A Study on Qurʾān Manuscripts in the Vatican Library in terms of Physical and Content Features

Yıl 2018, Cilt: 22 Sayı: 1, 627 - 678, 15.06.2018

Esra Gözeler

https://doi.org/10.18505/cuid.418158

Öz

The history of the Qurʾānic text begins with the time of its revelation. The research on Qurʾānic manuscripts is one of the main fields of textual studies of the Qurʾān. There have been many works done by both Muslim and Western scholars. Many museums and libraries around the world hold Qurʾān manuscripts. Each manuscript has its own characteristics such as orthography, calligraphy, decoration, and binding, number of the pages and the lines, and dating. This article deals with 110 Qurʾān manuscripts found in the Vatican Library (Biblioteca Apostalica Vaticana) at the Vaticani arabi, Borgiani arabi,Barberiniani orientaliand RossianiCollections. The dates of these Qurʾān manuscripts vary from I/VII(?) and XIII/XIX centuries. The article aims to identify the features of Qurʾānic writing by studying chronologically some basic physical-content descriptions and characteristics of these manuscripts. It also examines the different names of the sūrahs and the knowledge on Meccan or Medinan sūrahs presented on the sūrah headings of manuscripts.

Summary: Each Qurʾān manuscript has its own characteristics. These features present significant insights into the field of history of Qurʾānic text. A manuscript becomes a source for the history of writing muṣḥafin terms of physical and content features such as calligraphy, ink colors, binding, and explanations found in katabapage, the sūrah headings which contain the names of sūrahs, Meccan-Medinan knowledge, the numbers of āyahs, and the signs for juzʾ, ʿashr, and ḥizb. The research on the names of sūrahs, Meccan-Medinan knowledge, and the number of āyahs contributes to the ʿulūm al-Qurʾānstudies as well.

This article examines 110 Qurʾān manuscripts located in the Vatican Library in the Vaticani arabi(73 MSS), Borgiani arabi (25 MSS),Barberiniani orientali(11 MSS), and Rossiani(2 MSS) Collections. Each manuscript is individually studied. However, due to the limitation of the article, I include only some basic and significant physical and content features of these manuscripts. The catalogues prepared by Giorgio Levi della Vida (1886-1967) and Carlo Alberto Anzuini are consulted for this study. I also study the sūrah headings in Qurʾān manuscripts which contain the names of sūrahs and Meccan-Medinan knowledge.

The most used calligraphy types of these manuscripts coming from different geographies are maghribī(19 MSS) and nasikh-Ottoman (66 MSS). The basic features of maghribīMSS as follows: The text is written dark brown, vowel signs in dark red, shaddaand jazmin blue, and hamzain orange ink (VI-VII/XII-XIII centuries). The āyah endings are in circle form and decorated (VI-VII/XII-XIII centuries). The same characteristics can be seen in the next centuries (VIII/XIV and IX/XV centuries). The word sajdais written in the same line with the sajdaayah in Borg. Ar. 51 (VI-VII/XII-XIII centuries).

The main characteristics of nasikh-Ottoman MSS as follows: Vat. Ar. 195 (IX/XV century) includes the āyah endings in two different figures: Three dots in triangle-shaped in red ink or in inverse comma-formed. The numbers of the āyahs are not written in this manuscript. On the other hand, the earlier features of the present muṣḥafs found in this manuscript as follows: Waqfsigns are in red ink; the word sajdais written in the same line with the sajdaāyah in black ink. The word ḥizbis in the margin of the pages. The sūrah headings hold the name of the sūrah, Meccan-Medinan knowledge, and the numbers of āyahs. The taʿqībaword is at the end of the pages. Among these manuscripts, Barb. Or. 72 (X/XVI century) contains, for the first time, the prayer text after the reading the whole Qurʾān (khatm) at the end of the muṣḥaf. This manuscript has different explanations for the Meccan and Medinan knowledge. It uses “نزلت بمكة” for “مكية”, and “نزلت بالمدينة” for “مدنية”. The figures of juzʾare written in numerical form in Borg. Ar. 184 (XI/XVII century). The divisions such as “ربع حزب, نصف حزب” can be seen in the manuscripts in XII/XVIIIcenturies.

