Ebû İshâk es-Sa’lebî’nin “Katla’l-Kur’an” ındaki Bazı Kıssaların Değerlendirilmesi

Yıl 2019, Cilt: 19 Sayı: 1, 93 - 109, 26.06.2019

Hüseyin Çelik

https://doi.org/10.30627/cuilah.559152

Öz

Hicri IV. asrın sonları ve V. asrın başlarında yaşamış olan müfessirimiz
Ebû İshâk es-Sa’lebî’nin asıl ismi, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm
es-Sa’lebî/es-Seâlibî en-Nisâbûrî’dir (ö.427/1035).

Nîsâbur/ Nîşâbur’da doğmuş ve orada vefat etmiş olan Ebû İshâk
es-Sa’lebî, birçok hocadan ilim tahsil etmiş ve başta Ebû’l-Hasen Ali b. Ahmed
el-Vâhidî olmak üzere birçok ilim ehli de ondan ilim tahsil etmiştir. İbn
Hallikân ve Abdülgafîr b. İsmail el-Fârisî gibi birçok müfessir tarafından
övgüye mazhar olan es-Sa’lebî, sağlam diyaneti ile ma’ruf olan bir şahsiyettir.
Tefsir alanında şöhret kazanan es-Sa’lebî, başta “el-Keşf ve’l-Beyân an
Tefsîri’l-Kur’ân” ile “Kitâbu’l-Arâis fî Kısası’l-Enbiyâ” isimli eserleri olmak
üzere birçok eser telif etmiştir.

Hicretin ilk yıllarından itibaren âlimler tarafından Kur’an ile ilgili
çeşitli konularda eserler yazılmıştır. Bu eserlerin birçoğu bilim insanları
tarafından ele alınmış, konuları ve muhtevaları herkesçe malum hale gelmiştir.
Ancak bazı eserler ve konular var ki çok fazla gün yüzüne çıkmamış,
incelenmemiştir. Bu eserlerden biri de “Kur’an Şehitleri” veya “Kur’an’dan
Etkilenerek Ölenler” diye tercüme edebileceğimiz “قتلى القرآن / Katla’l-Kur’an” isimli eserdir. Bizce bu eseri önemli kılan:
a)Tefsir alanında bu başlık altında yazılmış tek eser olması, b) Muhtevası
itibariyle de akla hayale gelmeyen ve hurafe denilebilecek seviyede enteresan/garip
kıssalar içermesidir. Bundan dolayıdır ki bizde bu eseri içerik itibariyle
inceleyip, bu alanda (tefsir) çalışmak isteyenlerin istifadesine sunmak
istedik.

Makaleyi ele alırken önce müellifin hayatı ve eserlerinden, daha sonra
Katla’l-Kur’an üzerine yapılan çalışmalardan ve Katla’l-Kur’an’ın konusu ve
ayetlerin muhtevası gibi başlıklar ele alınmış, daha sonra da kıssalardan bazı
örnekler verilmiştir. Bu örnekler; korku namazı kılan bir genç, cinlerden biri,
Emirü’l mü’minin Hz. Ömer’in ashabından bir genç, Lokman Hekim, bazı
arifler-Allah dostları-, Nisabur halkı/ehlinden bir genç, şeklindedir.

Bu tür kitapları önemli kılan bir başka nokta ise kitabın yazılış
gayesidir. Ebu İshak es-Salebi, kitabı yazma gayesinin, Kur’an şehitlerini
anması sebebiyle Allah’ın kendisine merhamet etmesi ve bağışlaması olduğunu
ifade etmiştir. 

Eser her ne kadar alanında yazılmış tek eser olmuş olsa da, iyi bir vaiz
ve hatip olan müellifin Müslümanları Kur’an’ı okumaya, anlamaya ve yaşamaya
teşvik etmek amacıyla eserinde zikretmiş olduğu son derece akıl dışı, mantıktan
uzak, garip, hurafe derecesine varan kıssaları iyice tetkik etmek
gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler: es-Sa’lebî, Kur’an, Tefsir, Müfessir, Şehit.

