Abu al-Jahm al-Bāhilī’s Work ‘al-Juz’ and His Narration From Al-Layth Ibn Sa‘d

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 1, 415 - 435, 15.06.2020

Rabia Zahide Temiz

https://doi.org/10.18505/cuid.669809

Öz

The type of ‘Al-isnād al-āli’ (higher chain of authority) which has great importance for the science of ḥadīths that constitutes the second best source of the Islam, expresses the value in terms of its proximity to the period of the Prophet Muhammad (peace be upon him). If ḥadīth has ‘al-isnād al-āli’ in the works of the scholars provides us with assurance on the intend of the ḥadīth. For this reason, the values of the works of those authors who have constructed their works with al-isnād al-āli undoubted in the science of ḥadīth. However the work of Abu al-Jahm al-Bāhilī’s (d. 228/842) named al-Juz‘ had that kind of ḥadīth, it has not appreciated by scholars, he could not get enough attention in his period and after it. His work contains famous scholar al-Layth Ibn Sa‘d’s (d. 175/791) narrative who claimed by ḥadīth scholars that his students neglected and omitted his ḥadīths and knowledge. Al-Layth Ibn Sa‘d was known doing transmission by written copies. The similarity of al-Layth Ibn Sa‘d narrations in al-Juz‘ with al-Layth narrations, which are also found in other sources, strengthens the claims of the existence of a narrative process based on the written texts in the early periods. In this study, these transfers of Abu al-Jahm reflected on other works will be examined and tried to build narrations of his teacher al-Layth Ibn Sa‘d. country, we can say that the article will contribute to the studies of the history of religions.

Summary: Ḥadīth works written in the third century of hijri are the most distinguished sources. The most fundamental works in the science of ḥadīth were written in this time. In the following period, numerous studies have been committed to paper on them. One of the eminent works is the named al-Juz’, which belongs to Abu al-Jahm al-Bāhilī (d. 228/842). The author was not a person that was taken into consideration much during his time. It is possible to that he has been criticized about his scientific proficiency (al-Jarh). Nevertheless, al-Juz’ attracts attention due to the fact that it contains the type of ‘al-Isnād al-āli’ (higher chain of authority). Al-Isnād al-āli, which means access with the least number of narration from the author to the Prophet has very major role to determining of being dependable and certainty of the ḥadīths. The work of Abu al-Jahm which contains the ‘al-Isnād al-āli’ did not attract enough attention. However, another value of the al-Juz‘ is that its been included the narration of famous muhaddith Al-Layth Ibn Sa'd (d. 175/791). He is one of the valued mujtahid imams who have played an active and important role in second century of hijri. Al-Layth's narrations have been available insufficient amount present day. At this point the al-Juz‘ of Abu al-Jahm has great important because it contains many narrations of his shaykh Al-Layth Ibn Sa'd.

The Juz‘ seems to has attracted the attention of the ḥadīths scholars in the following period. Indeed, various authors had the get authorization to narrate al-Juz‘. Furthermore, it is also known that some scholar in his period utilized his narration in their own study. For in¬stance, it was declared by Ibn Ḥajar (d. 852/1449) that al-Bukhārī (d. 256/870) had a narra¬tion belonging to Abu al-Jahm in his work ‘al-Ṣaḥīḥ al-Bukhārī’ with a muʻallaq chain (Omit¬ting his name). In the following periods, we come across famous muhaddith such as Aḥmad b. Ḥanbal (d. 241/855), al-Ṭabaranī (d. 360/971), Abū Bakr al-Marwazī (d. 292/905), al-Dāraquṭnī (d.385/995) and al-Bayhaqī (d. 458/1066) who received qualify of Juz's narra¬tion. Although the narrations of Abu al-Jahm are included in the prominent works of schol¬ars, it is clearly seems that the Juz‘ had not enough value except being procure as a written text. 

As far as we determined there are eleven narration of Abu al-Jahm in the main ḥadīth sources. In addition, we detected that some studies which contain some ḥadīth of al-Juz’ are list them in the same layout and order. This situation indicates that al-Juz’ is owned by these people as a duplicated edition and they narrated by not only orally transmitted but also spread by writing copy. This inference strengthens the theory which conceived by Modern researcher Fuad Sezgin (1924-2018) that ḥadīth transmission had conducted not only through oral transfer but also through written copies.

