Exhortation in Tombstone Inscriptions The Example of the Gravestones of Calligrapher Sâmî and Mümtâz Efendi

Yıl 2024, Sayı: 66, 65 - 98, 28.06.2024

Fatih Sultan Demir , Abdulkadir Dündar

https://doi.org/10.15745/da.1439872

Öz

Tomb construction, a practice as old as human history, has evolved in various forms over time, shaped by the traditions and beliefs of different societies. This study explores the recent practices of tombstone culture, specifically focusing on the stylistic changes observed in tombstones during the 19th century and later Ottoman periods, with a particular emphasis on the application of hüsn-i calligraphy. Through the analysis of two tombstone inscriptions from the targeted period, this research aims to elucidate the historical trajectory of writing on tombstones, particularly the emergence of stacked inscriptions. Additionally, the study seeks to evaluate the suitability of different calligraphic styles for tombstone inscriptions and the methods employed in their application. Furthermore, it aims to identify the motivations behind the use of stacked inscriptions, their placement on tombstones, and the periods during which they were most prevalent.
Drawing on qualitative research methods such as source scanning, sampling, comparison, and citation, this study utilizes a selection of tombstones representative of the artistic trends of the period. The research underscores the significance of tracing the evolution of tombstone inscriptions from their rudimentary beginnings to the development of aesthetically refined calligraphic styles. Moreover, it highlights the role of calligraphy as a prominent feature in gravestone inscriptions, serving as a testament to the intricate artistic expression within this medium.
The study also sheds light on the cultural amalgamation observed after the Turks' conversion to Islam, wherein tombstones emerged as a continuation of their ancient cultural practices within the Islamic framework. Consequently, this research underscores the invaluable contributions of Turks to the development of tombstone culture, emphasizing the pivotal role they played in shaping its trajectory. Without their efforts, the rich heritage of tombstone culture would not be as prominent today.

Anahtar Kelimeler

History of Turkish-Islamic Arts, Tombstone, Calligraphy, Stacking, 19th Century

Mezar Taşı Kitâbelerinde İstif Hattat Sâmî ve Mümtâz Efendi’nin Mezar Taşları Örneği

Öz

Mezar yapımı insanlık tarihi kadar eskidir. İlk insandan beri var olan bu yapı, her toplumun kendi gelenek ve inançları doğrultusunda farklı şekillerde tezâhür etmiştir. Bu çalışma Türklerin tarih boyunca insana vermiş oldukları değerin bir göstergesi olarak mezar taşı kültürünün son dönem uygulamaları hakkında bilgi vermeyi amaçlamaktadır. Dolayısıyla 19. yüzyıl ve sonrası Osmanlılarda mezar taşlarının almış olduğu şekilsel değişimler ve hüsn-i hattın uygulama biçimleri örnekler üzerinden verilmiştir. Ayrıca araştırmaya konu olan yüzyılı temsilen iki mezar taşı yazısı detaylı bir incelemeye tâbi tutulmuştur. Çalışmanın amacı öncelikle mezar taşlarında yazının ne zamandan beri kullanılmaya başlandığını ve geçirmiş olduğu aşamalar neticesinde istifli yazıların nasıl ortaya çıktığını tespit etmektir. Daha sonra hangi hat çeşidinin mezar taşı yazılarında kullanılmaya daha elverişli olduğunu ve bu yazıların hangi metotlarla mezar taşına tatbik edildiğini incelemektir. Bir diğer amaç ise istifli yazıların mezar taşlarında neden kullanıldığını, bununla birlikte kullanılan bu yazıların mezarın hangi kısmında yoğunlaştığını ve bu uygulamaların zirve dönemlerini tespit etmektir. Bu bağlamda araştırmamızda mezar taşlarında yazının hangi dönemde kullanılmaya başlandığı ve özellikle Anadolu coğrafyasındaki uygulamaları hakkında bilgi verilmiştir. Yazının mezar taşına tatbîkînin arka planı ifade edildikten sonra hüsn-i hattın mezar taşına geçirilmesi ile ilgili usuller aktarılmıştır. Daha sonra mezar taşlarına istifli yazıların yoğun olarak kullanıldığı yerler önemli ve çarpıcı bazı örnekler üzerinden gösterilmiştir. Örnek görsellerin altına okunuşları, yazıldıkları tarih ve yazı çeşidi de yazılmıştır. Bu örnekler üzerinden mezar taşı kitâbetine müsâit olan yazılar verilmek sûretiyle mezar taşında kullanılan yazı çeşitleri de ifade edilmiş olmaktadır. Çalışmamızda nitel araştırma yöntemlerinden kaynak tarama, örnekleme, karşılaştırma, kaynak göstermeye başvurulmuştur. Bu çerçevede dönemin sanat anlayışını ifade edecek düzeydeki örnek mezar taşları, kaynak taraması neticesinde elde edilmiş ve kullanılmıştır. Çalışma, yazının mezar taşına iptidâî şekildeki ilk uygulamalarından başlayarak sanat değeri yüksek estetik yazıların elde edilmesine kadar geçen aşamaları göstermesi açısından önemlidir. Çalışmayı önemli kılan bir diğer husus da hat sanatının en güzel uygulama alanlarından biri olan mezar taşı kitâbetindeki yerinin görülmesidir. Bununla birlikte verilen örnekler neticesinde hat sanatının zirve dönemini, mezar taşına hâkk edilen hüsn-i hat yazılarının güzelliğinden anlamak mümkündür. Türkler İslâmiyet’i seçmelerinden sonra kadim kültürlerini İslâm ile yoğurdukları pek çok uygulama alanı bulmuşlardır. Türklerin İslâm’ın ruhuna uygun olarak devam ettirdikleri bu uygulamalardan biri de mezar taşlarıdır. Çalışma Türklerin bu alana yapmış oldukları katkıları göstermesi açısından önemlidir. Zira Türklerin bu konudaki gayreti olmasaydı bugün herhangi bir mezar taşı kültüründen bahsetmemiz mümkün olmayacaktı.

