THE EFFECT OF URBAN POLICY ON SOCIAL STRUCTURE AND LOCAL POWER RELATIONS IN TURKEY BETWEEN 1945 AND 1960

Yıl 2023, Cilt: 23 Sayı: 47, 903 - 935, 31.12.2023

Tolgahan Aydıner

Öz

This study discusses Turkey's urban policy making and local power relations with their effects on the social structure between 1945 and 1960. These years are of interest to many different fields and disciplines such as urbanization policy, urban planning, urban sociology, local governments and local politics related with urban studies. Many transformations that would affect urban policy and urban politics and a sharp break from the Republic's ideal of rational urbanization sprouted in these years. The sharp break with the Republic's ideal of constituting rational urban policy also coincides with these years. Policies focusing on squatter settlements, which will be the main determinant of urbanization processes for many years, and villagers and squatters, who have become an important part of national politics, have also seriously affected local politics. The main purpose of the study is to show that urban politics and local power relations have a complex and tense relationship and that the social structure is greatly affected by these tensions/contradictions.
The study consists of two main parts. In the first part, the urban planning experience is discussed in the context of the transformation of the modern planning from Ankara to Istanbul, the housing policy that emerged in the context of gecekondu and apartment buildings, and the transportation policy that examines urban mobility. In the second part, local social structure and power relations are analyzed in the context of urban politics, local governments and local elections.

Anahtar Kelimeler

Multi-party rule, kentsel politika, local politics, squatter settlement, villager

TÜRKİYE’DE 1945 - 1960 YILLARI ARASINDA KENTSEL POLİTİKANIN TOPLUMSAL YAPIYA ETKİSİ VE YERELDE İKTİDAR İLİŞKİLERİ

Öz

Bu çalışma, Türkiye’nin 1945 - 1960 yılları arasındaki kent politikaları ve yerel ölçekteki iktidar ilişkilerini, toplumsal yapıya da olan etkileriyle tartışmaya açmaktadır. Söz konusu yıllar, kentleşme politikası, kent planlaması, kent sosyolojisi, yerel yönetimler/yerel siyaset gibi kent çalışmalarıyla ilişkili birçok farklı alanın ve disiplinin vurgularında ön plana çıkmaktadır. Kent mekânını etkileyen birçok dönüşüm ve Cumhuriyet’in ussal/akılcı kentleşme idealinden keskin biçimde kopuş bu yıllarda filizlenmiştir. Uzun yıllar kentleşme süreçlerinin temel belirleyicisi olacak gecekonduyu odağına olan politikalar ve ulusal siyasetin önemli bir parçası haline gelen köylüler ve gecekondulular, yerel siyaseti de ciddi ölçüde etkilemiştir. Çalışmanın temel amacı, kentsel politika ve yerel ölçekteki iktidar ilişkilerinin karmaşık ve gerilimli bir ilişkiye sahip olduğunu ve toplumsal yapının bu gerilimlerden/çelişkilerden bir hayli etkilendiğini göstermektir.
Çalışma iki temel bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde, kentsel planlama deneyimi, Ankara’dan İstanbul’a planlama mantığının dönüşümü, gecekondu ve apartman özelinde beliren konut politikası ve kentsel hareketliliğin irdelendiği ulaşım politikası bağlamında tartışılmıştır. İkinci bölümde, yerel toplumsal yapı ve iktidar ilişkileri, kentsel siyaset, yerel yönetimler ve yerel seçimler bağlamında analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çok partili hayat, kentsel politika, yerel siyaset, gecekondu, köylü

