ENGELLİ HAKLARI HAREKETİ: BİR AKTİVİST HAREKET OLARAK GELİŞİMİ, TALEPLERİ VE TOPLUMSAL BAĞLAMI

Yıl 2022, Cilt: 31 Sayı: 2, 674 - 687, 29.10.2022

Behçet Kaldık

https://doi.org/10.35379/cusosbil.1152727

Öz

Engelli hakları hareketi, engellilerin yüzyıllarca yaşadıkları sorun ve engellere yönelik bir itiraz olarak ancak 1960’lı yıllarda ortaya çıkmaya başlamıştır. Engellilik, ilk dönemlerde daha çok ahlaki bir çöküntünün cezası biçiminde değerlendirilirken, bilimin gelişmesi ve rasyonel düşüncenin öne çıkmasıyla patoloji ve anomali olarak görülmüş; bireyler, tıp ve rehabilitasyon gibi uygulamalı disiplinlerle tedavi edilmeye çalışılmıştır. Bu anlayış ekseninde engelli bireyler, çeşitli kurumlara kapatılmış ve toplumsal bağlamdaki ayrımcılıklar, engeller ve ön yargılar sorunun bir parçası olarak görülmemiştir. Engelli hakları hareketi ise bu tıbbi indirgemeci anlayışın ayrımcı, damgalayıcı ve dışlayıcı uygulamalarına karşı çıkarak, yaşanan sorunların kaynağının aktörlerin bedeninde değil, toplumsal ve kültürel yapıda aranması gerektiğini savunmuştur. Böylece engelli hakları hareketi, engellilerin eşit vatandaşlık haklarına sahip olmasını, bağımsız yaşamasını ve kendileriyle ilgili düzenlemelerde görüş ve düşüncelerinin dikkate alınmasını talep etmiştir. Ayrıca engellilerin önündeki toplumsal bariyerlerin kaldırılarak yeni bir engellilik kültürünün ve kimliğinin inşa edilmesi için mücadele etmiştir. Dolayısıyla bu çalışmada, engelli hakları hareketinin gelişimi, mücadele alanları ve talepleri üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Engelli, engellilik, engelli hakları hareketi, engelli hakları hareketinin talepleri, sosyal model, medikal model

THE DİSABİLİTY RİGHTS MOVEMENTS: ITS DEVELOPMENT, DEMANDS AND SOCİAL CONTEXT AS AN ACTİVİST MOVEMENT

Öz

The disability rights movement emerged only in the 1960s as an appeal to the problems and barriers that people with disabilities have experienced for centuries. While disability has been considered a punishment for moral depression in the early stages, it has been started to be considered a pathology and anomaly with the development of science and the emergence of rational thinking, leading to treatment of these individuals with applied disciplines such as medicine and rehabilitation. According to this understanding, individuals with disabilities have been closed to various institutions, and the resulting discrimination, barriers, and prejudices in the social context have not been seen as part of the problem. The disability rights movement, on the other hand, opposes the discriminatory, stigmatizing, and exclusionary practices of this medical reductionist approach and advocates that the source of the problems experienced should be sought in the social and cultural structure, not in the body of the actors. Thus, the disability rights movement demanded that individuals with disabilities should have equal citizenship rights, live independently and that their views and opinions should be taken into account in the regulations related to them. In addition, the movement has fought for the construction of new disability culture and identity by removing social barriers in front of individuals with disabilities. Therefore, this study focuses on the development, struggle areas and demands of the disability rights movement.

Anahtar Kelimeler

Disabled, disability, disability rights movement, demands of the disability rights movement, social model, medical model

Kaynakça

• Altuntaş, B. & Atasü-Topçuoğlu, R. (2016). Engelli bakımı. Nika Yayınevi.
• Amponsah-Bediako, K. (2013). Relevance of disability models from the perspective of a developing country: An analysis. Developing Country Studies, 3(11), 121-133.
• Ardahanlıoğlu, B. (2022). Türkiye’de engelli hakları aktivizmi: Engelli aktivistler üzerine nitel bir çalışma. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi].
• Arıkan, Ç. (2002). Sosyal model çerçevesinde özürlülüğe yaklaşım. Ufkun Ötesi Bilim Dergisi, 2(1), 11-25.
• Aslan, C. (2016). Sosyal hareketler sosyolojisi: Toplumsal fay hatlarının anatomisi. Karahan Kitabevi.
• Atasü Topcuoğlu, R. (2014). 1900-2000 Yılları arasında Avusturya’da engellilere yönelik sosyal politika ve sosyal hizmetler: Medikal modelden sosyal modele geçiş. Toplum ve Sosyal Hizmet, 25(2), 127-144.
• Aytemur Sağıroğlu, N. (2020). Öjeni ve sağlam bedenlilik. FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi), 30, 115-133.
• Barnes, C. (2013). The disabled peoples’ movement and its future. Ars Vivendi Journal, 5, 2-7. Erişim: https://www.ritsumei-arsvi.org/en/publication/ars-vivendi-journal/back-issues/special-issue-no-5-august-21-2013/
• Barnes, C. (2020). Disability activism and the price of success: A British experience. Especial sobre Discapacidad, 14(2/2), 7-28.
• Barton, L. & Armstrong, F. (2011). Sakatlık, eğitim ve dâhil etme: Kültürler arası meseleler ve ikilemler. D. Bezmez, S. Yardımcı, Y. Şentürk (Der.), Sakatlık çalışmaları: Sosyal bilimlerden bakmak içinde (s. 299-323). Koç Üniversitesi Yayınları.
• Beaulaurier, R. L. & Taylor, S. H. (2001). Social work practice with people with disabilities in the era of disability rights. Social Work in Health Care, 32(4), 67-91, DOI: 10.1300/J010v32n04_04
• Beckett, A. E. (2011). Toplumsal gerçekleri anlamak: Geç modernlik koşullarında sakat hareketini kuramsallaştırmak. D. Bezmez, S. Yardımcı, Y. Şentürk (Der.), Sakatlık çalışmaları: Sosyal bilimlerden bakmak içinde (s. 415-434). Koç Üniversitesi Yayınları.
• Bezmez, D. & Yardımcı, S. (2010). In search of disability rights: Citizenship and Turkish disability organizations. Disability & Society, 25(5), 603-615. DOI: 10.1080/09687599.2010.489312
• Braddock, L. D. & Parish, S. L. (2011). Sakatlığın kuramsal tarihi. D. Bezmez, S. Yardımcı, Y. Şentürk (Der.), Sakatlık çalışmaları: Sosyal bilimlerden bakmak içinde (s. 101-186). Koç Üniversitesi Yayınları.
• Bucuka, Y. (2019). Engelliler, din ve sosyal dışlanma. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(18), 899-929.
• Burcu, E. (2006). Özürlülük kimliği ve etiketlemenin kişisel ve sosyal söylemleri. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 23(2), 61-83.
• Burcu, E. (2007). Türkiye’de özürlü birey olma, temel sosyolojik özellikleri ve sorunları üzerine bir araştırma. Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• Burcu, E. (2011). Türkiye’deki engelli bireylere ilişkin kültürel tanımlamalar: Ankara örneği. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 28(1), 37-54.
• Burcu, E. (2015). Engellilik sosyolojisi. Anı Yayıncılık.
• Cooper, M. (1999). The Australian disability rights movement lives. Disability & Society, 14(2), 217-226.
• Çaha, H. (2016). Engellilerin toplumsal hayata katılmasına yönelik politikalar: Türkiye, ABD ve Japonya Örnekleri. İnsan ve Toplum, 5(10), 123-150.
• Çayır, K. (2016). Toplumsal sahnenin yeni aktörleri: Yeni sosyal hareketler. K. Çayır (Ed.), Yeni sosyal hareketler içinde (s. 11-30). Kaknüs Yayınları.
• Çetin, B. I. (2017). Sanayi Devrimi’nden 21. yüzyıla batı dünyasında engellilik. Sosyal Güvenlik Dergisi, 7(1), 91-121.
• Davis, L. J. (2011). Kimlik siyasetinin sonu ve dismodernizmin başlangıcı: İstikrarsız bir kategori olarak sakatlık üzerine. D. Bezmez, S. Yardımcı, Y. Şentürk (Der.), Sakatlık çalışmaları: Sosyal bilimlerden bakmak içinde (s. 501-520). Koç Üniversitesi Yayınları.
• Della Porta, D. & Diani, M. (2020). Toplumsal hareketler. P. Çakır, C. Gülbudak (Çev.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Ercan, M. (2021). Engelli bireylerin kent vatandaşlığı deneyimleri eksenine bir çalışma. OPUS-Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 18(39), 98-125. DOI: 10.26466/opus.833239
• Galusca, R. (2011). Kurmaca sağlamlıktan ulusal kimliğe: Ellis Adası’nda sakatlık, sağlık muayenesi ve kamu sağlığı düzenlemeleri. D. Bezmez, S. Yardımcı, Y. Şentürk (Der.), Sakatlık çalışmaları: Sosyal bilimlerden bakmak içinde (s. 243-265). Koç Üniversitesi Yayınları.
• Galvin, R. (2011). Çalışma ve cinsellikle ilişkisi içinde sakat kimliğinin soykütüğü. D. Bezmez, S. Yardımcı, Y. Şentürk (Der.), Sakatlık çalışmaları: Sosyal bilimlerden bakmak içinde (s. 483-499). Koç Üniversitesi Yayınları.
• Gleeson, B. (2011). Teknoloji sakatlayıcı kentin üstesinden gelebilir mi? D. Bezmez, S. Yardımcı, Y. Şentürk (Der.), Sakatlık çalışmaları: Sosyal bilimlerden bakmak içinde (s. 363-384). Koç Üniversitesi Yayınları.
• Güngör, F. & Güneş, G. (2012). Dünya’daki gelişmeler paralelinde Türkiye’de değişen özürlülük politikaları. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, 2(3), 25-44.
• Hughes, B. & Paterson, K. (2011). Sakatlık sosyal modeli ve kaybolan beden: Bir yeti yitimi sosyolojisine doğru. D. Bezmez, S. Yardımcı, Y. Şentürk (Der.), Sakatlık çalışmaları: Sosyal bilimlerden bakmak içinde (s. 63-80). Koç Üniversitesi Yayınları.
• Hurst, R. (2003). The ınternational disability rights movement and the ICF. Disability and Rehabilitation, 25( 11-12), 572–576. DOI: 10.1080/0963828031000137072
• Kaldık, B. (2021). Sosyal dışlanma, engellilik ve başa çıkma stratejileri. Nobel Bilimsel Eserler.
• Kayess, R. & French, P. (2008). Out of darkness into light? ıntroducing the convention on the rights of persons with disabilities. Human Rights Law Review, 8(1), 1-34.
• Köbsell, S. (2006). Towards self-determination and equalization: A short history of the German disability rights movement. Disability Studies Quarterly, 26(2), 15-15. DOI: 10.18061/dsq.v26i2.692
• Köten, E. & Erdoğan, B. (2014). Engelli gençler, sosyal dışlanma ve internet. İstanbul Gelişim Üniversitesi Yayınları.
• Longmore, P. K. (2011). Direniş: Sakat hakları hareketi ve yardımlı intihar. D. Bezmez, S. Yardımcı, Y. Şentürk (Der.), Sakatlık çalışmaları: Sosyal bilimlerden bakmak içinde (s. 453-480). Koç Üniversitesi Yayınları.
• McCarthy, H. (2003). The disability rights movement: Experiences and perspectives of selected leaders in the disability community. Rehabilitatin Counseling Bulletin, 46(4), 209-223.
• Mcruer, R. (2011). Zorunlu sağlam bedenlilik ve queer/sakat varoluş. D. Bezmez, S. Yardımcı Y. Şentürk (Der.), Sakatlık çalışmaları: Sosyal bilimlerden bakmak içinde (s. 549-562). Koç Üniversitesi Yayınları.
• Mehrotra, N. (2011). Disability rights movements in India: Politics and practice. Economic and Political Weekly, 46(6), 65-72. https://www.jstor.org/stable/27918121
• Melucci, A. (2016). Çağdaş hareketlerin sembolik meydan okuması. K. Çayır (Ed.), Yeni sosyal hareketler içinde (s. 75-100). Kaknüs Yayınları.