The names of the sūrah in the sūrah headings can be different from their widely-known names. The 39 sūrahs have different names among the manuscripts examined in this article. The names of sūrahs which cannot be found in the relevant classical source as follows:   al-Khalīlfor Sūrah Ibrāhīm; al-kharīrfor Sūrah al-Sajda; al-sayyāḥūnfor Sūrah Sabaʾ;jādalafor Sūrah Mucādala; al-ʿishārfor Sūrah al-Takwīr;wa’l-layli idhāyaghshāfor Sūrah al-Shams;lumazafor Sūrah al-Humaza; miskīnfor Sūrah al-Māʿūn;asrāfor Sūrah al-Isrāʾ;al-maqābirand al-qabrfor Sūrah al-Takāthur; salāsilāfor Sūrah al-Insān; al-abrārfor Sūrah al-Muṭaffifīn.

The sūrah headings indicate the knowledge of Meccan-Medinan classification of the sūrahs. Each manuscript does not have this feature. However, the manuscripts have this feature may not include this knowledge for each sūrah headings. The disagreements about the Meccan or Medinan sūrahs in theʿulūm al-Qurʾānliterature can be seen in the manuscripts studied in this article. The manuscripts which have this knowledge present that the 47 sūrahs recorded only as Meccan, but the remaining ones both Meccan and Medinan. These manuscripts do not record a sūrah only as Medinan.

There are manuscripts which present more detailed knowledge on Meccan-Medinan. Vat. Ar. 1484 (IX/XV century) mentions not only whether a sūrah is Meccan or Medinan but also the exceptional verses if the sūrah has. For instance, the heading of Sūrah al-Anʿām reads that: “سورة الانعام نزلت جملة واحدة بمكة الا ثلث ايات انزلت بالمدينة قوله قل تعالوا أتل ما حرم ربكم عليكم لعلكم تتقون”. Among the sūrah headings which have this feature are al-Naḥl, al-Ḥajj, al-Shuʿarāʾ, Luqmān, al-Sajda, and al-Zumar. Vat. Ar. 1588 mentions only the numbers of exceptional verses. For example, the heading of Sūrah al-Isrāʾsays that “مكية و قيل مدنية غير ثلث ايات”.

Vat. Ar. 1597 contains details about the numbers of ayahs, words, and letters in the sūrah headings. For instance, for Sūrah al-Nisāʾ, it reads that “اياتها ق ع اختلافها ب كلماتهاغج ذ م ه حروفها غيول”. The Arabic letters in this explanation has a numerical value (abjad). According to this the number of āyahs is 170, the number of debated ones in merging with the previous and next verses is 2, the number of words 3.745, and the number of letters is 16.030.

There are corrections on the pages of the manuscripts. These corrections may be done through the writing process or during the check reading (muqabala) at the end of the writing. The writing of the text by heart and by looking to the other copy, and the similarities may cause these kinds of errors for the scribe.

Studying on Qurʾān manuscripts reveals the different features of the writing of a muṣḥaf. Even though the numbers of the graduate studies gradually increase in Turkey, there is no a PhD dissertation which analyzes a Qurʾān manuscript, and only one M.A. thesis has been recently completed. Therefore, establishing graduate courses on Qurʾān manuscripts in the field of Islamic studies will strengthen the Qurʾānic and tafsīrstudies.

Anahtar Kelimeler

Muṣḥaf, Qurʾān Manuscripts, Vatican Library, Physical Descriptions of Manuscripts, Names of the Sūrahs, Tafsīr, Knowledge on Meccan-Medinan Sūrahs

Vatikan Kütüphanesi’ndeki Kur’ân Elyazmaları Üzerine Biçim ve İçerik Açısından Bir Araştırma