Even though he lived in a very active time of oral transmission of ḥadīth and the time of specific journey for learning and pursuing ḥadīth, it is seen that Abu al-Jahm formed his Juz‘ from the ḥadīths that he procured only from his six shaykhs. That was quite less amount in that period. Juz‘, has an ʿAlāʾ al-Rijāl classification (ranked according to narrators) as ex¬pected in his period method. Abu al-Jahm began his study with his shaykh Al-Layth Ibn Sa'd’s narration, then completed with Sufyān ibn ʿUyayna’s. Juz‘ includes 112 ḥadīths. Ex¬cept two muʻallaq isnāds (omitting one or more narrators), all of ḥadīth has muttaṣil isnāds (narrators in the chain connected each other without omitting). Al-Juz‘ available nowadays in a published form. 

It seems that some of ḥadīth datas included in the Juz‘ have content against Islamic juris-prudential judgements. For example, the Prophet’s sayings ‘One or two swallow of breast milk does not make haram’ and ‘Nobody can fast or pilgrimage for the benefit of someone else’; allowing to Subay‘a al-Aslamī to marry without waiting her ‘iddah (waiting period of a woman after the death of her husband or divorce); when she gave birth, ʿUthmān b. ʿAffān’s permission to al-Rubay‘a bint Mu‘avvidh not to wait her ‘iddah; when ʿAbd Allāh b. ʿUmar has nasal bleeding he leaves the prayer, goes to wash, then back and continue where he leave off, without taking ablution; and describing marriage with polytheist women as for¬bidden (ḥarām). Of course, all this information must be examined within the framework of Islamic jurisprudence. However, Abu al-Jahm stands alone (tafarrūd) in such issues, it can be seen as the reasons to be recognized as a censured person (majrūḥ).

Al-Juz‘ included 66 isnāds of Al-Layth Ibn Sa'd’s narration. Therefore it leaves behind all the works that compile the narration of Ibn Sa'd. That is why, we hypothesize that Juz‘ is a form of Al-Layth’s study that has survived to the present days. As a matter of fact, the muhaddiths who included the narrations of Al-Layth in their works, especially Ibn ḳuṭlūbughā could not ignore the Juz‘ of Abu al-Jahm; on the contrary, they took it as reference. In this case, it should be said that Abu al-Jahm al-Bāhilī is a loyal follower of Al-Layth and the word at¬tributed to Imām Shāfi‘ī and characterizing Al-Layth’s followers with disloyalty is invalid.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, ‘Al-Juz’, Mu‘jam, Abu al-Jahm al-Bāhilī, Al-Layth Ibn Sa‘d

Ebü’l-Cehm el-Bâhilî’nin‘Cüz’Adlı Eseri ve Leys b. Sa‘d’dan Rivayetleri

Öz

İslam dininin ikinci temel kaynağı olan hadislerin, Hz. Peygamber dönemine yakınlığı bakımından kıymetini ifade eden âlî isnâd çeşidi, hadis ehli için büyük önem arzetmekte¬dir. Bu sebeple eserini âlî isnâdlar ile inşa etmiş olan müelliflerin çalışmalarının hadis ilmin¬deki değeri ayrıdır. Bu meyanda örnek olarak gösterebileceğimiz hicri üçüncü asrın telifleri arasında yer alan ve dönemin çalışmalarına kıyasla âlî isnâdlar ihtiva eden Ebü’l-Cehm el-Bâhîlî (öl. 228/842)’nin Cüz adlı çalışması, kimi âlimler tarafından takdir edilse de döne¬minde ve sonrasında ehl-i hadis nezdinde yeterli ilgiyi görmemiştir. Ebü’l-CehmCüz ese¬rinde ehl-i hadis’in, öğrencilerinin ilmini ve hadislerini ihmal ettiğini iddia ettiği meşhur muhaddis Leys b. Sa‘d (öl. 175/791)’dan dinlediği rivayetlere yer vermektedir. Leys b. Sa‘d, yazılı nüshalardan rivayette bulunmakla da tanınan bir hadisçiydi. Cüz’deki Leys b. Sa‘d rivayetlerinin, diğer kaynaklarda da yer alan Leys rivayetleriyle benzerliği, ilk dönemlerde yazılı metinlere istinaden gerçekleştirilmiş rivayet usulünün varlığı iddialarını güçlendir¬mektedir. Bu çalışmada Ebü’l-Cehm’in diğer eserlere yansıyan bu nakilleri incelenecek; ayrıca hocası Leys b. Sa‘d’ın rivayetleri inşa edilmeye çalışılacaktır.

