THE TRUE NATURE OF ARMENIAN MIGRATION ON THE EASTERN FRONT: THE CASE OF BİTLİS PROVINCE (1914-1922)

Yıl 2024, Cilt: 24 Sayı: 48, 37 - 52, 31.07.2024

Güzin Çaykıran

https://doi.org/10.18244/cttad.1468151

Öz

On 28 July 1914, when the First World War started, the Russian Caucasian army attacked the Ottoman lands in November 1914 and many Armenians adhere the Russian army. Taking advantage of this rebellion, Russian troops occupied Van on 20 May 1915 and dominated the region. With the occupation of Van, the Ottoman Government enacted the Law on Relocation and Resettlement on 27 May 1915 and relocated some Armenians in the war zones to the southern provinces of the Ottoman Empire for military reasons. In July 1915, the Russians, were forced to migrate the Armenians in the zone of occupation to the Caucasus. With the Russian occupation of Eastern Anatolia in 1916, the Armenians who had migrated returned. In 1917, with the withdrawal of the Russian Caucasian army, these Armenians had fled with the Russians. With the signing of the Armistice of Mudros, some Armenians came to Bitlis. In 1922, with the success of the Turkish War of Independence, Armenians who did not want to stay in Anatolia migrated to Istanbul and various Western countries.
With the outbreak of the First World War, Armenians experienced a continuous migration movement due to the war conditions. Bitlis was one of the provinces where this migration movement took place. One of the main reasons for choosing Bitlis as a sample is that it is a province with a high Armenian population density. Secondly, the occupation of Bitlis by the Russians. It is assumed that the Armenian migrations in Bitlis were political in nature rather than war related. In this respect, it was determined that the Armenian population mobility in Bitlis took place eight times. As a result, it is possible to say that the main reason for such frequent mobility was that the Armenians acted with the Allies.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, World War I, Bitlis Province, Armenians, Migrations

DOĞU CEPHESİNDE ERMENİ GÖÇÜNÜN MAHİYETİ: BİTLİS VİLAYETİ ÖRNEĞİ (1914-1922)

Öz

28 Temmuz 1914’te Birinci Dünya Savaşı başladığı zaman Kasım 1914’te Rus Kafkas ordusu, Osmanlı topraklarına saldırmış ve birçok Ermeni, Rus ordusuna iltihak etmişti. Kalanların bir kısmı da Osmanlı Hükümetine isyan etmişti. Bu isyandan faydalanan Rus birlikleri, 20 Mayıs 1915’te Van’ı işgal ederek bölgeye hakim olmuştu. Van’ın işgaliyle birlikte Osmanlı Hükümeti, 27 Mayıs 1915’te Sevk ve İskân Kânunu’nu çıkarmış ve savaş mıntıkalarında bulunan bir kısım Ermeni’yi askerî gerekçelerle Osmanlı’nın güney vilayetlerine sevk etmişti. Temmuz 1915’te de Ruslar, işgal mıntıkasında bulunan Ermenileri, Kafkasya’ya göç ettirmişti. Rusların 1916’da Doğu Anadolu’yu işgaliyle birlikte göç eden Ermeniler, dönüş yapmışlardı. 1917 yılında ise Rus Kafkas ordusunun çekilmesiyle göç eden bu Ermeniler, Ruslarla beraber kaçmışlardı. Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasıyla da Bitlis’e bir kısım Ermeni gelmişti. 1922’de ise Türk İstiklal Harbi’nin başarısıyla Anadolu’da kalmak istemeyen Ermeniler, İstanbul ve çeşitli Batı ülkelerine göç etmişlerdi.
Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla birlikte savaş koşullarına bağlı olarak Ermeniler, sürekli olarak göç hareketi yaşamışlardır. Bu göç hareketinin yaşandığı vilayetlerden biri de Bitlis idi. Bitlis’in örneklem olarak seçilmesindeki ana sebeplerden biri öncelikle Ermeni nüfus yoğunluğunun olduğu bir vilayet olmasıdır. İkinci olarak da Rusların Bitlis’i işgal etmeleridir. Bitlis’teki Ermeni göçlerinin savaştan ziyade siyasi bir mahiyet taşıdığı varsayılmaktadır. Bu minvalde Bitlis’teki Ermeni nüfus hareketliliğinin sekiz defa gerçekleştiği tespit edilmiştir. Netice itibariyle bu kadar sık hareketliliğin ana sebebi olarak Ermenilerin Müttefiklerle hareket etmesinden kaynaklandığını söylemek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Birinci Dünya Savaşı, Bitlis Vilayeti, Ermeniler, Göçler.