Öz

Kur’ân metninin yazım tarihi, vahyin nüzul dönemiyle başlamaktadır. Kur’ân tarihi araştırma alanlarından biri olan elyazması Kur’ân nüshaları, Müslüman ve Batılı araştırmacıların ilgisini çekmiştir. Birçok müze ve kütüphanede elyazması Kur’ân nüshaları mevcuttur. Her bir nüshanın imlâ özellikleri, hattı, tezyini, cildi, varak ve satır sayısı, ait olduğu yıl gibi farklı karakteristiği bulunmaktadır. Bu makale Vatikan Kütüphanesi’nin Vaticani arabi, Borgiani arabi, Barberiniani orientali ve Rossiani Koleksiyonlarında bulunan 110 adet Kur’ân elyazması üzerine yapılmış bir araştırmadır. Bu elyazmalarının tarihleri, 1/7. yy. (?) ve 13/19. yy. arasında değişmektedir. Çalışmamız, bu yazmaların bazı temel fiziksel ve muhteva özelliklerini kronolojik olarak ele almayı ve tarih boyunca Kur’ân metninin yazım özelliklerini tespit etmeyi amaçlamaktadır. Makalede Kur’ân yazmalarının sûre başlıklarında yer alan farklı sûre isimleri ve sûrelerin Mekkî veya Medenî olmasına dair bilgiler de incelenmiştir.

Özet: Her bir Kur’an elyazmasının farklı karakteristiği vardır. Bu özellikler mushaf yazımı ve Kur’ân tarihi alanlarında kıymetli bilgiler sunmaktadır. Elyazma bir mushafın yazımında tercih edilen hat, mürekkep renkleri, ciltleri, serlevha Kur’ân sayfasının özellikleri, ketebe sayfasında yer alan açıklamalar, sûre başlarında sûre isimlerinin, Mekkî-Medenî bilgisinin ve âyet sayılarının mevcut olup olmaması, metinde âyet numaralarının yazılıp yazılmaması, cuzʾ, ʿaşr, ḥizb vb. bilgilerin sayfa kenarlarında yer alıp almaması gibi konular mushaf yazımı konusuna kaynaklık teşkil etmektedir. Bununla birlikte her bir sûrenin başlığında yer alan sûre isimleri, âyet sayıları ve Mekkî-Medenî bilgisi, ayrıca kıraat farklılıkları tefsîr usûlü araştırmalarına; âyette geçen bir kelimenin anlamına dair bazı nüshaların sayfa kenarlarında yer alan açıklamalar ise âyetlerin tefsîrlerine katkılar sağlamaktadır.

Bu makalede Vatikan Kütüphanesi’nin Vaticani arabi, Barberiniani orientali, Borgiani arabi ve Rossiani koleksiyonlarında mevcut 110 adet Kur’ân elyazması incelenmektedir. Vaticani arabi 73, Borgiani arabi 25, Barberiniani orientali 11 ve Rossiani 2 adet elyazma Kur’ân veya Kur’ân cüzleri içermektedir. Bu araştırma için her bir nüsha incelenmiştir; ancak makalenin sınırları göz önünde bulundurularak bazı yazmaların tespit edilebilen fiziksel ve muhteva özelliklerine yüzyıllarına göre kronolojik olarak yer verilmiştir. Araştırmada Giorgio Levi della Vida (1886-1967) ve Carlo Alberto Anzuini’nin katalog kayıtlarına müracaat edilmiştir. Ayrıca makalede sûre başlıklarında yer alan sûre isimleri ve Mekkî-Medenî bilgisi incelenmektedir.

Kütüphane’ye farklı coğrafyalardan gelen Kur’an yazmalarında en fazla kullanılan hat çeşitleri şunlardır: Maġribī (19 yazma) ve nesiḫ-Osmanlı (66 yazma). Maġribī nüshaların temel özellikleri şu şekildedir: Bu yazmalarda metinlerin koyu kahverengi, harekelerin koyu kırmızı, şedde ve cezmlerin mavi mürekkepli, hemze işaretlerinin turuncu yazılması ve âyet sonlarının tezyinli daire şeklinde olması 6-7/12-13. yy. nüshalarında görülmektedir. Aynı özellikler 8/14. ve 9/15. yy. yazmalarında da mevcuttur. Bu maġribī nüshalar içerisinde secde kelimesinin, secde âyetinin hizasında yazılması da bir 6-7/12-13. yy. mushafında yer almıştır (Borg. Ar. 51).

