NÜFUS ARTIŞI, PLANLI KALKINMA VE DOĞUM KONTROLÜ ÜÇGENİNDE TÜRKİYE NÜFUSU (1923-2023)

Yıl 2023, Cilt: 23 Sayı: 46, 371 - 423, 21.07.2023

Mustafa Salep

Öz

Nüfus, ülkelerin en önemli kaynaklarından biridir. Devlet kurmuş toplumlar, etkin
ve güçlü bir nüfusa sahip olmayı hedeflemişlerdir. İlk Çağ’dan modern zamanlara kadar
geçen sürede nüfusa ait değerlendirmeler, farklılık göstermiş olsa da önemini korumuştur.
Dünya nüfusunun hızlı artışının gıda sorununa neden olacağına dair tartışmalar, 20. yüzyılda
devam etmiştir. 1922 yılı sonuna kadar Anadolu’da çetin savaşlar yanında salgın hastalıklarla
mücadele etmiş olan Türkler, yetişmiş insan kaynağını önemli miktarda kaybetmişlerdir. Bu
makalede, 1923 yılından 2023 yılına kadar geçen sürede Türkiye nüfusunu etkileyen temel
etmenler incelenmiştir. Başlangıçta Türkiye Cumhuriyeti, savaşlarda kaybetmiş olduğu
nüfusu yeniden kazanmak amacıyla nüfus artışını teşvik etmiştir. Bu talep, genç ve güçlü
devlet olma isteğinin bir sonucu olmuştur.
Soğuk Savaş döneminde nüfus artış hızı yüksek olan devletlerin dünyanın
geleceği açısından riskli görülmesi, gıda üretiminin artan nüfusu beslemeye yetmeyeceğine
dair görüşler, nüfusun kontrol edilmesine yönelik bir kamuoyunun oluşmasına neden
olmuştur. Bu durum bir taraftan doğumların kontrol altına alınmasına yönelik çalışmaları
artırmış, diğer taraftan planlı kalkınma programlarını ortaya çıkarmıştır. Türkiye’de ilk
nüfus sayımının 1927’de gerçekleştirilmesinden sonra düzenli aralıklarla nüfus sayımı
gerçekleştirilmiş ve nüfusun dağılımları ortaya çıkarılmıştır. Nüfus sayım sonuçları, devletin
politikalar belirlemesine katkı sağlamıştır. Nihayet bu çalışmada, birincil kaynakların ışığında
Cumhuriyet tarihi boyunca devletin nüfusla ilgili politikaları; nüfus artış hızı, kalkınma
planları ve doğum kontrolü çerçevesinden değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Nüfus Artış Hızı, Planlama, Doğum Kontrolü, Malthus, Türkiye Nüfusu

THE POPULATION OF TURKIYE IN THE AXIS OF POPULATION GROWTH, PLANNED DEVELOPMENT AND BIRTH CONTROL (1923-2023)

Öz

Population is one of the most significant resources of a country. Societies which
managed to establish their own states wanted to hold an effective and strong population.
Evaluations on population have preserved their significance since early ages to the modern
times with some different approaches. The arguments that rapid worldwide population
growth would lead to food crisis continued into the 20th century. The Turks who had
struggled through fierce wars and epidemic diseases in Anatolia until the end of 1922 lost
crucial number of their educated population. This paper attempts to review major factors
which affected Turkish population during the period from 1923 to 2023. The rulers of the
Turkish Republic initially encouraged population growth in order to regain the population
lost in wars. This attitude can be interpreted an indication of their desire to have a young and
thriving nation.
The perception that countries with big population growth rate would constitute
risks for world future, and that the food production would fall short of feeding the growing
population created a public opinion for taking population growth under control during the
Cold War period. On one hand, this increased the studies to control the growth while on the
other hand gave rise to planned development programs. After conducting the first census in
Turkiye in 1927, the government continued to take census periodically and keep the records
of population distribution across the country. Such action helped the state to set new policies.
In summary, the paper deals with state policies on population throughout the Republican Era
in reference to population growth rate, development plans and birth control in the light of
primary sources of the period.