• Meriç Fermanoğlu, Ö. (2019). Çevrimiçi hariciler: Türkiye’de dijital engelli aktivizmi üzerine bir araştırma. Connectist: lstanbul University Journal of Communication Sciences, 56, 119-152. https://doi.org/10.26650/CONNECTIST2019-0011
• Meşe, İ. (2014). Engelliği açıklayan sosyal model nedir?. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 14(33), 79-92.
• Meyers, S. (2014). Global civil society as megaphone or echo chamber?: Voice in the ınternational disability rights movement. International Journal of Politics Culture and Society, 27(4), 459-476. DOI 10.1007/s10767-014-9177-8
• Middleton, R. A., Rollins, C. W. & Harley, D. A. (1999). The historical and political context of the civil rights of persons with disabilities: A multicultural perspective for counselors. Journal of Multicultural Counseling and Development, 27, 105-120.
• Miles, S. (1996). Engaging with the disability rights movement: The experience of community-based rehabilitation in southern Africa. Disability & Society, 11(4), 501-518. DOI: 10.1080/09687599627561
• Offe, C. (2016). Yeni sosyal hareketler: Kurumsal politikanın sınırlarının zorlanması. K. Çayır (Ed.), Yeni sosyal hareketler içinde (s. 47-73). Kaknüs Yayınları.
• Oliver, M. & Zarb, G. (1989). The politics of disability: A new approach. Disability, Handicap & Society. 4(3), 221-239.
• Sabatello, M. (2013). A short history of the ınternational disability rights movement. M. Sabatello, M. Schulze (Ed.), Human Rights and Disability Advocacy in (pp. 13-24), University of Pennsylvania Press. https://doi.org/10.9783/9780812208740
• Schriner, K. (2011). Sakatlık çalışmaları perspektifinden sakat istihdamı sorunları ve politikaları: Bir uluslararası yaklaşım. D. Bezmez, S. Yardımcı, Y. Şentürk (Der.), Sakatlık çalışmaları: Sosyal bilimlerden bakmak içinde (s. 269-298). Koç Üniversitesi Yayınları.
• Scotch, R. K. (1989). Politics and policy in the history of the disability rights movement. The Milbank Quarterl, 67(2), 380-400.
• Shakespeare, T. & Watson, N. (2011). Farkı yaratmak: Sakatlık, siyaset ve tanınma. D. Bezmez, S. Yardımcı, Y. Şentürk (Der.), Sakatlık çalışmaları: Sosyal bilimlerden bakmak içinde (s. 387-414). Koç Üniversitesi Yayınları.
• Shakespeare, T. (2019). When the political becomes personal: Reflecting on disability bioethics. Bioethics, 33, 914-921. DOI: 10.1111/bioe.12668
• Smith, S. R. (2013.) Liberal ethics and well-being promotion in the disability rights movement, disability policy, and welfare practice. Ethics and Social Welfare, 7(1), 20-35. DOI: 10.1080/17496535.2012.671839
• Touraine, A. (2016). Toplumdan toplumsal harekete. K. Çayır (Ed.), Yeni sosyal hareketler içinde (s. 31-46). Kaknüs Yayınları.
• Turnbull, H. R. (2012). ‘‘Free at last’’: Kennedy, king, and the meaning of liberty in the disability rights movement. Research & Practice for Persons with Severe Disabilities, 37(3), 210-216.
• Ünal, V. (2021). Türkiye’de engellilik yaklaşımlarının sosyal politika açısından değerlendirilmesi. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, XLV (2), 235-257.
• Winter, J. A. (2003). The development of the disability rights movement as a social problem solver. Disability Studies Quarterly, 23(1), 33-61. DOI: http://dx.doi.org/10.18061/dsq.v23i1.399
• Yardımcı, S. (2015). Sakatlık ve siyaset. K. Çayır, M. Soran, M. Ergün (Der.), Engellilik ve ayrımcılık: Eğitimciler için temel metinler ve örnek dersler içinde (s.19-30). Karekök Yayınları.
• Yelçe, N. Z. (2020). Engellilik tarihi araştırmalarına genel bir bakış. A. R. Aydın, İ. Keskin, N. Z. Yelçe (Ed.), Engellilik tarihi yazıları İçinde (s, 3-19). İstanbul Üniversitesi Yayınları.