Özet: Hicri üçüncü asırda kaleme alınan hadis eserleri, en seçkin kaynaklardır. Hadis alanına münhasır en temel eserler bu dönemde yazılmış, ilerleyen süreçte kıymetlerine binaen üzerlerine sayısız çalışmalar yapılmıştır. Hicri üçüncü asır içerisinde yazılan eserlerden birisi, bu makalenin konusu olan Ebü’l-Cehm el-Bâhilî (öl. 228/842)’ye ait olan Cüz adlı eseridir. Müellif, döneminde pek dikkate alınan bir isim olmamıştır. Bunu, hakkında serd edilen cerh lafızlarına bağlamak mümkündür. Bununla birlikte Cüz eseri, âlî isnadlar ihtiva etmesi hasebiyle dikkat çekmektedir. Müelliften Peygambere en az ravi sayısı ile erişim anlamına gelen âlî isnadlar, hadislerin sıhhatini ve sübutunu belirlemede öncelikli ve seçkin bir yere sahiptirler. Ebü’l-Cehm el-Bâhilî’nin âlî isnadlar barındıran Cüz eserinin ise döne¬minde yeterince ilgi çekmediği görülmektedir. Bununla birlikte eserin bir diğer kıymeti meşhur muhaddis el-Leys b. Sa‘d (öl. 175/791)’ın rivayetlerine yer veriyor olmasıdır. El-Leys b. Sa‘d, hicri ikinci asrın müçtehid imamlarından birisidir. Döneminde etkin ve önemli bir rol oynamış olan Leys’in rivayetlerinden günümüze ulaşanlar oldukça azdır. Bu sebeple Ebü’l-Cehm’nin Cüz’ü, hocası el-Leys b. Sa‘d’ın birçok rivayetine yer veriyor olması hase¬biyle bir başka kıymete daha erişmektedir.

Döneminde pek ilgi görmeyen Cüz eseri, ilerleyen süreçte hadisçilerin dikkatini çekmiş olmalıdır ki birçok müellifin, Cüz’ün rivayet hakkını elde ettiği görülmektedir. Aslında dö¬nemi içerisinde bazı isimlerin onun rivayetlerini kullandığı da bilinmektedir. Örneğin Buhârî’nin muallak bir isnad ile Ebü’l-Cehm’e ait olan bir rivayete Sahih eserinde yer verdiği İbn Hacer tarafından beyan edilmiştir. Sonraki dönemlerde Cüz’ün rivayet hakkını alan isimler arasında Ahmed b. Hanbel (öl. 241/855), Taberânî (öl. 360/971), Ebû Bekir el-Mer¬vezî (öl. 292/905), Dârekutnî (öl. 385/995), Beyhakî (öl. 458/1066) gibi meşhur muhaddis¬lere rastlamaktayız. Her ne kadar Ebü’l-Cehm’in rivayetleri, döneminin kayda değer çalış¬malarında yer alsa da, muhaddisler muteber tahammül metodlarıyla Cüz eserinin rivayet hakkına sahip olsalar da, eserin yazılı bir metin halinde mâlik olunmasının ötesinde bir kıymete haiz görülmediği anlaşılmaktadır.

Mecrûh bir kimse olan, bu sebeple kimi muhaddislerin itibar etmek istemediği anlaşılan Ebü’l-Cehm’in, tespit edebildiğimiz kadarıyla, temel hadis kaynaklarında 11 hadisi yer al¬maktadır. Bununla birlikte bazı eserlerde Cüz’de yer alan rivayetlerin bir kısmının, aynı sıra ve düzen ile yer alıyor olması, Cüz’ün bu kişiler tarafından nüsha halinde malik olunduğunu göstermektedir. Bu durum Muasır araştırmacı Fuad Sezgin (öl. 1924/2018)’in ortaya koyduğu ilk dönem eserleşmelerinin yalnızca şifahi aktarımla değil, yazılı nüshalar üzerinden de gerçekleştirildiği teorisini güçlendirmektedir. 

