KÜLTÜREL AKTARIM VE SÜREKLİLİK BAĞLAMINDA ESKİ VE YENİ PERDE GAZELLERİ

Yıl 2021, Cilt: 1 Sayı: 1, 18 - 26, 29.10.2021

Zehra Kımışoğlu

Öz

Geleneksel Türk tiyatrosunun en köklü dallarından biri olan karagöz, XVII. yüzyıldaki son şeklini alıncaya kadar yaşadığı devrin toplumsal dinamiklerine göre şekillenmiş ve her devirde bu dinamikleri yorumlamasını iyi bilmiştir. Karagözcülerin toplumun sosyo-psikolojik ve kültürel yapısını analiz ederek perdeye taşıdığı karagöz oyunları yüzyıllar içerisinde önemli değişimlere uğramış ve bu oyunlar, esnek yapısıyla bir formdan diğer forma evrilmeyi başarmıştır. Orhan Bey veya Yıldırım Bayezit zamanında halk arasında yayıldığına inanılan Karagöz sanatı, yazılı kültür döneminden önce şifahi ortamda var olmuş ve uzun bir süre sözlü bellekte yaşamıştır. Başlangıçta karagözcülerin doğaçlama olarak sahnelediği yaratıcı oyunlar, Cumhuriyetle birlikte yazılan özgün oyunlara dönüşmüştür. Bu çalışmada, karagöz oyununun giriş kısmında yer alan perde gazellerinin yüzyıllar içerisinde geçirdiği kültürel değişim ve dönüşüm süreci tespit edilmeye çalışılmıştır. Gazellerin ilk evresi sayılan mevcut eski perde gazellerinin beyitlerinden yola çıkarak başlangıç evresinin ‘perde gazeli’ anlayışı irdelenmiş ve şiirlerde kullanılan terimlere değinilmiştir. Özellikle ilk ürünlerde yer alıp geleneği başlatması açısından önem taşıyan ve sonraki dönemlerde süreklilik gösteren kavramlar üzerinde durulmuş ayrıca bu kavramların karagöz oyunundaki işlevleri tartışılmıştır. Aynı yöntem Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemi şiirlerinin örneklerinde de uygulanmış ve perde gazeli geleneğinin bu dönemlerde geçirdiği aşamalar izlenmiştir. Değişen toplum yapısı ve düzeni içerisinde gelenekteki değişim ve dönüşüm süreci şiirlerin ana motifi olan ‘perde’, ‘zıll’, ‘hayal’, ‘gölge’ gibi kavramlar üzerinden saptanmaya çalışılmış ve gazellerdeki yaşanılan toplumsal süreçlere göre şekillenen dil ve özellikleri üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Karagöz, perde gazeli, eski perde gazeli, yeni perde gazeli

Kaynakça

• Assmann, Jan. (2001). Kültürel Bellek Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Baltacıoğlu, İsmail Hakkı. (1940). Karagöz Ankara’da. İstanbul: Sebat Basımevi.
• Düzgün, Dilaver. (2006). “Biçim ve İçerik Yönünden Eski ve Yeni Perde Gazelleri” Somut Olmayan Kültürel Miras Yaşayan Karagöz Uluslararası Sempozyum Bildirileri 27-29 Mayıs 2006. (s.149-161). Ankara: Gazi Üniversitesi THBMER Yayını.
• K.M.Vasıf. (1933). Karagöz Deli. İstanbul: Numune Matbaası.
• Kımışoğlu, Zehra. (2015). Karagöz Perde Gazelleri (İnceleme-Metinler). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Mutlu, Mustafa. (2002). Karagöz Sanatı ve Sanatçıları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Oral, Ünver. (2012). Karagöz Perde Gazelleri ve Tasavvuf. İstanbul: Kitabevi.
• Özakman, Mukadder. (2012). Karagöz (Oyunlar) ve (Çevreci Orta Oyunu). Ankara: Unıma Türkiye Milli Merkezi Yayınları.
• Rona, Mustafa. (1945). Karagöz’ün Yazıcılığı. İstanbul: Türkiye Yayınevi.
• Siyavuşgil, Sabri Esat. (1941). Karagöz/Psiko-Sosyolojik Bir Deneme. İstanbul: Maarif Yayınları.
• Tekdoğan, Turan. (1987). Yeşil Yandı Geç Karagöz Oyun Metinleri. Ankara: Kültür Turizm Bakanlığı Milli Folklor Araştırması Yayınları.