Nesiḫ-Osmanlı nüshaların temel özellikleri şöyledir: Âyet sonlarının kırmızı mürekkeple üçgen şeklinde üç nokta ve ters virgüle benzeyen bir formda belirtilmesi 9/15. yy. nüshalarında bulunmaktadır (Vat. Ar. 195). Bu yüzyıl elyazmalarında âyet sonlarında âyet numaraları yazılmamıştır. Bununla birlikte günümüz mushaflarında mevcut özelliklerin kadim örneklerini bu yüzyıla ait bir yazmada (Vat. Ar. 195) görmek mümkündür. Bunlar: Vakıf işaretleri kırmızı yazılmıştır. Secde ibaresi, secde âyetinin bulunduğu satırın sonunda siyah mürekkeple belirtilmiştir. Ḥizb kelimesinin sayfa kenarında yazılmış olduğu görülmektedir. Sûre başlıklarında sûrenin ismi, Mekkî-Medenî bilgisi ve âyet sayısı yer almaktadır. Sayfa sonlarında taʿḳībe bulunmaktadır. 10/16. yy. Kur’an yazmalarının sonunda ve ilk kez hatim duasının yer aldığı (Barb. Or. 72) görülmüştür. Bu yüzyıla ait bir nüshanın (Barb. Or. 72) sûre başlıklarında “Mekkî” yerine “Mekke’de nâzil oldu” veya “Medenî” yerine “Medine’de nâzil oldu” ifadeleri yer almaktadır. Bir 11/17. yy. elyazmasında (Borg. Ar. 184) cuzʾ numaralarının rakamla da yazılmış olduğu görülmektedir. Yazma mushaflarda “ربع حزب, نصف حزب” gibi ibareleri 12/18. yüzyılda görmekteyiz.

Yazmaların sûre başlıklarında yer alan sûre isimleri, yaygın olarak bilinenlerden farklı olabilmektedir. İncelediğimiz elyazmalarında otuz dokuz sûre farklı isimlerle yer almıştır. İbrâhîm Sûresi’nin el-ḫalīl; es-Secde Sûresi’nin sûretu’l-ḫarīr; Sebe Sûresi’nin es-seyyāḥūn; Mücâdele Sûresi’nin cādele; et-Tekvîr Sûresi’nin el-ʿişār; eş-Şems Sûresi’nin ve’l-leyli iẕā yaġşā; el-Hümeze Sûresi’nin lumeze; el-Mâûn Sûresi’nin miskīn; el-İsrâ Sûresi’nin esrā, et-Tekasür Sûresi’nin el-meḳābir ve el-ḳabr; el-İnsan Sûresi’nin selāsilā ve el-Mutaffifîn Sûresi’nin el-ebrār şeklinde isimlendirilmesi de klasik kaynaklarda tespit edilememiştir.

Kur’ân elyazmalarının sûre başlıklarında, sûrelerin Mekkî veya Medenî olduğuna dair açıklamalar bulunmaktadır. Ancak her bir elyazmasında bu özellik bulunmamaktadır. Başlıklarında Mekkî-Medenî bilgisi yer alan nüshalarda ise her sûrede bu bilginin yer almadığı yazmalar söz konusudur. Diğer taraftan çok ayrıntılı Mekkî-Medenî bilgisi yer alan nüshalar da mevcuttur. Sûrelerin Mekkî veya Medenî oluşuna dair ‘ulûmu’l-Kur’ân literatürünün aktardığı ihtilafların, incelediğimiz elyazmalarında da yer aldığı görülmektedir. Sûre başlıklarında Mekkî-Medenî bilgisi bulunan nüshalarda, sadece Mekkî oldukları kaydedilen 47 sûre hariç diğer sûrelerin hem Mekkî hem de Medenî olduklarına dair bilgiler mevcuttur. Yazmalarda sadece Medenî olduğu zikredilen bir sûre bulunmamaktadır. Dolayısıyla bir sûrenin nüzul dönemine dair Medenî olup olmadığı konusunda daha çok ihtilaf olduğu anlaşılmaktadır. İncelediğimiz elyazmaları içinde bir sûrenin Mekkî ya da Medenî olduğuna dair detaylı bilgiler içeren nüshalar bulunmaktadır. Bunlar arasında Vat. Ar. 1484 (9/15. yy.) şu özelliğiyle dikkat çekmektedir: Bu yazmanın sûre başlıklarında sadece Mekkî veya Medenî bilgisi değil, varsa müstesna âyetler de zikredilmektedir. Örneğin bu bilgi el-En‘âm Sûresi’nin başlığında şöyle kaydedilmiştir:  “سورة الانعام نزلت جملة واحدة بمكة الا ثلث ايات انزلت بالمدينة قوله قل تعالوا أتل ما حرم ربكم عليكم لعلكم تتقون”. Müstesna âyetlerin zikredildiği diğer sûreler şunlardır: En-Nahl, el-Hac, eş-Şuarâ, Lokmân, es-Secde ve ez-Zümer. Vat. Ar. 1588 (11-12/17-18. yy.) sûrelerin başlıklarında müstesna âyetlerin sadece sayısını zikretmekte, ancak hangi âyetlerin olduğunu belirtmemektedir. Örneğin, “el-İsrâ: مكية و قيل مدنية غير ثلث ايات”.