Ebü’l-Cehm, şifahi rivayet dönemi, rıhleler ve hadislerin eserleşmesi hususunda oldukça hareketli bir süreçte yaşamış olmasına rağmen, eserini yalnızca altı hocadan semâ ettiği hadislerden oluşturduğu görülmektedir. Döneminin usulüne uygun olarak ale’r-rical bir tasnife sahip olan eser mu‘cem özelliği göstermektedir. Müellif esere el-Leys b. Sa‘d rivayet¬leri ile başlamış; Süfyân b. Uyeyne rivayetiyle neticelendirmiştir. Eserde 112 rivayet bulun¬maktadır. Muttasıl isnâdların hâkim olduğu eserde iki isnâdın muallak olduğu görülmekte¬dir. Eserin büyük bir çoğunlukta merfû‘ rivayet ve bu sayıya yakın ölçüde de mevkûf rivayet barındırdığı görülmektedir. Eser günümüzde matbu halde bulunmaktadır.

Eser birkaç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm başlıksız olup Ebü’l-Cehm’in, hocası el-Leys b. Sa‘d’dan aldığı rivayetleri ihtiva etmektedir. Bu rivayetler Leys > Ebu’z-Zübeyr > Câbir b. Abdullah ve Leys > Ebu’z-Zübeyr > Yahyâ b. Ca‘de > Ebû Hüreyre tarikleriyle gel¬mektedir. İkinci bölüm “Nâfi‘nin Abdullah b. Ömer’den rivayetleri” başlığını taşımaktadır. Merfû’, mevkûf ve maktû’ rivayetlerden biri muallaktır ve mübhem bir ravi ihtiva etmekte olup eserdeki diğer isnâdlara göre nâzil bir isnâda sahiptir. Üçüncü bölüm “Sevvâr b. Mus‘ab > Ebû Abdullah el-Hemedânî rivayetleri” başlığını taşımaktadır. Merfû’, mevkûf ve maktû’ rivayetlerden oluşan bölümün tamamı Sevvâr b. Mus‘ab’ın rivayetleri değildir. Kitabın ilk bölümlerinde görülen rivayetlerin intizamî sıralanması bu kısımlarda oldukça sekteye uğ¬ramış gibidir. Nitekim daha ikinci isnâdda Sevvâr’ın bulunmadığı bir rivayet yer almaktadır. Cüz, müellifin Heysem b. Adî, Abdülkuddûs, Abdülazîz el-Mâcişûn ve Süfyân b. Uyeyne riva¬yetleri ile son bulmaktadır. 

Ebü’l-Cehm’in Cüz eserinde yer alan rivayetlerin bazılarının temel fıkhi hükümlere muarız rivayetler oldukları görülmektedir. Örneğin Allah Resulü’nün ‘Bir ya da iki yudumluk emme haram kılmaz’ sözü, Sübey’a el-Eslemiyye doğum yapınca iddet beklemeden evlenmesine izin vermesi, Osman b. Affân’ın Rubeyyi bint. Muavviz’in boşanmasının ardından iddet bek-lememesine hükmetmesi, İbn Ömer’in burnu kanadığında namazdan ayrılıp yıkayarak geri dönüp kaldığı yerden devam etmesi ve “kimse kimsenin yerine oruç tutamaz, hac edemez” sözü, müşrik kadınlarla evliliği haram olarak nitelendirmesi bunlara örnek verilebilir. Bu rivayetler elbette fıkıh çerçevesinde tetkik edilmelidir fakat Ebü’l-Cehm’in kimi rivayetlerde teferrüd ettiği yönündeki ifadeler de düşünüldüğünde, tüm bunların onun ehl-i hadis nez¬dinde mecruh bir kimse olarak tanınmasının sebepleri olarak görülebilir.