Etik Beyan

Etik beyan gerektiren çalışma kapsamında değildir.

Destekleyen Kurum

Herhangi bir kurumdan destek alınmamıştır.

Kaynakça

• Archive and Military History Department Archive First World War Catalogue (ATASE-BDH)
• Presidential State Archives Ottoman Archives
• ARI, Kemal, Birinci Dünya Savaşı Kronolojisi [First World War Chronology], General Staff Printing House, Ankara, 1997.
• Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918 [Archival Documents and Armenian Activities 1914-1918], Vol.I, ATASE Publications, Ankara, 2005.
• ATNUR, İbrahim Ethem, Tehcirin Ardından Meseleler-Uygulamalar, [Issues- Applications after the Relocation], Hitabevi Publications, Ankara, 2019.
• ԲԱԴԱԼՅԱՆ, Գեղամ Մ., ‘Արեվմտյան Հայաստանի Պատմաժողովրդագրական Նկարագիրը Մեծ Եղեռնի Նախօրեին’, Վէմ համահայկական հանդես Ը (ԺԴ) տարի, թիվ 3/55, հուլիս-սեպտեմբեր, 2016.
• BAKAR, Bülent, Ermeni Tehciri, [Armenian Relocation], ATAM Publications, Ankara, 2009.
• ԲԱՐԽՈՒԴԱՐՅԱՆ, Վ., ՀԱԿՈԲՅԱՆ, Ա., ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ, Հ., ՂԱԶԱԽԵՑՅԱՆ, Վ., ՄԻՆԱՍՅԱՆ, Է., Մելքոնյան, Է., Հայոց Պատմություն (Նորագույն Շրջան)։ Դասագիրք Հանրակրթական Դպրոցի 9-Րդ Դասար, (Խմբ. Վ. Բարխուդարյանի), Մանմար, Երևան, 2014.
• Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3. Ordu Harekâtı [Turkish Warfare in the First World War Caucasus Front 3rd Army Operation], Vol.II, General Staff Printing House, Ankara, 1997.
• Cemiyet-i Akvam ve Türkiye’deki Ermeni ve Rumlar [Cemiyet-i Akvam and Armenians and Greeks in Turkey], Matbaay-ı Ahmet İhsan ve Şürekâsı, İstanbul, 1337/1921, (Unpublished typed text ATASE Library).
• CIRIK, Bülent, Doğu Anadolu’da Türk-Kürt-Ermeni İlişkileri [Turkish-Kurdish- Armenian Relations in Eastern Anatolia], Yeditepe Publications, İstanbul,2016.
• ÇAKMAK, Fevzi, Birinci Dünya Savaşı Sırasında Doğu Cephesi Harekâtı (1935 Yılında Harp Akademisinde Verilen Konferanslar) [Eastern Front Operations During The First World War (Lectures Given At The War Academy In 1935)], ATASE Publications, Ankara, 2005.
• ÇAYKIRAN, Güzin, Erzurum, Van ve Bitlis Vilayetlerinde Ermeni-Kürt İlişkiler (1908-1920), Hece Publications, Ankara, 2020.
• ԴԵՄՈՅԱՆ, Հ., Մաքառելով Կյանքի ու Արժանապատվության Համար. Ինքնապաշտպանական Մարտերը Մեծ Եղեռնի Տարիներին, ՀՀ ԳԱԱ Հայոց Ցեղասպանության Թանգարան-Ինստիտուտ, Երևան, 2015.
• Göç Terimleri Sözlüğü, Ed. Richard Perruchoud ve Jillyanne Redpath– Cross, 2nd Edition, Uluslararası Göç Örgütü (IOM).
• GÜLEÇ, Fikri, Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Kafkas Cephesi; 2’nci Ordu Harekatı 1916-1918 [Turkish Warfare in the First World War, Caucasian Front; 2nd Army Operation 1916-1918], Vol.2, part 2, General Staff Printing House, Ankara, 1978.
• HOCAOĞLU, Mehmet, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler [Armenian Atrocities and Armenians in History with Archival Documents], Anda Distribution, İstanbul, 1976.
• ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ, Ավետիս, “Վանի Շրջանային Վարչության Գործունեությունը (1917 Թ. Մարտ- Նոյեմբեր)”,Պատմա-Բանասիրական Հանդես, Vol.1, (2015),https://artsakhlib.am/2019/09/18/վանի-շրջանային- վարչության-գործունեո/ (Access Date: 05.05.2020).