Vat. Ar. 1597 numaralı elyazma Kur’ân’ın sûre başlıklarında âyet, kelime ve harf sayılarına dair ayrıntılı bilgiler mevcuttur. Örneğin en-Nisâ Sûresi’nin başlığında şunlar yazmaktadır: “اياتها ق ع اختلافها ب كلماتهاغج ذ م ه حروفها غيول”. Bu açıklamada yer alan Arapça harflerin bir sayı değeri (ebced) vardır. Buna göre sûrenin âyet sayısı 170, bir önceki veya bir sonraki âyetle birleştirilip birleştirilmemesinde ihtilaf olanların sayısı 2, kelime sayısı 3.745 ve harf sayısı 16.030’dur.

Yazma mushaflar üzerinde tashihler yapılmıştır. Bu düzeltmeler yazım esnasında da olmuş olabilir ya da yazım aşaması bittikten sonra mushafın, tedavüle girmeden, mukabele edilmesi sırasında fark edilerek yapılmış olabilir. Kur’ân yazmaları üzerinde görülen bu yazım hataları ezberden yazılmış olma ihtimalini düşündürmektedir. Yazım esnasında müşabihine kayma söz konusu olabilmiştir. Başka bir nüshaya bakarak yazan bir müstensih de benzer hatalar yapabilir.

Sonuç olarak, Kur’ân elyazmaları üzerine yapılan incelemeler mushaf yazımının farklı özelliklerini ortaya çıkarmaktadır. Türkiye’de lisansüstü düzeyde tefsir tezlerinin sayısı artmakla birlikte genelde Kur’an yazmalarını, özelde kadim bir Kur’an elyazmasını inceleyen doktora tezi henüz yapılmamıştır. Konuya dair bir yüksek lisans tezi ise yakın dönemde tamamlanmıştır. Dolayısıyla İslâmî ilimler alanında Kur’an yazmalarının muhteva ve fiziksel özelliklerini ele alan lisansüstü düzeyde derslerin ihdas edilmesi Kur’an tarihi ve tefsir araştırmalarını güçlendirecektir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’ân Elyazmaları, Mushaf, Vatikan Kütüphanesi, Elyazmalarının Fiziksel Özellikleri, Sûre İsimleri, Mekkî-Medenî Bilgisi

