Müstansıriyye Medresesi’nde (631/1233-34) Eğitim-Öğretim Faaliyetleri

Yıl 2016, Cilt: 16 Sayı: 2, 309 - 337, 27.12.2016

Ahmet Beken

Öz

Medreseler İslâm medeniyetinde yükseköğretimin icra edildiği önemli eğitim-öğretim kurumlarıdır. Bu kurumlardan Büyük Selçuklular döneminde Nizâmülmülk tarafından Bağdat merkezli kurulan Nizâmiye Medreseleri medrese gele-neğinin en önemlileri olarak zikredilebilir. Bu geleneğin diğer bir önemli örneği ise Bağdat’ta Halife Müstansır-Billâh tarafından kurulan Müstansıriyye Medre-sesidir (631/1233-34). Biz bu çalışmada, Müstansıriyye Medresesi’nin vakfiyesi ve öğretim kadrosundan hareketle burada okutulan ilimlerle kurumun eğitim anlayışını ve önceki medreselerden farklarını tespit etmeyi amaçladık. Müs-tansıriyye Medresesi bünyesinde başta fıkıh okulları olmak üzere, birer dârü’t-tıb, dârü’l-hadis, dârü’l-Kur’an, mescitler, kütüphane ve hamam gibi yapıları barındıran ve bu özelliği ile büyük bir külliye özelliği gösteren bir kurumdur. Bu medresede dinî ilimler kapsamında değerlendirilen fıkıh, fıkıh usûlü, hadis, tefsir ile aklî/tabiî ilimler kategorisinde ele alınan tıp, aritmetik, hendese, botanik gibi ilimlerin öğretimi yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Medrese, Müstansıriyye Medresesi, eğitim-öğretim