Anahtar Kelimeler

es-Sa’lebî, Kur’an, Tefsir, Müfessir

Kaynakça

• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd, el-Muʿcemü’l-müfehres li-elfâẓi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm, İstanbul: 1982.
• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillah b. Mahmûd el-Hüseynî el-Âlûsî, Rûhu’l- me’ânî fî tefsîri’l-Kur’ani’l-a’zîm ve’s-seb’i’l-mesânî, Beyrut: Dârü’l-kütubi’l-ilmiyye, 1415. Askalânî, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed b. Hacer el-‘Askalânî. Lisânü’l-Mîzân, Beyrut: Müessesetü’l-a’lemî li’l-metbû’at, 1971.
• el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali Sabit b. Ahmed b. Mehdî el-Hatîb el-Bağdâdî. Târihu Bağdad, thk. Beşâr ‘Avâd Ma’rûf, 1. Baskı. Beyrut: Dârü’l-ğarbil’-İslâmî, 2002.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi ve Tabakâtu’l-Müfessirîn, Ankara, 1960.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil b. İbrâhîm el-Cu’fî el-Buhârî, el-Câmiu’s-Sahîh (Sahîhi’l-Buhârî), Beyrut: Dârü İbn-ı Kesîr, 1987.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi, Ankara: Diyanat İşleri Başkanlığı Yayınları, 1988.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsîr Usûlü, Elif Ofset, Ankara, 1979.
• Ebû İsâ Muhammed b. İsa b. Sevre (Yezîd) et-Tirmîzî, el-Câmi’u’s-Sahîh (Sünen), İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebü’l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî, el-Câmi’u’s-Sahîh, Mısır: trh.
• Ebû Ne’îm Ahmed b. Abdullah b. Ahmed b. İshak b. Musa b. Mihrân el-İsbehânî. Hılyetü’l-Evliya ve Tabakâtü’l-Asfiyâ, 4. Baskı. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-‘Arabî, 1974.
• ed-Dâvûdî, Şemsuddîn Muhammed b. Ali b. Ahmed. Tabakâtu’l-Müfessirîn, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2002.
• el-Hamevî, Ebû Abdillah Şihâbuddîn Yâkût b. Abdillah el-Hamevî er-Rûmî. Muʿcemü’l-büldân ve Muʿcemü’l-üdebâʾ, Beyrut: Dârü’l-Fikr.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbas Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. Vefeyatu’l -a’yan ve enbâu ebnâi zaman, thk. Hasan Abbas, Beyrut: Dârü Sâdır, 1971.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-Nihâye, Beyrut: Mektebetu’l-Meârif, 1990.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn b. Ahmed b. Muhammed b. Kuddâme el-akdisi. Kitabu’t-Tevâbîn, thk. Abdilkadir Arnavut, Dârü’l-kutubi’l-İlmiyye, 1987.
• Karaman, Hayreddin v.dğr. Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yaynları, 2014.
• Karaman, Hayreddin v.dğr. Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Karaman, Hayreddin v.dğr. Ebediyyet Yolcusunu Uğurlarken, 17. Baskı. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî, Müsned, Kahire: Dârü’l-hadîs.
• İbn Tangrıberdî, Yusuf b. Tangrıberdî b. Ahdullah ez-Zâhirî Ebû’l-Mehâmis. en-Nücûmu’z-Zâhire fî Mülük Mısr ve’l-Kâhire, Nşr. Vezâretü es-Sekâfetü ve’l-İrşâdi’l-Kavmî. Mısr: Dârü’l-Kütüb, 2010.
• İbn Teymiyye, Takıyyuddin Ahmed b. Abdulhalim. Mukaddime fî Usûli’t-Tefsîr, thk. Adnan Zerzûr, Dârü’l-Kur’ani’l-Kerim, Kuveyt 1971.
• Katib Çelebi, Mustafa b. Abdillah Hacı Halife. Keşfu’z-zünûn, Beyrut: Daru’lkutubi’l-İlmiyye, 1992.
• Mertoğlu, M. Suat. “Sa’lebî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 37: 28-29. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• en-Nîsâbûrî, Muhammed b. el-Huseyn b. Musa b. Halid b. Salim en-Nîsâbûrî Ebû Abdirrahman es-Selma. Tabakât’ı-Sûfiyye, thk. Mustafa Abdilkadir ‘Atâ, 1. Baskı. Beyrut: Dârü’l-Mektebetü’l-İlmiyye, 1998.
• es-Sa’lebî, Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm es-Sa’lebî/es-Seâlibî en-Nîsâbûrî. Katla’l-Kur’an, (thk. Nâsır b. Muhammed b. Osman el-Menî’), (Riyad: Mektebetü’l-‘Übeykân, 2008).
• es-Sa’lebî, Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm es-Sa’lebî/es-Seâlibî en-Nîsâbûrî. el-Keşf ve’l-beyân an Tefsîri’l-Kur’an, thk. Ebû Muhammed b.‘Aşûr, 1. Baskı. Beyrut: Dârü İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, 2002.
• es-Subkî, Ebu Nasr Abdulvehhâb b. Ali b. Abdilkâfî. Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ, thk. Abdulfettâh Muhammed el-Hulvi - Mahmud Muhammed et-Tanâhî, Kahire: 1918.
• es-Suyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr. Tabakâtü’l-Müfessirin, thk. Ali Muhammed Ömer, Kahire: Mektebetü Vehbe, 1976.
• es-Suyûtî, Celâluddin Abdurrahman. Buğyetu’l-Vüât, thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhim, Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye.
• Şemsuddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz ez-Zehebî. Siyerü A’lâmü’n-Nübela’, 3. Baskı. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Türk, Nurdoğan. “Ebû İshâk Sa’lebî ve Eseri Katlâ el-Kur’ân”, Taras Shevchenko International Congress on Social Sciences- 2 (Türkiye-Ankara,02-03 Şubat 2019).Ed. Muntazır Mehdi- Sakina Bayramova, 558-566. Ankara: Türkiye, 2019.
• Vâhidî, Ebu’l-Hasan Alî b. Ahmed b. Muhammed. et-Tefsîru’l-basît, thk. Muhammed b. Sâlih b. Abdillah el-Fevzân, Riyad: Matbaatu Vizâreti’t-Ta’lîmi’l-Âlî, 2009.
• ez-Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l- Müfessirûn, Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-Hadîs, 1976.
• ez-Zirikli, Hayreddin. el-A’lâm, Beyrut: Dârü’l-İlmiyyeti li’l-Melâyîn, 1989.