Ebü’l-Cehm’in Cüz’ünün el-Leys b. Sa‘d’ın 66 rivayetine yer vermesi hasebiyle, İbn Sa‘d rivayetlerini derlemek için inşa edilmiş eserlerin tamamını geride bıraktığı görülmektedir. Bu sebeple Leys’in Cüz’ünün günümüze ulaşmış bir şekli olduğu yönünde bizde bir kanaat hâsıl olmaktadır. Nitekim İbn Kutluboğa dâhil Leys’in rivayetlerine yer veren hadisçiler, Ebü’l-Cehm’in Cüz’ünü görmezden gelememiş; bilakis onu referans almışlardır. Bu durumda İmam Şâfiî’ye atfedilen ve Leys’in öğrencilerini vefasızlık ile niteleyen söz düşünüldüğünde, Ebü’l-Cehm’in onun vefalı bir öğrencisi olduğunu söylemek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Leys b. Sa‘d, Hadis, Cüz, Mu‘cem, Ebü’l-Cehm el-Bâhilî

Kaynakça

• Abdullah b. Vehb b. Müslim el-Mısrî. Muvattâ‘ İbn Vehb es-sağîr. Thk. Muhammed el-Emin el-Hüseyin eş-Şinkitî. Medine: Mektebetü’l-ulum ve’l-hikem, 2002.
• Abdurrezzak b. Hemmâm. Mûsânnef. Thk. Habîburrahmân A‘zâmî. Beyrût: el-Meclisü’l-ilmî, 1970.
• Ahmed b. Hanbel. Fazâilu’s-sahâbe. Câmiatu Ummi’l-Kura, 1983.
• Ahmed b. Hanbel. Müsned. Thk. Şuayb el-Arnavut. Beyrût: Müessesetu’r-Risâle, 1998.
• Alâî, Ebû Saîd Salahaddin Halil b. Keykeldi b. Abdullah. İşâratü’l-fevâidi’l-mecmûa fî’l-işâre ile’l-ferâidi’l-mesmû’a. Medine: Mektebetü’l-ulum ve’l-hikem, 2004.
• Begavî, Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Muhammed b. Abdülazîz. Cüz fihi selâse ve selâsûne hadîsen. Thk. Muhammed Yasin. Dammam: Mektebetü İbnû’l-Cevzî, 1987.
• Begavî, Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Muhammed b. Abdülazîz. Mu‘cemu’s-sahâbe. Thk. Muhammed el-Emin. Kuveyt: Mektebetü dâru’l-beyân, 2008.
• Begavî, Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Muhammed b. Abdülazîz. Târîhu vefeyâti’ş-şuyûh ellezî edrekehum el-Begavî. Thk. Muhammed Aziz Şems. Bombay: ed-Dâru’s-selefiyye, 1988.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. Şuabu'l-îmân. Thk. Muhtar Ahmed en-Nedvî. Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• Birzâlî, Ebû Muhammed el-Kâsım b. Muhammed b. Yûsuf el-İşbîlî. Meşyehatu Ebî Bekr. Thk. İbrâhim Sâlih. Dımeşk: Dâru’l-beşâîr, 1997.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. Târîhu’l-kebîr. Thk. Hâşim Nedvî vd. Dâiretu maârifi’l-Osmâniyye, ts.
• Cemheretü eczâi’l-hadîsiyye. Thk. Muhammed Ziyad b. Ömer. Riyâd: y.y., 2001.
• Cüz fihi meclisün min fevâidi’l-Leys b. Sa‘d. Thk. Şeyh Muhammed b. Rızk b. Tarhevî. Daru âlemi’l-kütüb, 1987.
• Dârekutnî, Ali b. Ömer. Sünen. Dâru İbn Hazm, 2011.
• Ebû Bekir Merâgî. Meşyehatü İmâm Ebû Bekr b. Hüseyn el-Kureşi. Thk. Cemaleddin el-Merâkeşî. Câmiatu Ümmü’l-Kura, 2001.
• Ebû Ca‘fer Amr b. Ahmed b. Osman b. Şâhin. Şerhu mezâhibi ehl-i sünne. Müessesetü Kurtuba, 1995.
• Ebû Nuaym el-İsbahânî, Ahmed b. Abdullah. Ma‘rifetu’s-sahâbe, Thk. Âdil b. Yusuf Azâzî. Dâru’l-vatan, 1998.
• Ebû Zür‘a, Ahmed b. Abdurrahman el-Irâkî. Kitâbu’l-müdellisîn. Thk. Rıfat Fevzi Abdulmuttalib. Dâru’l-vefâ, 1995.
• Ebü’l-Fadl Ubeydullah b. Abdurrahman. Hadisu’z-Zührî. B.y.: Mektebetü edvâu’s-selef, 1998.
• Ebü’l-Hasan Ali b. Ca‘d b. Ubeyd el-Cevherî. Müsnedü ibni’l-Ca‘d. Thk. Abdülmehdî b. Abdülkadir b. Abdülhâdî. Kuveyt: Mektebetü'l-felâh, 1985.
• Ebu'l-Kâsım Ali b. Hasan b. Hibetullah b. Asâkir. Târihu Dımaşk. Thk. Ebû Saîd Ömer b. Garame el-Amrî. Beyrût: Dârü'l-fikr, 1998.