Kaynakça

• Albin, Michael W. “Printing of the Qurʾān”. Encyclopedia of the Qurʾān. Ed. Jane Dammen McAuliffe. 4: 264-276. Leiden – Boston: Brill, 2000.
• Altıkulaç, Tayyar. “Altıkulaç’tan Birmingham’daki Kuran Açıklaması”. Accessed: 31 October 2017. http://www.kuramer.org/duyurular/altikulac-tan-birmingham-daki-kuran-aciklamasi
• Altıkulaç, Tayyar. Günümüze Ulaşan Mesâhif-i Kadîme: İlk Mushaflar Üzerine Bir İnceleme. Istanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi-IRCICA, 2015.
• Altıkulaç, Tayyar. Hz. Ali’ye Nisbet Edilen Mushaf-ı Şerif: San’a Nüshası. Istanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi-IRCICA, 2011.
• Altıkulaç, Tayyar. Hz. Osman’a İzafe Edilen Mushaf-ı Şerif: Topkapı Sarayı Müzesi Nüshası. Istanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi-IRCICA, 2007.
• Altıkulaç, Tayyar. Hz. Osman’a Nisbet Edilen Mushaf-ı Şerif: Türk ve İslam Eserleri Nüshası. Istanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi-İSAM, 2007.
• Altıkulaç, Tayyar. Hz. Osman’a Nisbet Edilen Mushaf-ı Şerif: Kahire el-Meşhedü’l-Hüseyni Nüshası. Istanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi-IRCICA, 2009.
• Altıkulaç, Tayyar. Mushaf-ı Şerif: Biblioetheque Nationale Paris. Istanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi-IRCICA, 2015.
• Altıkulaç, Tayyar. Mushaf-ı Şerif: Tübingen Nüshası. Istanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi-IRCICA, 2016.
• Anzuini, Carlo Alberto. I manoscritti Coranici della Biblioteca Apostolica Vaticana e delle biblioteche Romane. Città del Vaticano: Biblioteca Apostalica Vaticana, 2001.
• al-Baghawī, Abū Muḥammad al-Ḥusayn b. Masʿūd al-Farrāʾ. Maʿālim al-tanzīl. Ed. Muḥammad ʿAbdullāh al-Namir, ʿUthmān Jumuʿa Ḍumayriyya, Sulaymān Musallam al-Ḥarash. 8 vols. Riyadh: Dār Ṭayba, 1409-1412.
• Bilgin, Orhan. “Yazma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43: 369-383. Ankara: TDV Publications, 2013.
• Blair, Sheila S. Islamic Calligraphy. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2006.
• Bozkurt, Nebi. “Kubbetü’s-Sahre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26: 304-308. Ankara: TDV Publications, 2002.
• Brubaker, Daniel Alan. Intentional Changes in Qurʾān Manuscripts. PhD Dissertation, Rice University, 2014.
• Coranica. Accessed: 31 October 2017. http://coranica.de/
• Coranica. “Computatio Radiocarbonica”. Accessed: 31 October 2017. http://coranica.de/computatio-radiocarbonica-en
• al-Dānī, Abī ʿAmr ʿUs̠mān b. Saʿīd. Kitāb al-taysīr fī qirāʾāt al-sabʿa. 2nd Edition. Taṣḥīḥ: Otto Pretzl. Beirut: Dār al-Kitāb al-ʿArabī, 1984.
• Déroche, François. “Manuscripts of the Qurʾān”. Encyclopedia of the Qurʾān. Ed. Jane Dammen McAuliffe. 3: 254-274. Leiden – Boston: Brill, 2003.
• Déroche, François. La transmission Ecrite du Coran dans les Débuts de l’Islam: Le codex Parisino-petropolitanus. Leiden: Brill, 2009.
• Déroche, François. Le Livre Manuscrit Arabe: Préludes à une Histoire. Paris: Bibliothèque Nationale de France, 2004.
• Déroche, François. Les Manuscrits du Coran. Aux Origines de la Calligraphie Coranique. Paris: Bibliothèque Nationale de France, 1983. Déroche, François. Qurʾans of the Umayyads: A First Overview. Leiden: Brill, 2014.
• Déroche, François. The Abbasid Tradition: Qurans of the 8th to the 10th Centuries. London: Nour Foundation, 1992.