Anahtar Kelimeler

Population Growth Rate, Planning, Birth Control, Malthus

Kaynakça

• BCA (Cumhuriyet Arşivi) BCA, Kurum Kodu: 30.10.0.0 Yer Bilgisi: 25.145.5, 2 Belge Tarihi: 13.12.1926
• BCA, Kurum Kodu: 30.10.0.0 Yer Bilgisi: 25.145.6 Belge Tarihi: 27.01.1927
• BCA, Kurum Kodu: 30.10.0.0 Yer Bilgisi: 124.884.10 Belge Tarihi: 01.03.1927
• BCA, Kurum Kodu: 30.10.0.0 Yer Bilgisi: 25.145.24 Belge Tarihi: 18.10.1927
• BCA, Kurum Kodu: 30.10.0.0 Yer Bilgisi: 26.146.4 Belge Tarihi: 05.04.1928
• BCA, Kurum Kodu: 30.10.0.0 Yer Bilgisi: 26.146.9; 5, 16 Belge Tarihi: 16.06.1928
• BCA, Kurum Kodu: 30.10.0.0 Yer Bilgisi: 24.135.15, 1 Belge Tarihi: 19.05.1931
• BCA, Kurum Kodu: 30.10.0.0 Yer Bilgisi: 24.136.11, 2 Belge Tarihi: 08.07.1934
• BCA, Kurum Kodu: 30.10.0.0 Yer Bilgisi: 26.148.1, 8 Belge Tarihi: 07.01.1935
• BCA, Kurum Kodu: 30.18.1.2 Yer Bilgisi: 57.61.1 Belge Tarihi: 17.07.1935
• BCA, Kurum Kodu: 30.10.0.0 Yer Bilgisi: 26.148.18, 3 Belge Tarihi: 10.09.1945
• BCA, Kurum Kodu: 30.1.0.0 Yer Bilgisi: 95.597.6, 2 Belge Tarihi: 20.10.1955
• BCA, Kurum Kodu: 30.1.0.0 Yer Bilgisi: 95.597.7, 2-5 Belge Tarihi: 23.10.1955
• BCA, Kurum Kodu: 30.11.1.0, Yer Bilgisi: 313.23.16, Belge Tarihi: 17.08.1965
• BCA, Kurum Kodu: 30.11.1.2, Yer Bilgisi: 197.47.20, 1-6 Belge Tarihi: 29.06.1966
• BCA, Kurum Kodu: 30.18.1.2, Yer Bilgisi: 202.1.16, 1-6 Belge Tarihi: 04.01.1967
• BCA, Kurum Kodu: 30.11.1.0, Yer Bilgisi: 334.16.15, 2 Belge Tarihi: 20.04.1968
• BCA, Kurum Kodu: 30.18.1.2, Yer Bilgisi: 223.62.6 Belge Tarihi: 16.08.1968
• BCA, Kurum Kodu: 30.11.1.0, Yer Bilgisi: 340.45.4, 2 Belge Tarihi: 06.12.1968
• BCA, Kurum Kodu: 30.18.1.2, Yer Bilgisi: 230.9.12 Belge Tarihi: 28.02.1969
• BCA, Kurum Kodu: 30.11.1.0, Yer Bilgisi: 352.7.2 Belge Tarihi: 23.02.1970
• BCA, Kurum Kodu: 30.18.1.2, Yer Bilgisi: 250.33.19 Belge Tarihi: 09.05.1970
• BCA, Kurum Kodu: 30.18.1.2, Yer Bilgisi: 252.42.10 Belge Tarihi: 18.06.1970
• BCA, Kurum Kodu: 30.18.1.2, Yer Bilgisi: 271.67.5 Belge Tarihi: 10.09.1971
• BCA, Kurum Kodu: 30.18.1.2, Yer Bilgisi: 272.74.7, 1-5 Belge Tarihi: 07.10.1971
• BCA, Kurum Kodu: 30.18.1.2, Yer Bilgisi: 378.218.7 Belge Tarihi: 28.02.1979
• BCA, Dosya: A6, Kurum Kodu: 030.01 Yer Bilgisi: 16.87.15, 2.
• Ayın Tarihi, “Umumi Tahrir-i Nüfusun Ehemmiyeti Hakkında Başvekilimizin Beyannameleri”, Cilt:14, Sayı: 42, Matbuat-ı Müdiriyet-i Umumiye, Ankara, Eylül 1927.
• Ayın Tarihi, Cilt: 15, Sayı: 44, Türk Ocakları Merkez Heyeti Matbaası, Teşrinisani (Kasım) 1927.
• Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Genel Nüfus Sayımı, Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, 25.10.1970.
• Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, 1990 Genel Nüfus Sayımı İdari Bölünüş (Özet Tablolar), Devletİstatistik Enstitüsü Matbaası, Ankara 1991.
• Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı, Kalkınma Plânı (Birinci Beş Yıl) 1963-1967, Başbakanlık Devlet Matbaası, Ankara 1963.
• Başvekâlet İstatistik Genel Direktörlüğü, 1935 20 İlkteşrin Genel Nüfus Sayımı Türkiye Nüfusu(Vilayet, Kaza, Şehir ve Köyler itibariyle), Ulus Basımevi, Ankara 1935.
• Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı, On Birinci Kalkınma Planı (2019-2023), Ankara2019.
• CSTD (Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi), 3 Mayıs 1962, Birinci Dönem, Elli sekizinci Birleşim, Cilt: 3.
• CSTD, 8 Mayıs 1962, Birinci Dönem, Elli dokuzuncu Birleşim, Cilt: 4.
• CSTD, 18 Mart 1965, Birinci Dönem, Elli altıncı birleşim, Cilt: 26.
• CSTD, 19 Mart 1965, Birinci Dönem, Elli yedinci Birleşim, Cilt: 26.Nüfus Artışı, Planlı Kalkınma ve Doğum Kontrolü Üçgeninde ...
• CSTD, 22 Mart 1965, Birinci Dönem, Elli sekizinci Birleşim, Cilt: 26.
• Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1968-1972), Ankara 1968.
• Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1973-1977), Ankara 1973.
• Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1973-1977), Ankara 1973.
• Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1979-1983), Ankara1979.
• Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1985-1989), Ankara 1985.
• Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı (1990- 1994), Ankara 1990.
• Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Özel İhtisas KomisyonuRaporu (Nüfus ve Nüfusun Yapısı), Ankara 1994.
• Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1996-2000), Ankara 1996.
• Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı(2001-2005), Ankara 2001.
• Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu, “İlhaka Dair 19/12/1960 tarihli kararı”, Din İşleri Yüksek Kurulu Sekreterliği, 24 Şubat 2023.
• Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, 2018 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması, Ankara2019.
• Kalkınma Bakanlığı, Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018), Ankara 2013.
• MMTD (Millet Meclisi Tutanak Dergisi), 20 Nisan 1962, Birinci Dönem, Yetmiş yedinci Birleşim, Cilt: 4.MMTD, 1 Aralık 1964, Dönem: 1, 15. Birleşim, Cilt: 33.
• MMTD, 3 Aralık 1964, Dönem: 1, 17. Birleşim, Cilt: 33.
• MMTD, 8 Aralık 1964, Dönem: 1, 19. Birleşim, Cilt: 33.
• MMTD, 17 Aralık 1964, Dönem: 1, 25. Birleşim, Cilt: 34.
• MGKTD (Milli Güvenlik Konseyi Tutanak Dergisi), 24 Mayıs 1983, 147. Birleşim, Cilt: 9.
• Resmi Ceride, 7 Nisan 1340 (1924).
• Resmi Ceride, 13 Mart 1926, Sayı: 320.
• Resmi Ceride, 4 Nisan 1926.
• Resmi Ceride, 2 Haziran 1926, Yıl: 4, Sayı: 388.
• Resmi Gazete, Tarih: 26 Mayıs 1928, Sayı: 898.
• Resmi Gazete, 8 Şubat 1930, Sayı: 1418.
• Resmî Gazete, 6 Mayıs 1930, Sayı: 1489.
• Resmi Gazete, 23 Haziran 1936, Sayı: 3337.
• Resmi Gazete, 23 Haziran 1962, Sayı: 11136.
• Resmi Gazete, 10 Nisan 1965, Sayı: 11976.
• Resmi Gazete, 6 Aralık 1965, Sayı: 12169.
• Resmi Gazete, Tarih: 27 Mayıs 1983, Sayı: 18059.
• Resmi Gazete (Mükerrer), 1 Temmuz 2006, Sayı: 26215.
• Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı, Yataklı Tedavi Kurumları 1986 Yılı Bülteni, Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1987.
• Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı, Yataklı Tedavi Kurumları 1987 Yılı Bülteni, Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1988.
• Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü, Aile Planlaması Danışmanlığı, Ankara 2009.
• TBMM Zabıt Ceridesi, Cilt: 18, 1. İçtima, 1 Mart 1922.