Anahtar Kelimeler

Türk-İslâm Geleneği, Mezar Taşı, Hat Sanatı, İstif, 19. Yüzyıl

Kaynakça

• Acar, M. Şinasi. İstanbul’un Mezar Taşları Gelimli Gidimli Dünya. İstanbul: Ofset Yapımevi Yayınları, 2. Baskı., 2023.
• Açıkgözoğlu, Ahmed Sacid. “Eyüp Sultan’da Ketebeli Mezar Taşları”. Sanatsal Mozaik.
• Açıkgözoğlu, Ahmet Sacit. “Mezar Taşı Çalışmaları”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 7/14 (2009), 297-314.
• Aksoy, Mustafa. “Diyarbakır’daki Koç, Koyun Başlı Mezar Taşları ile Kilimlerde Kullanılan Damgaların Tarihi Örnekleri”. Türk Dünyası Araştırmaları 122/240 (2019), 99-106.
• Alparslan, Ali. “Celî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/265-267. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Alparslan, Ali. “Divanî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/445-446. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Alparslan, Ali. Osmanlı Hat Sanatı Tarihi. İstanbul: YKY Yayınları, 4. Basım, 2012.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Alyılmaz, Cengiz. “Eski Türklerde Mezar Geleneği”. Defin. ed. Emine Gürsoy Naskali. 181-190. Kadıköy, İstanbul: Tarihçi Kitabevi, 1. baskı., 2012.
• Apa Kurtişoğlu, Gülay. “Sadelikten Gösterişe Edirne Osmanlı Dönemi Mezar Taşları”. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 9/16 (2018), 32-56.
• Ayanoğlu, F.İsmail. “Fatih Devri Ricali Mezar Taşları ve Kitâbeleri”. Vakıflar Dergisi 4 (2006), 193-208.
• Başkan, Seyfi. Karamanoğulları Dönemi Konya Mezar Taşları. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1996.
• Berk, Süleyman. Zamanı Aşan Taşlar: Zeytinburnu’nun Tarihî Mezar Taşları. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Berk, Süleyman. Osmanlı Mezar Taşı Kitâbelerinin Estetiği. ed. Tahir Çelikbağ. 141-146. Elazığ: Asos Yayınevi, 2018.
• Bilen, Yusuf. “Birer Hat Tablosu Olarak Mezar Taşları”. Erzurum’da Gizli Kalan Cinis (Ortabahçe) Köyü Mezar Taşları. 103-106. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 2017.
• Bilen, Yusuf. “Türk-İslâm Medeniyeti ve Hat San’atı”. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 33 (2014), 37-57.
• Boydaş, Nihat, "Plastik Değerler Açısından Bir Mezar Taşı", IX. Millî Mevlânâ Kongresi Tebliğleri. Konya, Selçuk Üniversitesi Yayınları, 1998, s. 115- 121.
• Bozer Bayraktar, Saliha. İstanbul Karacaahmet Mezarlığı 22 Numaralı Adadaki Mezar Taşları. Ankara: Gazi Üniverisetesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Budak, