THE APPROACH OF THE QUR’AN TO THE CRITICAL THINKING FROM POINT OF REASONS OF OBEDIENCE CONCEPT

Yıl 2019, Cilt: 19 Sayı: 2, 347 - 378, 27.12.2019

Osman Eyüpoğlu , Niyazi Usta

https://doi.org/10.30627/cuilah.633358

Cited By: 3

Öz

Building a healthy and peaceful social structure firstly depends on
sincere and common behaviors of humans in any society. The most important
common behavior style from point of social psychology is not a blind imitation;
but is a compliance behavior by approving. A man who acts by believing
sincerely that it is a correct behavior continues to act this behavior where
social control mechanism does not take place. According to the famous Gabriel
hadith, one must believe in Allah as if he/she sees Him. This fact in this
hadith expresses that one must believe something by accepting and knowing its
truth and act accordingly. In this study, we examined the reasons for obedience
in light of the Qur’anic verses passed as “obedience” and “be subject to” 208
times in the Qur’an. Later, we focused on how these reasons from point of
social psychology fit to compliance behavior (are they blind imitation,
identification or by accepting style?) It is seen that the Qur’an calls its
followers to obey or to be subject to someone through satisfying reasons in
terms of rational, ethical, lawful-political, psychological and social aspects.
For this reason, it is understood that the Qur’an is open/appropriate  for any kinds of critical thought that aim to
find out right and authentic things and even it commands human beings
indirectly this kind of critical thinking. For critical
thinking suggests Muslims to be subject to rational and scientific aspects of things. For this reason that adapting with
socio-cultural conditions verbatim, it sometimes focuses on requests in
relation to the faith and sometimes on demands related to the actions. For
example, while the Qur’an gives important 72.7 percent in believing and obeying
to right and legitimate things, it gives important just 27.3 percent objective
results of being subject to something. This situation indicates that the most
important thing is a sincere faith. The ratios concerning negative-obey and be
subject to verses are reverse. This means that the Qur’an criticizes much more
those who do not believe have some wrong behavior and attitudes outside of
moral and mercy such as insincere, ignorant, liar, sassy and slanderer. In such
a situation while the Qur’an gives place and focus on the rate of 26,6 percent
sincere faith of believers of reasons related to the demands of negative obey
and be subject to, it criticizes those who do not believe and do wrong behavior
on a rate of 73,4. These rates show that the Qur’an gives us the most
appropriate shape and direction about address that is very important. It also
gives important on critical thinking that aims to have right and legitimate
thing. It is understood that the Qur’an pays attention to moral, rational and
objective reasons of the current cultural environment related to the demands of
obedience or to be subject to. Shortly, having demands that are appropriate for
rational and objective reasons means that critical thinking should be paid attention
to the maximum.

