BİR HALK BİLİMİ TERİMİ OLARAK CÖNK KAVRAMINA YENİDEN BAKIŞ/ BİR TANIM TEKLİFİ DENEMESİ

Yıl 2021, Cilt: 1 Sayı: 1, 27 - 40, 29.10.2021

Muhammet Emin Altınışık

Öz

Yazı çeşidi ve yazı malzemelerinin belirlenmesinde iklim ve coğrafya daima önemli bir rol oynamıştır. Yazı taşıyıcısı konumundaki nesnelerin zamanla yıpranması ve bozulması bu nesnelerin korunması ihtiyacını doğurur. Bu ihtiyaçtan hareketle cönklerin de bir kitap şekli olarak Orta Asya’da ortaya çıktığı düşünülmektedir. Biçim olarak ilk örnekleri “pothi” şeklindeki yapraklardan oluşan bu eserlerin muhtevası Budist, Maniheist gibi dini metinlerden oluşmaktadır. Çince kutu anlamına gelen “t’uṅ” kelimesinin Türkçede “cönk” şeklinde telaffuz edilmesi kelimenin kökenine dair farklı bir yaklaşımın ortaya çıkmasına ve biçim-içerik bakımından cönklerin bu bakış açısıyla yeniden değerlendirilmesine zemin hazırlamıştır. Bu makalede, bugüne kadar yapılan tanımlardan hareketle Türkiye ve dünya kütüphanelerinde yer alan yaklaşık altı yüz cönk, şekil ve muhteva açısından incelenmiş ve cönk kelimesinin “kutu” manası esas alınarak cönk terimi için yeni bir tanım teklifinde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Cönk, Pothi, Tûlânî, Kümmî

Kaynakça

• [Koman], M. M. (1928). “Cönk”. Adana Mıntıkası Maarif Mecmuası, 3, 3-4.
• Artun, E. (2014). Ansiklopedik Halkbilimi / Halk Edebiyatı Sözlüğü Terimler-Motifler-Kavramlar. Adana: Karahan Kitabevi. Ayverdi, İ. (2005). Asırlar Boyu Tarihi Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük 1. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• Azǝrbaycan Dilinin İzahlı Lüğǝti I. (2006). Bakı: Şǝrq-Qǝrb Nǝşriyyatı.
• Çağbayır, Y. (2017). Ötüken Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Devellioğlu, F. (2005). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Dihuda, A. E. (1998). Lugatname-i Dihuda 1-16. ( Ed.: Muhammed Mu’in ve Cafer Şahidi). Tahran: Müessese-i Lugatname-i Dihuda.
• Elçin, Ş. (1988). Halk Edebiyatı Araştırmaları I. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Erünsal, E. İ. (2018). Orta Çağ İslam Dünyasında Kitap ve Kütüphane. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Esiner Özen, M. (1985). Yazma Kitap Sanatları Sözlüğü. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Yayınları.
• Eyüboğlu, İ. Z. (1988). Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. İstanbul: Sosyal Yayınlar.
• Gencan, T. N., Ediskun, H., Dürder, B. ve Gökşen, E. N. (1974). Yazın Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gökyay, O. Ş. (1984). “Cönkler Üzerine”. Folklor ve Etnografya Araştırmaları. İstanbul: Say Yayınları. 107-173.
• Gökyay, O. Ş. (1993). “Cönk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (8, 73-75). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Hasan Âmid. (1392). Ferheng-i Amîd. Tehran: Müesse-i İntişarat-ı Emir-Kebir.
• Kanar, M. (2010). Farsça Türkçe Sözlük. İstanbul: Say Yayınları.
• Karaalioğlu, S. K. (1975). Edebiyat Terimleri Kılavuzu. İstanbul: İnkılâp ve Aka Kitabevleri.
• Karataş, T. (2001). Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Perşembe Kitapları.
• Kâşgarlı Mahmud. (2013). Divanü Lûgat-it Türk. (Çev.: Besim Atalay). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaya, D. (2014). Türk Dünyası Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Kavramları ve Terimleri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Koz, M. S. (1977). “Cönk”. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi Devirler / İsimler / Eserler / Terimler , (2, 83-85). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Köksal, M. F. (2017). “Divan Şiiri-Cönk İlişkisi ve “Cönk” Redifli Gazeller”. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, (37), 247-290.
• Laufer, B. (1919). Sino-Iranico Chinese Contributions to the History of Civilization in Ancient Iran. Chicago: Field Museum of Natural History Publication.
• Muhammed Karîb. (1375). Vâjenâme-i Nevîn. Baharistan: Müesse-i İntişarat-ı Bünyâd.
• Muhammed Muîn. (1371). Ferheng-i Farisî (Cild-i Evvel). Tehra: Müesse-i İntişarat-ı Emir-Kebir.
• Onay, A. T. (1996). Türk Halk Şiirlerinin Şekil ve Nev’i. (Haz.: C. Kurnaz). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Özkırımlı, A. (2004). Türk Edebiyatı Tarihi (Ansiklopedik) I. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Özön, M. N. (1971). Resimli Büyük Türk Dili Sözlüğü. İstanbul: Arkın Kitabevi.
• Pakalın M. Z. (1993). “Kümmî”. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, (II, 340-341). Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Roxburgh, D. J. (2012). “Kitaba Dair Yeni Keşifler”. (Ed.: Hatice Aynur, Müjgan Çakır, Hanife Koncu, Selim S. Kuru ve A. Emre Özyıldırım). (Çev.: Rümeysa Şişman), Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları VII, Mecmûa: Osmanlı edebiyatının kırkambarı (ss. 455-492). İstanbul: Turkuaz Yayınları.
• Şükûn, Z. (1996). Farsça Türkçe Lugat Gencine-i Güftar Ferhengi Ziya. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Tekin, A. (1995). Edebiyatımızda İsimler ve Terimler. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Tekin, Ş. (2017). Eski Türklerde Yazı, Kâğıt, Kitap ve Kâğıt Damgaları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı I. İstanbul-Wien: Simurg Yayınları.
• Tuğlacı, P. (1985). Okyanus Ansiklopedik Sözlüğü 2. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe Sözlük (11. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü 1. (2001). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Türk ve İslam Eserleri Müzesi Kur’an-ı Kerim Koleksiyonu. (2010). 1400. Yılında Kur’an-ı Kerim. Ankara: Antik A.Ş. Kültür Yayınları.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü II (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ülkütaşır, M. Ş. (1967). “Halk Edebiyatı Araştırmalarında Cönk’lerin Değeri”. Türk Kültürü, 60, 905-907.
• Yeni Tarama Sözlüğü. (1983). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yıldırım, D. (2013). Elyazması Bir Kitap Türü: Cönk/Cöng Kayıp Saraybosna Cöngü Bağlamında. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Yıldız, N. (2014). Eski Çağda Yazı Malzemeleri ve Kitabın Oluşumu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yìhào, Q. (2012). “Jung (䑸 Zūng) “cönk” Gemi Üzerine -13.-15. Yüzyıllardaki Batı Yazmalarında Görülen “Jung” Terimi Üzerine”. (Çev.: Zemire Gulcalı). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 19, 135-147.
• Elektronik Kaynaklar http://turfan.bbaw.de/dta/mainz/images/mainz0698_seite1.jpg [ET:15.12. 2018]
• https://ostasien.digitalesammlungen.de/view/bsb00078317/1?localeUrl=%2Fview%2Fbsb00078317%3Flocale%3D [E:T: 15.12.2018]