Kaynakça

• AHMAD, Feroz ve TURGAY AHMAD, Bedia, Türkiye’de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi (1945-1971), Bilgi Yayınevi, İstanbul, 1976.
• ALTABAN, Özcan, “Cumhuriyetin Kent Planlama Politikaları ve Ankara Deneyimi”, 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık, Ed. Yıldız Sey, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 1998, ss. 41- 64.
• AYMAN GÜLER, Birgül, Yerel Yönetimler Liberal Açıklamalara Eleştirel Yaklaşım, İmge Kitabevi, Ankara, 2013.
• BAYDAR NALBANTOĞLU, Gülsüm, “Sessiz Direnişler ya da Kırsal Türkiye ile Mimari Yüzleşmeler”, Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik, Edt. Sibel Bozdoğan ve Reşat Kasaba, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1998, ss. 153 - 167.
• BİLGİN, İhsan, “Modernleşmenin ve Toplumsal Hareketliliğin Yörüngesinde Cumhuriyet’in İmarı”, 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık, Ed. Yıldız Sey, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 1998, ss. 255 - 272.
• ÇAVUŞOĞLU, Erbatur, Türkiye Kentleşmesinin Toplumsal Arkeolojisi, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2014.
• EKİNCİ, Oktay, “Kaçak Yapılaşma ve Arazi Spekülasyonu”, 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık, Ed. Yıldız Sey, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 1998, ss. 191 - 198.
• EROĞUL, Cem, “Çok Partili Düzenin Kuruluşu: 1945 – 1971”, Geçiş Sürecinde Türkiye, Ed. Irvin C. Schick ve E. Ahmet Tonak, Belge Yayınları, İstanbul, 2006, ss. 112 - 158.
• GERAY, Cevat, Planlı Dönemde Köye Yönelik Çalışmalar (Sorunlar Yaklaşımlar Örgütlenmeler), TODAİE Yayınları, Ankara, 1974.
• GÖRMEZ, Kemal, Yerel Demokrasi ve Türkiye: Yerel Yönetim ve Belediyeler, Vadi Yayınları, İstanbul, 1997.
• KARAÖMERLİOĞLU, Asım, Orada Bir Köy Var Uzakta Erken Cumhuriyet Döneminde Köycü Söylem, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006.
• KARPAT, Kemal, Türkiye’de Toplumsal Dönüşüm Kırsal Göç, Gecekondu ve Kentleşme, Timaş Yayınları, İstanbul, 2020.
• KELEŞ, Ruşen, Kent ve Siyaset Üzerine Yazılar (1975-1992), IULA: Yerel Yönetim Dünyası, İstanbul, 1993.
• KELEŞ, Ruşen, Kentleşme Politikası, İmge Kitabevi, Ankara, 2006.
• KELEŞ, Ruşen, Kent, Kentsel Siyaset ve Çevre Yazıları (1993-2014), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2015.
• KELEŞ, Ruşen ve MENGİ, Ayşegül, Türkiye’de Kırsal Kalkınma Politikaları, İmge Kitabevi, Ankara, 2022.
• KEYDER, Çağlar, “Türkiye Demokrasisinin Ekonomi Politiği”, Geçiş Sürecinde Türkiye, Ed. Irvin C. Schick ve E. Ahmet Tonak, Belge Yayınları, İstanbul, 2006a, ss. 38 - 75.
• KEYDER, Çağlar, “İktisadi Gelişme ve Bunalım”, Geçiş Sürecinde Türkiye, Ed. Irvin C. Schick ve E. Ahmet Tonak, Belge Yayınları, İstanbul, 2006b, ss. 310 - 325.
• KUBAN, Doğan, “1950’lerde İstanbul’da Menderes İmarı”, İstanbul Ansiklopedisi, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 1998.
• KURTOĞLU, Ayça, Hemşehrilik ve Şehirde Siyaset: Keçiören Örneği, İletişim Yayınları, İstanbul, 2004
• KURTULUŞ, Hatice, "Kent Sosyolojisinde Değişen Kavrayışlar ve Türkiye’nin Kentleşme Deneyimi", Türkiye Perspektifinden Kent Sosyolojisi Çalışmaları, Ed. Örgen Uğurlu vd., Örgün Yayınevi, İstanbul, 2010, ss. 177-225.
• MARGULIES, Ronnie ve YILDIZOĞLU, Ergin, “Tarımsal Değişim: 1923 - 1970”, Geçiş Sürecinde Türkiye, Ed. Irvin C. Schick ve E. Ahmet Tonak, Belge Yayınları, İstanbul, 2006, ss. 285 – 309.
• OSMAY, Sevin, “1923’ten Bugüne Kent Merkezlerinin Dönüşümü”, 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık, Ed. Yıldız Sey, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 1998, ss. 139 - 154.
• SEY, Yıldız, “Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Mimarlık ve Yapı Üretimi”, 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık, Ed. Yıldız Sey, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 1998, ss. 25 - 39.