Anahtar Kelimeler

Obedience, Critical Thinking, the Qur’an, Sociology of Religion

İTAAT KAVRAMININ GEREKÇELERİ AÇISINDAN KUR’AN’IN ELEŞTİREL DÜŞÜNCEYE BAKIŞI

Öz

Sağlıklı ve
huzurlu toplumsal yapıların oluşması en temelde insanların samimi ortak
davranışlarda bulunmasına bağlıdır. Sosyal psikolojik açıdan en kıymetli ortak
davranış biçimi körü körüne taklit değil; benimseyerek uyma davranışıdır. Bir
davranışın doğruluğuna içten inanarak onu icra eden kişi, toplumsal kontrol
mekanizmalarının olmadığı yerlerde de bu davranışı icra etmeye devam eder.
Meşhur Cibril hadisine göre de Allah’a onu görüyormuşçasına inanmak gerekir.
Hadisteki bu husus, benimseyerek yani bizzat doğruluğunu bilerek inanmayı ve
ona göre amel etmeyi ifade eder. Dolayısıyla bu çalışmamızda, Kur’an’da geçen
toplam 208 “itaat” ve “tabi olma” ayetinin bağlamlarından hareketle önce
gerekçeleri ele alınmıştır. Sonra da bu gerekçelerin sosyal psikolojik açıdan
hangi uyma davranışını (körü körüne itaati mi, özdeşleşmeyi mi, benimsemeyi
mi?) esas aldığı üzerinde durulmuştur. Kur’an’ın, benimseme düzeyinde bir tutum
değişimi için muhataplarını rasyonel, ahlaki, hukuki-siyasi, psikolojik ve
sosyolojik açıdan tatmin edici gerekçelerle itaat veya ittibaya çağırdığı
görülmektedir. Bu nedenle Kur’an’ın, doğru ve haklı olanın tespitini yapma
amacı taşıyan tüm eleştirel düşüncelere açık/uygun olduğu ve hatta bu türden
eleştirel düşünceyi metot edindiği için onu dolaylı olarak da emrettiği anlaşılmaktadır.
Zira eleştirel düşünce, öncelikle ve bir bakıma Hz. Peygamber’in, deveyi sağlam
kazığa bağladıktan sonra tevekkülü tavsiye etmesinde görüldüğü üzere, esbaba tevessülü yani rasyonel ve bilimsel
tüm gerekleri bilmeyi ve uygulamayı öngörmektedir. Bu nedenledir ki Kur’an
sosyo-kültürel koşullarla birebir uyumlu bir tutum sergileyerek, yeri
geldiğinde itikada dair taleplerine ve yeri geldiğinde de amele dair
taleplerine ağırlık vermektedir. Örneğin, Kur’an doğru ve meşru olana
inanıp tabi olmaya %72,7 oranında önem verirken bu tabi olmanın nesnel sonuçlarına ise %27,3
oranında değinmektedir. Bu durum işin özünün öncelikle samimi bir iman olduğuna
işaret etmektedir. Olumsuz itaat-ittibaya ilişkin ayetlerde ise oranlar tersine
dönmektedir. Bunun da anlamı inanmayanların samimiyetsizlik,
cahillik, yalancılık, şımarıklık, iftiracılık gibi ahlak ve merhamet dışı yanlış tutum ve davranışlarının daha çok
eleştirilmesidir. Bu durumda Kur’an, olumsuz
itaat-ittibaya dair taleplerin gerekçelerinde inananların samimi inançlarına %26,6 oranında yer verip vurgu yaparken,
inanmayanların ise işaret edilen yanlış davranışlarına (amellerine) ise %73,4
oranında değinip onları eleştirmektedir. Bu oranlar bize Kur’an’ın ihtiyacın
önemine binaen hitaba en uygun şekil ve yön verdiğini göstermektedir. Bu şekil
ve yön vermede doğruyu ve haklıyı tespit amacı taşıyan eleştirel düşünceye de
uygun bir yol izlediğini görmekteyiz. Zira Kur’an tüm taleplerinde veya
eleştirilerinde, rasyonel, ahlaki, bilimsel, hukuki-siyasi, psikolojik ve sosyolojik
gerekçeleri yani tüm beşeri/nesnel gerekçeleri dikkate almaktadır. Bu
gerekçelere uygun taleplerde bulunmak, beşeri bir tatmin için lazım olan
eleştirel düşüncenin azami derecede dikkate alınması demektir. 

