÖZTÜRK, Metin, Ordu ve Politika, Gündoğan Yayınları, Ankara, 1993.
• SENCER, Muzaffer, Türkiye’nin Yönetim Yapısı, Alan Yayıncılık, İstanbul, 1992.
• SEZER, Selim, “Meclis-i Mebusan-ı Kapattıran Muhtıra: Halaskar Zabitan Bildirisi, Haz. Alkan, Mehmet Ö., Osmanlı’dan Günümüze Darbeler, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2017.
• TORUMTAY, Necip, Orgeneral Torumtay’ın Anıları, Milliyet Yayınları, İstanbul, 1993.
• TOURAİNE, Alain, Demokrasi Nedir?, Çev. Olcay Kunal, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2011.
• TURHAN, Talat, Bomba Davası Savunma 1, Basaş Ofset, İstanbul, 1986.
• TUŞALP, Erbil, Eylül İmparatorluğu, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1988.
• ÜNSALDI, Levent, Türkiye’de Asker ve Siyaset, Çev. Orçun Türkay, Kitap, İstanbul, 2008.
• VELİDEDEOĞLU, Hıfzı Veldet, Türkiye’de Üç Devir, 1.Cilt, Evren Ofset, Ankara, 1972.
• YENİÇERİ, Özcan, Genç Osman’dan Menderes’e Darbe ve Demokrasi, Kripto Yayınları, Ankara, 2015.
• ZÜRCHER, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Çev. Yasemin S. Gönen, İletişim Yayınları, İstanbul, 2004.
• AKINCI, Abdulvahap, Türkiye’de Askeri Vesayetin Tesisi ve Demokratikleşmeye Olan Etkisi, Akademik İncelemeler Dergisi, Cilt.8, Sayı.1, Yıl, 2013, s.93-123.
• ALTINAY, Ayşegül ve BORA, Tanıl, “Ordu, Militarizm ve Milliyetçilik”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Milliyetçilik, Ed. Tanıl Bora ve Murat Gültekingil, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003.
• CİZRE, Ümit, “Egemen İdeoloji ve TSK: Kavramsal ve İlişkisel Bir Analiz”, Bir Zümre, Bir Parti, Türkiye’de Ordu, Haz. Ahmet İnsel, Ali Bayramoğlu, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006.
• DUMAN, Mehmet Zeki, “Türkiye’de Ordu-Siyaset İlişkileri ve Askeri Darbelerin İdeolojik Kökenleri” İnsan & İnsan Bilim, Kültür, Sanat ve Düşünce Dergisi, Yıl.6, Sayı.20, İstanbul.
• LAÇİNER, Ömer, “Türk Militarizmi-I-II”. Der., Ali Bayramoğlu ve Ahmet İnsel, Bir Zümre Bir Parti: Türkiye’de Ordu, Birikim Yayınları, İstanbul, 2006.
• SAKALLIOĞLU, Ümit C., “Ordu ve Siyaset”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: 14, İletişim yayınları, İstanbul, 1995.
• AKAY, Hale, “Türkiye’de Asker-Sivil İlişkileri: 2000-2011 Dönemine İlişkin Bir Değerlendirme” https://www.hyd.org.tr/attachments/article/123/asker_ sivil__hale akay. pdf (Erişim 29.01.2017).
• GÖZLER, Kemal, 1961 Anayasası, https://www.anayasa.gen.tr/1961anayasasi.htm, (Erişim. 25.08.2021).
• “Dr. Lütfi Doğan”, https://www.diyanet.gov.tr/tr-TR/Kurumsal/Detay/35, (Erişim. 20.08.2021).
• Malatya Milletvekili Lütfi Doğan, https://tbmm.chp.org.tr/milletvekiliDetay. aspx?ID=4491, (Erişim. 20.08.2021).
• “Muammer Aksoy”, https://hukukbook.com/muammer-aksoy/, (Erişim. 25.08.2021).
• TSK İç Hizmet Kanunu, mad.35 (değişik 13/7/2013-6496/18 mad.) https:// www.lexpera.com.tr/mevzuat/kanunlar/turk-silahli-kuvvetleri-ic-hizmetkanunu- 211.