• ŞENGÜL, Tarık, Kentsel Çelişki ve Siyaset: Kapitalist Kentleşme Süreçlerinin Eleştirisi, İmge, Ankara, 2009.
• ŞENYAPILI, Tansı, “Cumhuriyet’in 75. Yılı, Gecekondunun 50. Yılı”, 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık, Ed. Yıldız Sey, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 1998, ss. 235 - 254.
• TAPAN, Mete, “İstanbul’un Kentsel Planlamasının Tarihsel Gelişimi ve Planlama Eylemleri”, 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık, Ed. Yıldız Sey, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 1998, ss. 75 - 88. TEKELİ, İlhan, “Başkent Ankara’nın Öyküsü”, Türkiye’de Kentleşme Yazıları Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar: 3, Turhan Kitabevi, Ankara, 1982a, ss. 49 – 81.
• TEKELİ, İlhan, “Kapitalistleşme Süreci İçinde Türkiye’nin Konut Üretimine Bir Bakış”, Türkiye’de Kentleşme Yazıları Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar: 3, Turhan Kitabevi, Ankara, 1982b, ss. 241 – 259.
• TEKELİ, İlhan, “Türkiye’de Cumhuriyet Döneminde Kentsel Gelişme ve Kent Planlaması”, 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık, Ed. Yıldız Sey, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 1998a, ss. 1 – 24.
• TEKELİ, İlhan, “Bir Modernleşme Projesi Olarak Türkiye’de Kent Planlaması”, Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik, Ed. Sibel Bozdoğan ve Reşat Kasaba, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1998b, ss. 136 – 152.
• TEKELİ, İlhan, Cumhuriyetin Belediyecilik Öyküsü 1923 – 1990, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2009.
• TEKELİ, İlhan, İstanbul ve Ankara İçin Kent İçi Ulaşım Tarihi Yazıları, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2010.
• TEKELİ, İlhan, “II. Dünya Savaşı Sonrasında Türkiye’nin Kent Planlaması Pratiğindeki Gelişmeler”, Türkiye’nin Kent Planlama ve Kent Araştırmaları Tarihi Yazıları Toplu Eserler 15, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2011, ss. 148 - 167.
• TEKELİ, İlhan, GÜLÖKSÜZ, Yiğit ve OKYAY, Tarık, Dolmuşlu, Gecekondulu, İşportalı Şehir, İdealkent Yayınları, Ankara, 2022.
• TOPRAK, Zerrin, Kent Yönetimi ve Politikası, Akevler Akdeniz Bilimsel Araştırma Merkezi Yayını, İzmir, 1987.
• TURAN, Ali Eşref, Türkiye’de Yerel Seçimler, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2008.
• TÜREL, Ali, “Kent ve Ulaşım”, 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık, Ed. Yıldız Sey, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 1998, ss. 155 – 170.
• UNBEHAUN, Horst, Türkiye Kırsalında Kliyentalizm ve Siyasal Katılım, Ütopya Yayınevi, Ankara, 2006.
• YILDIRMAZ, Sinan, “Kente Yönelen Köylüler: Kırsal Yapının Dönüşümü, Göç ve Gecekondu”, Tarih Sınıflar ve Kent, Ed. Besime Şen ve Ali Ekber Doğan, Dipnot Yayınları, Ankara, 2010.
• YILDIRMAZ, Sinan, Türkiye’de Köylülüğün Sosyal Tarihi (1945-1960), İletişim Yayınları, İstanbul, 2021.
• AKBULUT, Örsan, “Yerel Seçimlerin Yerelliği”, Kamu Yönetimi Dünyası, C.5, S.17-18, 2004, ss. 43-48.
• AYDINER, Tolgahan, “Pseudo Bir Kavram Olarak Yerel”, Memleket Siyaset Yönetim, S.31, 2019, ss. 53 - 92.
• BURGAÇ, Murat, “1946 Genel Seçimlerinde Propaganda”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, S.13, C.26, 2013, ss. 163 - 184.
• CANLI, Cemalettin, "Halkevleri Tarihin Dönüm Noktası", Mülkiye Dergisi, S.25, 2014, ss. 247 - 252.
• ÇOBAN, Aykut Namık, "Cumhuriyetin İlanından Günümüze Konut Politikası", Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, C.67, S. 3, 2012, ss. 75 - 108.
• DEMİR, Şerif, “Van’da Siyasi Hayat, 1945-1960”, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Van Özel Sayısı, 2021, ss. 133-160.
• ERMAN, Tahire, “Gecekondu Çalışmalarında ’Öteki’ Olarak Gecekondulu Kurguları”, European Journal of Turkish Studies, Thematic Issue No. 1, 2004, ss.1 - 20.