Anahtar Kelimeler

İtaat, Eleştirel Düşünce, Kur’an, Din Sosyolojisi

Kaynakça

• Aclûnî, İsmail b. Muhammed (1985). Keşfu’l-Hafâ ve Muzîlu’l-İlbâs, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, Cilt: 1.
• Arkonaç, Sibel A. (2001). Sosyal Psikoloji, 2. Baskı, Alfa Yayınları, İstanbul.
• Baylav, Hüseyin (2004). İnanç Açısından İtaat, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Kelam Bilim Dalı (Yüksek Lisans Tezi), Konya.
• Eyüpoğlu, Osman (2016). Kur’an’da İtaat Kavramının Sosyal Psikolojik Tahlili, Bişkek: İz Basma.
• Eyüpoğlu, Osman (2018). “İşlevsellik Açısından Ahlak-Din İlişkisi”, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt:7, Sayı: 4, ss.79-96.
• Eyüpoğlu, Osman & Perşembe, Erkan (2019). “Bilimsel Bilgi ve Sosyolojik Bilgi”, Din Sosyolojisi (içinde), Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları, Bişkek, ss.13-23.
• Eyüpoğlu, Osman & Gökalp, Yusuf (2018). “Gündelik Hayatın Dini Açıdan Tahlili”, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi (Journal of History Culture and Art Research), DOI: 10.7596/taksad.v7i5.1907, Cilt: 7, Sayı: 5, Aralık 2018, ss.606-623.
• Eyüpoğlu, Osman (2004). “İslam Dünyasının Geri Kalmışlık Sorununa Kurtuluşçu Yaklaşımlar”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 8, Sayı: 18, Kış, ss.195–218.
• Gökalp, Yusuf (2012). “Bölgesel Sorunların Çözümünde Mezhep Faktörünün Yeri ve Önemi”, II. Bölgesel Sorunlar ve Türkiye Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 1-2 Ekim 2012, Kahramanmaraş, ss.174-185.
• Güney, Salih (2009). Davranış Bilimleri, 5. Baskı, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara.
• İbn Manzûr (1119). Lisânu’l-Arab, Cilt: 1-6 (4), Kâhire: Dâru’l-Me‘ârif.
• Kağıtçıbaşı, Çiğdem (1988). İnsan ve İnsanlar, 7. Baskı, Evrim Yayınları, İstanbul.
• Mâlik, Enes b. (1992). el-Muvatta’, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
• Özarslan, Selim (2015). İslam İnanç Esasları / Akaid Esasları, Ankara.
• Özarslan, Selim (2018). “Kelam Açısından İtaat Kavramı ve Çerçevesi”, Diyanet İlmi Dergi, Cilt: 54, Sayı: 1, Ocak-Mart 2018, ss.93-104.
• Paul, Richard & Elder, Linda (tarihsiz). Minik Eleştirel Düşünme Kılavuzu Kavramlar ve Araçlar, Çeviren: Merih Bektaş Fidan, Eleştirel Düşünme Kurumu www.criticalthinking.org, 0707-878-9100, [e-mail], https://www.criticalthinking.org/data/pages/15/0dd60e987cbcd57c689a721d880478e85535532d5b5b0.pdf, 10.10.2019.
• Peker, Hüseyin (1993). Din Psikolojisi, Samsun.
• Perşembe, Erkan (1991). “Toplumsal Değişme ve Din İlişkileri Üzerine”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 5, ss.171-180.
• Perşembe, Erkan (2002). “Modernlik Gerçeğinden Postmodernlik Söylemine Din Sorunu”, Ekev Akademi Dergisi, Cilt: 6, Sayı: 13, Ocak, ss.1-16.
• Perşembe, Erkan (2003). “Modernlik ve Postmodernlikte Din Problemi”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 14-15, Ocak, ss.159-181.
• Perşembe, Erkan (2005). “Küreselleşme Kültürü ve Eğitimin İşlevi”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 20-21, Ocak, ss.103-114.
• Sinanoğlu, Mustafa (2001). “İslâm (Giriş: Etimoloji ve Tanım)”, İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), Yıl: 2001, Cilt: 23, ss.1-2 (http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c23/c230001.pdf, 07.11.2016).
• Sugü, Hasan (2007). Kur’an’da İtaat, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Tefsir Bilim Dalı (Yüksek Lisans Tezi), Van.
• Şenşekerci, Erkan & Bilgin, Asude (2008). “Eleştirel Düşünme ve Öğretimi”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 9, Sayı: 14, 2008/1, ss.15-43.
• Şerif, Muzaffer & Şerif, Carolyn W. (1996). Sosyal Psikolojiye Giriş, Cilt: 1, Çeviren: Mustafa Atakay ve Aysun Yavuz, İstanbul: Sosyal Yayınları.
• Turan, Sebahattin (2006). Kur'ân’da İtaat Kavramı, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı Tefsir Bilim Dalı (Yüksek Lisans Tezi), Bursa.
• Tümer, Günay (1991). "Aslî Günah", TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 3, (ss. 496-497), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, https://islamansiklopedisi.org.tr/asli-gunah, (07.09.2019).
• Türkiye’yi Laikleştiren Yasalar (1988). Hazırlayan ve Sadeleştiren: Reşat Genç, AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara.
• Usal, Alparslan & Kuşluvan, Zeynep (2001). Davranış Bilimleri Sosyal Psikoloji, 4. Baskı, Barış Yayınları, İzmir.
• Ülgener, Sabri F. (1981). İktisadi Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası, Der Yayınları, İstanbul.
• Ülgener, Sabri F. (1983). Zihniyet Aydınlar ve İzm’ler, Mayaş Yayınları, Ankara.