• Ebü’l-Cehm, el-A‘lâ b. Mûsâ b. Atiyye el-Bâhilî el-Bağdâdî. Cüz, Thk. Abdurrahman Muhammed Ahmed Kaşkarî. Riyâd: Mektebetü’r-rüşd, 1999.
• Halid er-Rabbât. el-Câmiu li ulûmi’l-İmâm Ahmed. Dâru’l-fellâh, 2009.
• Hansu, Hüseyin. “Fuat Sezgin’in Modern Dönem Hadis Tartışmalarına Katkısı: Yazılı Rivayet Teorisi ve Etkileri”. Hadis ve Siyer Araştırmaları 5/1 (2019).
• Hatîb Bağdâdî. Târîhu Bağdâd. Thk. Beşşâr Avvâd Ma‘ruf. Beyrût: Dâru garbi’l-İslâmî, 2001.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed. el-Cerh ve't-ta‘dîl. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• İbn Ebî Şeybe, Abdullah b. Muhamed b. İbrâhim. Musannef. Hamd b. Abdullah. Riyâd: Mektebetü’r-rüşd, 2004.
• İbn Ebî Ya'lâ, İbnü'l-Ferrâ Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin. Tabakâtü’l-hanâbile.Thk. Muhammed Hamid el-Fıki. Kahire: Matbaatü’s-Sünneti’l-Muhammediyye, ts.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali b. Muhammed.el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. Thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1995.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali b. Muhammed.el-Merhametü’l-ğaysiyye bi’t-tercemeti’l-Leysiyye fi menâkıbi’l-İmâm el-Leys b. Sa‘d. Thk. Abdüsselam Muhammed Ali. Kahire: Dâru İbn Abbâs, 2012.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali b. Muhammed.el-Mu‘cemü’l-müfehres ev tecrîdi esânîdu’l-kütübi’l-meşhûrâ ve’l-eczâi’l-mensûrâ. Thk. Muhammed Şekûr Meyâdînî. Beyrût: Müessesetü’r-risâle, 1998.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali b. Muhammed.Fethu’l-Bârî bi-şerhi Sahîhi'l-Buhârî. Thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Dâru’l-kütübi’l-selefiyye. ts.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali b. Muhammed.Lisânu’l-Mizân. Thk. Abdulfettah Ebû Gudde. Beyrût: Mektebetu’l-matbûâti’l-İslamiyye, 2002.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali b. Muhammed.Nazmü’l-lelâlî bi’l-mieti’l-avâlî. Thk. Kemal Yusuf Hût. Lübnan: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1990.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali b. Muhammed.Ta'cîlu'l-menfaa bi-zevâidi ricâli'l-eimmeti'l-erbaa, Thk. İkramullah İmdadülhak. Beyrût: Dârü'l-beşairi'l-İslâmiyye, 1996.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali b. Muhammed.Tehzîbu’t-Tehzîb. Kahire: Dâru’l-kitâbi’l-İslamiyye, 1993.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekir. Vefeyâtu’l-A’yân. Thk. İhsan Abbas. Beyrût: Dâru sâdır, 1972.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed et-Temîmî. Kitâbu's-sikât. Dâiratu meârifi’l-Osmaniyye, 1973.
• İbn Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Muhammed b. İshâk. Fihrist. Beyrût: Daru’l-mârife, ts.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah el-Cürcânî. el-Kâmil fi’d-duafâ’îr-ricâl. Thk. Abdulfettah Ebû Gudde. Thk. Mazin es-Sersâvî. Mektebetu’r-rüşd, 2012.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddin İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve'n-nihâye. Beyrût: Mektebetü'l-maârif, 1990.
• İbn Mende, Ebû Abdullah Muhammed b. İshâk b. Muhammed. el-Fevâid. Thk. Halid Mahmud Abdussemî‘. Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2002.