• Dutton, Yasin. “Red Dots, Green Dots, Yellow Dots and Blue: Some Reflections on the Vocalisation of Early Qurʾānic Manuscripts – Part I”. Journal of Qur’anic Studies 1/1 (1999): 115-140.
• Dutton, Yasin. “Red Dots, Green Dots, Yellow Dots and Blue: Some Reflections on the Vocalisation of Early Qurʾānic Manuscripts (Part II)”. Journal of Qur’anic Studies 2/1 (2000): 1-24.
• Dutton, Yasin. “An Early Muṣḥaf According to the Reading of Ibn ʿĀmir”. Journal of Qur’anic Studies 3/1 (2001): 71-89.
• Dutton, Yasin. “Some Notes on the British Library’s ‘Oldest Qurʾān Manuscript’ (Or. 2165)”. Journal of Qur’anic Studies 6/1 (2004): 43-71.
• George, Alain. “The Geometry of the Qurʾān of Amājūr: A Preliminary Study of Proportion in Early Islamic Calligraphy”. Muqarnas 20 (2003): 1-15.
• George, Alain. “The Geometry of Early Qurʾānic Manuscripts”. Journal of Qur’anic Studies 9/1 (2008): 78-110.
• George, Alain. “Calligraphy, Colour and Light in the Blue Qurʾān”. Journal of Qur’anic Studies 11/1 (2010): 75-125.
• George, Alain. “Coloured Dots and the Question of Regional Origins in Early Qurʾāns (Part I)”. Journal of Qur’anic Studies 17/1 (2015): 1-44.
• George, Alain. “Coloured Dots and the Question of Regional Origins in Early Qurʾāns (Part II)”. Journal of Qur’anic Studies 17/2 (2015): 75-102.
• George, Alain. “The Geometry of Early Qurʾānic Manuscripts”. Journal of Qur’anic Studies 9/1 (2008): 78-110.
• Gökkır, Necmettin. “Mingana 1572a Kur’an Fragmanları, Birmingham Üniversitesi”. Accessed: 31 October 2017. http://www.kuramer.org/s/doc-dr-necmettin-gokkir-in-degerlendirme-raporu
• Gökkır, Necmettin. Tanzimattan Günümüze Din-Devlet İlişkileri ve Siyaset Bağlamında Mushaf Basımı. Istanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı-İFAV Publications, 2015.
• Gözeler, Esra. “Vatikan Kütüphanesinde Tefsir İlmine İlişkin Arapça El Yazmaları Üzerine Bir Araştırma”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51/2 (2010): 350-352.
• Gözeler, Esra - Marx, Michael - Kiltz, David - Kouriyhe, Yousef - Koloska, Hannelies - Schmid, Nora K. “Corpus Coranicum Projesi: Kur’an’ı Geç Antik Döneme Ait Bir Metin Olarak Okumak”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53/2 (2012): 219-253.
• Gündüz, Mahmut. “Matbaanın Tarihçesi ve İlk Kur’anı Kerim Basmaları”. Vakıflar Dergisi 12 (1978): 335-350.
• Hâshim Velî Efendi. “Vatikan Kütüphanesi’ndeki Āsār-ı İslāmiyye”. Sirāṭ-i Mustaqīm 6/136 (1326): 91.
• Hâshim Velî Efendi. “Vatikan Kütüphanesi’ndeki Āsār-ı İslāmiyye”. Sirāṭ-i Mustaqīm 6/138 (1326): 118.
• Hâshim Velî Efendi. “Vatikan Kütüphanesi’ndeki Āsār-ı İslāmiyye”. Sirāṭ-i Mustaqīm 6/139 (1327): 137.
• Hâshim Velî Efendi. “Vatikan Kütüphanesi’ndeki Āsār-ı İslāmiyye”. Sirāṭ-i Mustaqīm 6/140 (1327): 159.
• Hâshim Velî Efendi. “Vatikan Kütüphanesi’ndeki Āsār-ı İslāmiyye”. Sirāṭ-i Mustaqīm 6/141 (1327): 167-168.
• Ibrahim, Yasir S. “Continuity and Change in Qurʾānic Readings: A Study of the Qurʾānic Ms. Garrett 38”. Journal of Islamic Studies 19/3 (2008): 369-390.
• Izutsu, Toshihiko. God and Man in the Qurʾān: Semantics of the Qurʾānic Weltanschauung. 2nd Reprint. Islamic Book Trust 2008.
• Jocham, Tobias J. Studien zu den frühen Qurʾān-Handschriften Is. 1615 aus der Chester Beatty Library in Dublin- Zum Einsatz elektronischer Datentechnik in der Textanalyse. M.A. Thesis, Freie Universität Berlin, 2012.