Kaynakça

• Avvâd, Kûrkîs, Hazâinü’l-kütübi’l-kadîme fî’l-Irak, Beyrut 1986.
• Baltacı, Cahid, XV – XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri I-II, İFAV Yayınları, İstanbul 2005.
• Berkey, Jonathan P., Ortaçağ Kahire’sinde Bilginin İntikali, Klasik Yayınları, İstanbul 2015.
• Birışık, Abdülhamit, “Kıraat”, DİA, Ankara 2002, XXV, s. 426-427.
• Cevâd, Mustafa, “el-Medresetü’l-Müstansıriyye”, Sumer, XIV/1-2 (1958).
• Ebû’l-Fidâ, İmâdüddin İsmâil b. Ali b. Mahmûd el-Eyyûbî (ö. 732/1331), el-Muhtasar fî ahbâri’l/târihi’l-beşer, I-IV, thk. Muhammed Zeynuhum-Muhammed Azb-Yahya Sîd Hüseyin, Dârü’l-Me’ârif, Kahire, 1998-99.
• Gassânî, Melikü’l-Eşref (ö. 803/1401), el-Ascedü’l-mesbûk fî tabakâti’l-hulefâ ve’l-mülûk, I-II, thk. Şâkir Mahmûd Abdulmunʻim, Beyrut 1975.
• Gözütok, Şakir, “Medreselerin Ortaya Çıkışı ve İlk Medreseler”, Medrese Gele-neği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler Uluslararası Sempozyumu, I-II, (05-07 Ekim 2012 Muş/Türkiye), M.Ş.Ü. Yayınları, Muş 2013, I, ss. 199-216.
• Gül, Ahmet, Osmanlı Medreselerinde Eğitim-Öğretim ve Bunlar Arasında Dâru’l-Hadîslerin Yeri, TTK Yayınları, Ankara 1997.
• Hamdullah Müstevfî, Hamdullâh b. Ebû Bekr b. Ahmed b. Nasr el-Müstevfî el-Kazvînî (ö. 740/1340’tan sonra), Târîh-i Güzîde, thk. Abdülhüseyin Nevâî, Tahran 1364/1945.
• İbn Battûta, Muhammed b. Abdillah b. Muhammed b. İbrâhîm el-Levâtî et-Tancî (ö. 770/1368-69) Tuhfetü’n-nüzzâr fî garâibi’l-emsâr ve acâibi’l-esfâr: Rihletü İbn Battûta, I-V, thk. Abdülhâdî et-Tâzî, Rabat 1997.
• İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Abdurrahman b. Ali (ö. 597/1200), el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, I-XIX, thk. Muhammed Abdülkadir Atâ-Mustafa Abdülkadir Atâ, Beyrut 1992-93.
• İbn Ferhûn, Burhâneddin (ö. 799/1397), ed-Dibâcü’l-müzheb, I-II, thk. ve talik: Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr, Kahire 1972.
• İbnü’l-Fuvatî, Kemâleddin Ebû’l-Fadl Abdürrezzâk b. Ahmed eş-Şeybânî (ö. 723/1323) el-Havâdisu’l-cami‘a ve tecârubi’n-nâfi’a fî’l mieti’s-sâbiʻa, Beyrut 2003.
• _______, Telhisu Mecmaʻi'l-âdâb fî muʻcemi'l-elkâb, IV/I, thk. Mustafa Cevâd.
• _______, Mecmaʻu'l-âdâb fî muʻcemi'l-elkâb, I-VI, thk. Muhammed Kâzım, Tah-ran 1416 (hicrî/şemsî).
• İbn Hallikân, Ebû’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebû Bekr (ö. 681/1282), Vefeyâtu’l-a’yan ve enbâu ebnâi’z-zamân, I-VIII, thk. İhsan Abbâs, Beyrut 1968.
• İbnü’l-İbrî (ö. 685/1286), Târîhu muhtasari’d-düvel, Hâzimiyye/Lübnan 1994.
• İbnü’l-İmâd, Abdülhay b. Ahmed (ö. 1089/1679), Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb, I-X, thk. Abdülkâdir el-Arnaût-Mahmûd el-Arnaût, Dımaşk 1406-14/1986-93.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmail İbn Ömer b. Kesîr el-Kureşî ed-Dımaşkî (ö. 774/1372), el-Bidâye ve’n-nihâye, I-XXI, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, Riyâd 1997.
• İbn Şeddâd, Ebû Abdillâh İzzüddin Muhammed b. Ali b. İbrâhîm (ö. 684/1285), el-A‘lâku’l-hatîre fî zikri ümerâ’i’ş-Şâm ve’l-Cezîre, thk. Yahyâ Zekeriyyâ Abbâre, Dımaşk 1953.
• İbnü’t-Tıktakâ, Ebû Cafer Safiyüddin/Celâlüddin Muhammed b. Ali b. Tabâtabâ el-Hasenî el-Alevî (ö. 709/1309’dan sonra), el-Fahrî fî’l-âdâbi’s-sultaniyye ve düveli’l-İslâmîyye, Dâru Sâdır, Beyrut ty.
• İbn Vâsıl, Cemâlüddîn Muhammed b. Sâlim (ö. 697/1297-98), Müferricü’l-kürûb fî ahbâri beni Eyyûb, I-V, thk. Cemâlüddîn Şeyyâl, Kâhire 1953.
• Kırpık, Güray, Nizamiye Medreseleri -Ortaçağın Yükseköğretim Kurumu, Anıl Matbaa, Ankara 2009.