• GENÇ, Fatma Neval, "Gecekonduyla Mücadeleden Kentsel Dönüşüme Türkiye’de Kentleşme Politikaları", Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.1, S.1, 2014, ss. 15-30.
• GÜNEŞ, Müslime, "Adnan Menderes ve Halkevleri", Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C.12, S.25, 2012, ss. 141 - 155.
• HEPER, Metin ve SANCAR, M. S. “Is legal-rational bureaucracy a prerequisite for a rational-productive bureaucracy?”, Administration & Society, C. 30, S. 2, 1998, ss. 143-165.
• KELEŞ, Ruşen ve DURU, Bülent, “Ankara’nın Ülke Kentleşmesindeki Etkilerine Tarihsel Bir Bakış”, Mülkiye, C.32, S.261, 2008, ss. 27 - 44.
• KOÇAK, Süleyman Yaman ve Ekşi, Ali “Katılımcılık ve Demokrasi Perspektifinden Türkiye’de Yerel Yönetimler”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.21, 2010, ss. 295 - 307.
• KÜÇÜKKÜLAHLI, Sibel, "İktisadi Gelişmenin Gündelik Hayata Etkileri: Demokrat Parti Dönemi İstanbul Örneği", Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.8, S.33, 2017, ss. 519-554.
• NERGİZ, Bilal, “1945-1960 Arası Yerel Seçimlerde Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da CHP-DP Mücadelesi”, Sosyal Bilimler Akademi Dergisi, C.3, S.2, ss. 104 – 123.
• NURAY BAYRAKTAR, Adile, “Başkent Ankara’da Cumhuriyet Sonrası Yaşanan Büyük Değişim: Modern Yaşam Kurgusu ve Modern Mekânlar”, Ankara Araştırmaları Dergisi, C.4, S.1, 2016, ss. 68 - 74.
• OKTAY, Tarkan,“1920-2020 Döneminde Türkiye’de Belediyelerin Gelişimi”, Medeniyet Araştırmaları Dergisi, C.5, S.2, 2020, ss. 171-223.
• PULAT GÖKMEN, Gülçin, “Türkiye’de Apartmanlaşma Süreci ve Konut Kültürü”, Güney Mimarlık, S. 5, 2011, ss. 12 – 17.
• SAĞLAM, Serdar, "1923-1950 Yılları Arasında Türkiye'de Kent ve Kentleşme Olgusu”, Sosyoloji Konferansları, S.53, 2016, ss. 257 - 274.
• SERT, Osman, "Yerel Siyaset Açısından Ankara’da Demokrat Parti Dönemi (1950-1960)", Strategic Public Management Journal, C.6, S.12, 2020, ss. 86-133.
• SERTER, Gencay, “1923-1960 Arası Süreçte Türkiye’de Cumhuriyet - Muhafazakârlık Geriliminin Mekânsal Yüzü”, SİYASAL: Journal of Political Sciences, C.29, S.1, 2020, ss. 113 - 141.
• ŞAHİN, Savaş Zafer, “Türkiye’de Kamu Yönetimi Temel Kanunu Tasarısından Bugüne Mekânsal Planlama Mevzuatı ve Uygulamalarının Dönüşümü ve Etkileri”, Memleket Siyaset Yönetim, C.12, S.28, 2017, ss. 53-80.
• TANKUT, Gönül, "Cumhuriyet Döneminin İlk Toplu İmar Deneyimi: Ankara", Amme İdaresi Dergisi, C.14, S.4, 1981, ss. 113-119.
• TORUN ÇELİK, Esma, “Çok Partili Hayatın İlk Yıllarında Kocaeli’nde Siyasal Hayat (1945-1960)”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 63, 2018, ss. 301-342.
• UYAR, Hakkı, “Türkiye’de ve Dünyada Yerel Yönetimler: Kısa Bir Tarihçe”, Aydınlanma 1923, C.8, S.51, 2004, ss. 31 - 38.
• YADA AKPINAR, İpek, “Bugün İçin Dün: Prost Planı”, Mimarist, 2008, s. 61-67.
• YILMAZ, Ensar, "Demokrat Parti ve Yerel Seçimler", Turan-Sam, C.11, S.43, 2019, ss. 324-329.
• YÜCEL BATMAZ, Nazlı ve ERDEM, Çiğdem, "Türkiye’de 1950-1960 Döneminde Kentleşme Sürecini Siyasi İktidarın Yapısı ve Uygulamaları Açısından Yorumlamak", Muhafazakâr Düşünce Dergisi, C.12, S.47, 2016, ss. 201 - 213.
• ÇOLAK, Hikmet, Demokrat Parti Dönemi’nde Yerel Seçimler, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2013.
• BATUMAN, Bülent, “Cumhuriyet’in yüz yılında ideolojik bir aygıt olarak konut”, Cumhuriyet: 100 Yıl 100 Yazı, Gazete Duvar, 2023, https://www.gazeteduvar.com.tr/amp/cumhuriyetin-yuz-yilinda-ideolojik-bir-aygit-olarak-konut-haber-1638934, (Erişim 23.09.2023).
• ERDER, Sema, “İskân Politikaları ve Köylülükten 'Alaturka' Çıkış”, Cumhuriyet: 100 Yıl 100 Yazı, Gazete Duvar, 2023, https://www.gazeteduvar.com.tr/iskan-politikalari-ve-koylulukten-alaturka-cikis-haber-1629234 (Erişim tarihi 24.09.2023).