• KARACA, Birsen, Sözde Ermeni Soykırımı Projesi [The so-called Armenian Genocide Project], Say Yayınları, Ankara, 2006.
• KARPAT, Kemal H., Osmanlı Nüfusu 1830-1914 [Ottoman Population 1830-1914], Timaş Publications, İstanbul, 2010.
• ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ, Յ. Տէր, Մեծ Դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 Թուականներին [Important Events in Van in 1914-1915], (Երեան: Արարատ, 1917) http://www.digilib.am/ book/2100/2550/19999/Մեծ% 20դէպքերը%20Վասպուրականում%201914-1915%20 թուականներին (Access Date: 08.04.2023).
• Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915–1920) [Ottoman Documents on Armenians (1915-1920)], Devlet Arşivleri Publications, Ankara, 1995.
• ՍԱՀԱԿՅԱՆ, Ռուբեն, “Առաջին Համաշխարհային Պատերազմի Տարիներին Տարոնահայությանը Օգնության Կազմակերպումը (1916-1917 թթ.)”, Պատմա-Բանասիրական Հանդես, Vol.1, (2011), https://artsakhlib. am/2019/10/04/ առաջին-համաշխարհային-պատերազմի-տարի/ (Access Date: 10.04.2023).
• SAKİN, Orhan, Ermeni İsyanı Günlüğü 1915 [Diary of the Armenian Revolt 1915], Yeditepe Publications, İstanbul, 2014.
• ԱՍՐՅԱՆ, Ա., “Արամ Մանուկյան. Ազգային Պետական Գործիչը”, Պատմա-Բանասիրական Հանդես, Vol.1, 2019.
• ԹԱԹՈՅԱՆ, Ռոբերտ, Արևմտահայության Թվաքանակի Հարցը 1878-1914 Թվականներին, [The Problem of the Population of Western Armenians in 1878-1914], ՀՀԳԱԱ Հայոց Ցեղասպանության Թանգարան- Ինստիտուտ, Երևան, 2015.
• ATNUR, İbrahim Ethem, “Osmanlı Hükümetleri ve Tehcir Edilen Rum ve Ermenilerin İskan Meselesi [Ottoman Governments and the Issue of Resettlement of Relocation Rumours and Armenians]”, Atatürk Yolu Dergisi, Vol.4, No.14, 1994.
• BARIŞIK, Salih, “Göç Kavramı, Tanımı ve Türleri” [Migration Concept, Definition and Types], Küreselleşen Dünyada Fırsat Eşitliği Arayışında Uluslararası Göç ve Türkiye’nin Suriye Deneyimi, Ed. S. Barışık, Gazi Bookstore, Ankara, 2020.
• ÇAYKIRAN, Güzin, “Birinci Dünya Savaşı’nda Trabzon’un İşgali ve Müslüman Mültecilerin Durumu” [The Occupation of Trabzon in the First World War and the Situation of Muslim Refugees], Askerî Tarih Araştırmaları Dergisi, Vol.19, No.33, December 2021, pp. 123-150.
• ÇINAR, Aynur and Çınar, Emir, “Tanıkların İfadeleri Işığında Bitlis-Ahlat’ta Ermeni Faaliyetleri” [Armenian Activities in Bitlis-Ahlat in the Light of Witness Testimonies], I. Uluslararası 20. Yüzyılın İlk Yarısında Türk-Ermeni İlişkileri Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Iğdır, 2019, pp. 154-205.
• DAĞAŞAN, Emre and Aydın, Selçuk, “Göçün Sosyal Hayata Yansımaları: 93 Harbi Döneminde Oltu’dan Tokat’a Bir Göç Hikâyesi” [Reflections of Migration on Social Life: A Story of 93 War Period Migration from Oltu to Tokat], Ed. Osman Köse, Geçmişten Günümüze Göç, Vol.2, Canik Municipality Culture Publications, Samsun, 2017, pp. 738.
• ERDOĞAN, Dilşen İnce, “American Board Of Commissioners For Foreign Mission (ABCFM) Near East Relief’e Amerikan Misyonerlerinin Anadolu’daki Faaliyetleri” [The Activities Of American Missionaries From American Board Commissioners For Foreign Mission(ABCFM) To Near East Relief], Belgi, Vol.14, Summer 2017, pp. 552-566.