• Journal of Qur’anic Studies 19/3 (2017). “Qur’anic Manuscripts in the Western Islamic World”. Ed. Nuría Martínez de Castilla. Karabıyık, Elif Behnan. “Birmingham Varakları Hakkında Rapor”. Accessed: 31 October 2017. http://www.kuramer.org/s/ars-gor-elif-behnan-karabiyik-in-raporu
• Karabıyık, Elif Behnan. Berlin Kur’an Yazması ve Metin Tahlili – Neşri. M.A. Thesis, Marmara Üniversitesi, 2017.
• Keskioğlu, Osman. “Türkiyede Matbaa Te’sisi ve Mushaf Basımı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (1967): 121-139.
• Maraqten, Mohammed. “Writing Materials in Pre-Islamic Arabia”. Journal of Semitic Studies 43/2 (1998): 287-310.
• Marx, Michael. “The Qurʾān – the First Arabic Book”. The Roads of Arabia. Ed. Ute Franke, Joachim Gierlichs. 194-207. Berlin: Staatliche Museen zu Berlin, 2011.
• Marx, Michael. “Manuscript London, BL, Or. 2165 and the transmission of the Qurʾān”. Comparative Oriental Manuscript Studies. An Introduction. Ed. Alessandro Bausi (General Editor) - Pier Giorgio Borbone - Françoise Briquel-Chatonnet - Paola Buzi - Jost Gippert - Caroline Macé - Marilena Maniaci - Zisis Melissakis - Laura E. Parodi - Witold Witakowski. 430-434. Hamburg: Tredition, 2015.
• Marx, Michael – Jocham, Tobias J. “Zu den Datierungen von Koranhandschriften durch die 14C-Methode”. Frankfurter Zeitschrift für Islamisch-Theologische Studien -Koranforschung, Verortung und Hermeneutik- 2 (2015): 9-43.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Mushaf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31: 242-248. Ankara: TDV Publications, 2006.
• Piazzoni, Ambrogio M. “Treasures in the Vatican Library”. Vatican Library: Books and Places at the Begining of the Third Millennium. Ed. Gennaro Guala, Ambrogio M. Piazzoni ve Andreina Rita. 24-69. Città del Vaticano: Biblioteca Apostalica Vaticana, 2011.
• Sabev, Orlin. İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni. 3rd Edition. Istanbul: Yeditepe Publishing House, 2013.
• Sadeghi, Behnam – Goudarzi, Mohsen. “Ṣanʿāʾ 1 and the Origins of the Qur’ān”. Der Islam 87 (2010): 1-129.
• al-Sakhāwī, ʿAlamuddīn. Jamāl al-qurrāʾ wa kamāl al-iqrāʾ. Ed. ʿAlī Ḥusayn al-Bawwāb. 2 vols. Makka: Maktaba al-Turāth, 1987.
• al-Suyūṭī, Jalāluddīn. al-Itqān fī ʿulūm al-Qurʾān. Ed. Markaz al-Dirāsā al-Qurʾāniyya. 6 vols. Medina: Mujammaʿ al-Malik Faḥd li-Ṭibaʿā al-Muṣḥaf al-Sharīf, nd.
• al-Ṭabarī, Ibn Jarīr. Jāmiʿ al-bayān ʿan taʾvīl āy al-Qurʾān. Ed. ʿAbdullāh b. ʿAbdulmuḥsīn al-Turkī. 26 vols. Cairo: Dār Hajr, 2001.
• Vatican Library. “Digital Collections: Manuscripts”. Accessed: 31 October 2017. http://digi.vatlib.it/mss/
• Vida, Giorgio Levi della. Elenco dei Manoscritti Arabi Islamici Della Biblioteca Vaticana: Vaticani, Barberiniani, Borgiani, Rossiani. Città del Vaticano: Biblioteca Apostalica Vaticana, 1935.
• Vida, Giorgio Levi della. Frammenti Coranici in Carattere Cufico nella Biblioteca Vaticana. Città del Vaticano: Biblioteca Apostalica Vaticana, 1947.
• Vida, Giorgio Levi della. Secondo Elenco dei Manoscritti Arabi Islamici Della Biblioteca Vaticana. Città del Vaticano: Biblioteca Apostalica Vaticana, 1965.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. Yeni Meâlli Tefsîr. Facsimile Edition. Istanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2015.