• Türkiye İstatistik Kurumu, Türkiye İstatistikleri 2020, Ankara 2021.
• Nüfus Artışı, Planlı Kalkınma ve Doğum Kontrolü Üçgeninde ...
• CUMHURİYET HALK PARTİSİ, CHP Programı, Ulus Basımevi Yayını, Ankara 1935.
• ÇAVDAR, Tevfik, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi (1950- 1995), İmge Kitabevi Yayınları, Ankara 1996.
• ÇETİK, Sedat, Türkiye Şehir ve Köy Nüfusunun Yaş ve Cinsiyet Yapısı (1980-1985), Devlet Planlama Teşkilatı Sosyal Planlama Genel Müdürlüğü, Ankara 1992.
• İNAN, Afet, Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi, 6. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara 2020.
• KOCAMAN, Tuncer, Türkiye’de İç Göçler ve Göç Edenlerin Nitelikleri (1965-2000), Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı, Ankara 2008.
• ORTAYLI, İlber, Türkiye’nin Yakın Tarihi, 42. Baskı, Kronik Kitap Yayınları, İstanbul 2021.
• PAMUK, Şevket, Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi, 7. Basım, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2017.
• SALEP, Mustafa, Türkiye’de Demokrasinin Sancılı Yılları (1960-1971), Nobel Yayınları, Ankara 2020.
• TÜRKAY, Orhan, Türkiye Nüfusu, Türk İktisadi Gelişmesi Araştırma Projesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi Maliye Enstitüsü, Ankara 1960.
• TÜRKEŞ, Alparslan, Temel Görüşler, Dergah Yayınları, İstanbul 1975.
• ÇAKMAK, Fevzi, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Nüfusu Kayıt Altına Almaya Yönelik Girişimler”, ÇTTAD, VIII/18-19, 2009/Bahar-Güz, ss. 89-115.
• ÇAKMAK, Fevzi, “Cumhuriyet İdaresi’nin Nüfusu Kayıt Altına Alma Girişimlerine Bir Örnek: 1934 Yılı Nüfus Taraması”, Turkish Studies, Cilt: 8, Sayı: 7, Yaz 2013, ss. 33-48.
• FİŞEK, Nusret H., “Türkiye’de aile planlaması program stratejisi”, Toplum ve Hekim, Cilt: 6, Sayı: 41, Haziran 1986, ss. 37-40.
• GÜNEŞ, Mehmet, “Osmanlı Dönemi Nüfus Sayımları ve Bu Sayımları İçeren Kayıtların Tahlili”, Gazi Akademik Bakış, Cilt: 8, Sayı: 15, Kış 2014, ss. 221-240.
• KASARCI, Rüya, “Türkiye’de Nüfus Gelişimi”, Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 5, Ankara 1993, ss. 248-266.
• KOPAR, Metin, “İstiklal Harbi Sıhhi Raporu (1920-1923)”, Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, Vol. 4, No: 8, 2017, ss. 210-228.
• KÜÇÜK, Aziz, “Hayırseverliğin Ötesi: Türkiye’de Nüfus ve Tarım Politikalarında Rockefeller Etkisi”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt: 75, No: 4, 2020, ss. 1491-1516.
• PEKER, Mümtaz, “Lozan Konferansı’nda Nüfus Tartışmaları”, Belleten, Cilt: 69, Sayı: 256, Aralık 2005, ss. 1015-1046.
• SALEP, Mustafa, “Türk İktisat Tarihi Açısından Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1963-1967)”, Turkish Studies, Volume: 12/12, ss. 209-230.
• TUĞLUOĞLU, Fatih, “Türkiye Cumhuriyeti’nin İkinci Nüfus Sayımı: 20 İlkteşrin 1935 “Ne Bir Eksik Ne Bir Fazla”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XII/25 (2012/Güz), ss. 55-78.
• https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Nufus-ve-Konut-Sayimi-2021-45866 (Erişim Tarihi: 06/01/2023).
• https://data.tuik.gov.tr/Kategori/GetKategori?p=nufus-ve-demografi- 109&dil=1 (Erişim Tarihi: 25.01.2023).