• Kuraşî, Muhyiddin Ebû Ahmed Abdülkadir b. Muhammed b. Nasrullâh İbn Sâlim b. Ebi’l-Vefâ, (ö. 775/1373-74), el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefîyye, I-V, thk. Abdülfettâh Muhammed Ahlû, Riyâd 1993.
• Kütübî, Muhammed b. Şâkir (ö. 764/1362-63), Fevâtü’l-vefeyât ve’z-zeylü aleyhâ, I-V, thk. ve thk. İhsân Abbâs, Dâru Sadır, Beyrut 1973-74.
• Makrîzî, Takiyüddin Ahmed b. Ali (ö. 845/1441), Kitâbü’l-mevâiz ve’l i’tibâr bi-zikri’l-hıtat ve’l-âsâr, I-II, Dâru Sâdır, Beyrut ty.
• Maʻruf, Nâci, Târîhu ulemâ-i Müstansıriyye, I-II, Kahire 1976.
• Nahcivânî, Hinduşâh b. Sencer b. Abdullah Sâhibî (ö. 724/1324), Tecâribu’s-selef der tevârihu hulefâ ve vüzerâî îşân, neşr ve tashih: Abbâs İkbâl, Tahran 1313/1895.
• Nashabe, Hısham, Muslim Educational Institutions, Beirut 1989.
• Naşabî, Hişam, “Eğitim Kurumları”, (İslâm Şehri içerisinde), ed.: R. B. Serje-ant, çev. Elif Topçugil, Ağaç Yayıncılık, İstanbul 1992.
• Nizâmülmülk, Siyasetnâme/Siyerü’l-Mülûk, çev. Nurettin Bayburtlugil, Dergâh Yayınları, İstanbul 2011.
• Nuʻaymî, Abdulkadir b. Muhammed ed-Dımaşkî (ö. 978/1570), ed-Dâris fî târi-hi’l-medâris, I-II, Beyrut 1990.
• Özdemir, Mehmet Nadir, Bağdat’ta Türk Egemenliği (1055-1157), Kömen Ya-yınları, Konya 2008.
• Salih Zeki-Yusuf Akçura-Muallim A. Cevdet, Skolastik Eğitim ve Türkiye’de Skolastik Tarz, derleyen ve çeviren: Hasan Ünder, Epos Yayınları, An-kara 2002.
• es-Sakkâr, Sâmî- Bozkurt, Nebi, “Müstansıriyye Medresesi”, DİA, İstanbul 2006, XXXII, ss. 121-123.
• Sami al-Sakkar, “The Mustansiriyyah Madrasah and its Role in Islamic Educa-tion”, Arabian and Islamic Studies, ed. R. Bidwell-G. R. Smith, London 1983.
• Sezgin, Fuat, İslâm’da Bilim ve Teknik, I-V, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A. Ş. Yayınları, İstanbul 2008.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddin Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-Avnî (ö. 654/1256), Mir’âtüz’-zamân fî târihi’l-ayân, I-VIII, 8/2, Haydarabâd 1952.
• Strika, Vincenzo, “Al-Mustansırıyya Madrasah” (Inside The Islamic Architecture of Baghdad), Napoli 1987, pp. 65-70.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddin Abdülvehhâb b. Ali b. Abdilkâfî (ö. 771/1370), Tabakâtü’ş-Şâfiîyyeti’l-kübrâ, I-X, thk. Mahmûd ve Muhammed el-Tenâhî-Abdulfettâh Muhammed el-Ahlû, Kâhire 1964-1976, 1992.
• Süyûtî, Celâleddin Abdurrahman b. Ebû Bekir (ö. 911/1505), Târîhu’l-Hulefâ, Beyrut 2003.
• Terzioğlu, Arslan, “Bîmâristan”, DİA, İstanbul 1992, VI, ss. 163-178.
• Tomar, Cengiz, “İbnü’l-Fuvatî”, DİA, İstanbul 2000, XXI, ss. 47-48.
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Ötüken Yayınları, İstanbul 2011.
• Ülken, Hilmi Ziya, Eğitim Felsefesi, Ülken Yaınları, İstanbul 2001.
• Yâfiʻî, Ebû Muhammed Abdullah b. Esʻad b. Ali b. Süleyman (ö. 768/1366-67), Mir’âtü’l-cenân ve ‘ibretü’l-yakzân fî marifeti mâ yuʻteberu min havâdisi’z-zamân, I-IV, Beyrut 1997.
• Yiğit, İsmail, “Müstansır-Billâh”, DİA, İstanbul 2006, XXXII, s. 118.
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman (ö.748/1347-48), Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, I-XXV, Beyrut 1996.
• _______, el-İber fî haber men gaber, I-IV, Beyrut ty.
• _______, Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm, I-LIII, thk. Ömer Ab-dusselâm Tedmurî, Beyrut 1990-2000.
• _______, Düvelü’l-İslâm, I-II, thk. Hasan İsmail Merve-Mahmud el-Arnâût, Bey-rut 1999.
• _______,Tezkiretü’l-Huffâz, I-IV, thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Me‘alimî, Bey-rut 1374/1955