• İbn Mende, Ebû Abdullah Muhammed b. İshâk b. Muhammed. Fethû’l-bâb fi’l-künâ ve’l-elkâb, Thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî. Riyâd: Mektebetü'l-kevser, 1996.
• İbnü'l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbârî men zeheb. Thk. Abdülkadir el-Arnavût. Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1986.
• Kâsım b. Kutluboğa. ‘vâlî el-Leys b. Sa‘d. Thk. Abdulkerim Bekir el-Mevsılî. Mektebetü dâri’l-vefa, 1987.
• Kâtib Çelebî Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zünûn an esâmi'l-kütüb ve'l-fünûn. Beyrût: Dâru ihyâu’t-turâs, ts.
• Kütüb-i Sitte. Riyâd: Dâru’s-selâm, 2000.
• Mâlik b. Enes. Muvattâ. Thk. Muhammed Fuad Abdulbâkî. Dâru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, 1985.
• Mervezî, Kadı Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Saîd. el-Cum‘a ve fadluhu. Ammân: Dâru Ammar, 1987.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemaleddin Yusuf b. Abdurrahman b. Yusuf. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. Thk. Beşşar Avvad Ma'rufî. Beyrût: Müessesetü'r-risâle, 1983.
• Muhammed b. Ömer b. Rüşeyd. Mil’u’l-a‘ybe. Thk. Muhammed Habîb. Dâru garbi’l-İslamî, 1988.
• Mukbil b. Hadi el-Vadî. Terâcimuricâlu’d- Dârekutnîfî Sünenihi. San‘a: Dârü’l-asâr, 1999.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. Kitâbu Sünen-i kübrâ. Thk. Abdullah b. Abdulmuhsîn. Beyrût: Müessesetü’r-risâle, 2001.
• Özen, Şükrü. "Leys b. Sa‘d". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Sezgin, Fuad. Buhârî’nin Kaynakları. Ankara: Kitabiyat-2000.
• Sıbt İbnu’l-Acemî. et-Tebyîn li esmâi’l-müdellisîn. Yahyâ Şefik Hasan. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1986.
• Suyûtî, Ebü’l-Fadl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Esmâu’l-müdellisîn. Thk. Mahmud Muhammed Mahmud Hasan Nassâr. Dâru’l-cîl, 1992.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb . el-Mu'cemu'l-evsât. Thk. Târık b. Avdullah. Dâru’l-haremeyn, 1995.
• Tücîbî, Kâsım b. Yusuf b. Muhammed es-Sebtî. Bernâmecü't-Tücîbî. Thk. Abdülhafız Mansur. Dârü'l-Arabiyye, 1981.
• Vâdiâşî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Cabir b. Muhammed. Bernâmecu İbn Câbir el-Vâdiâşî. Thk. Muhammed el-Habîb Heyle. Tunus: y.y., 1981.
• Zâhir b. Tâhir eş-Şehhâmî. el-Âvâlî Rivâyât: Zâhir b. Tâhir eş-Şehhâmî. Thk. Muhammd el-Hac Nâsır. Beyrût: Dâru garbi İslamî, 1998.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. ed-Dînâr min hadîsi’l-meşâihi’l-kibâr. Thk. Mecdî Seyyid İbrâhim. Kahire: Mektebetü’l-Kurân, ts.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. el-İber fî haberi men ğaber. Thk. Ebû Hacer Muhammed Zaglûl. Beyrût: Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, ts.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. ez-Zikru esmâi men tüküllime fihi ve hüve müvessik. Thk. Muhammed Şekûr b. Mahmud. Ürdün: Mektebetü’l-menâr, 1986
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Mîzânu’l-i‘tidâl. Thk. Ali Muhammed el-Bicâvî. Beyrût: Dâru’l-ma‘rife, ts.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. Thk. Şuayb el-Arnaût. Hüseyin el-Esed. Beyrût: Müessesetü'r-risâle, 1996.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târihu’l-İslâm. Thk. Dr. Ömer Abdusselam Tedmurî. Beyrût: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, 1991.