• ERTAŞ, Kasım, “1915’ten Önce Bitlis Vilayetinde Ermeniler ve Vilayetin İdari Hayatındaki Konumları” [Armenians in Bitlis Before 1915 And Their Position in The Administrative Life Of The Province], Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Vol.8, No.16, 2017.
• GARSOIAN, Nina G., “Erken Dönem Ermeni Hristiyanlığının Merkezi Olarak Daron (Muş)” [Daron (Moush) as the Centre of Early Armenian Christianity], Tarihi Kentler ve Ermeniler: Bitlis ve Muş, Trans. Z. Kılıc, Aras Publications, İstanbul, 2016.
• GÜNAY, N. ve ÇAYKIRAN, G., “Rusların 1915 Yılında Van Vilayeti ve Çevresinden Ermenileri Kafkasya’ya Göç Ettirmesi [Russian Moved of Armenians from Van Province and its Surroundings to the Caucasus in 1915], Gazi Akademik Bakış Dergisi, Vol.14, No.27, 2020, pp. 133-150.
• KARACA, Birsen, “Ermeni Kültüründe İdeolojik Bir Eyleme Dönüşen Anı Üretme Geleneği” [The Tradition of Producing Memories as an Ideological Action in Armenian Culture], Ömer Engin Lüthem Konferansları 2019, Ed. A. Kılıç, Terazi Publications, Ankara, 2020, pp. 99-111.
• KORKMAZ, Ayşenur, “At ‘Home’ Away from ‘Home’: The ex-Ottoman Armenian Refugees and the Limits of Belonging in Soviet Armenia”, Journal Of Migration History, Vol.6, 2020, pp. 129-150.
• KUŞ, Ayşegül and Alan, Gülbadi, “Amerikan Board ve Bitlis’teki Çalışmaları (Amerikan Board Belgeleri Işığında)” [American Board and Its Works in Bitlis (In the Light of American Board Documents)], History Studies, Vol.11, No.5, October 2019, pp. 1405-1431.
• MARANCI, Christina, “Pağeş/Bitlis ve Daron/Muş’un Sanatı ve Mimarisi” [Art and Architecture of Baghesh/Bitlis and Daron/Mush], Tarihi Kentler ve Ermeniler Bitlis ve Muş [Historical Cities and Armenians: Bitlis and Moush], Trans. Z. Kılıc, Aras Publications, İstanbul, 2016.
• ÖZKAN, Selim Hilmi, Bitlis’ten Amerika’ya Ermeni Göçü ve Amerika’da Ermeni Diasporasının Faaliyetleri (1878-1915)” [Armenian Migration From Bitlis To The United States Of America And Activities Of The Armenian Diaspora İn The United States Of America (1878-1915)] ,Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis, Ed. M.İnbaşı and M. Demirtaş, Vol.1, Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları, Ankara, 2019, pp. 527-535.
• ŞIVGIN, Hale and Günaydın, “Meryem, Amerika’dan Osmanlı Devleti’ne Ermenilerin Geri Dönüşleri (1908-1914); Tâbiiyet, Emlâk ve Arazi Meselesi” [The Armenian Repatriation 1908-1914, The Question of Nationality and Property], Gazi Akademik Bakış Dergisi, Vol.8, No.16, 2015, pp. 1-40.
• TATOYAN, Robert, “WWI Armenian Refugees Census Data As A Source For Ottoman Armenian Population Numbers On The Eve Of The Armenian Genocide”, International Journal of Armenian Genocide Studies, Vol.5, No.1, 2020.
• YAVUZ, Nurcan, “Erzincan Mütarekesi’nin Türk Tarihindeki Yeri ve Önemi” [The Place and Importance of Erzincan Armistice in Turkish History], Tarih Araştırmaları Dergisi, Vol.17, No.28, 1995.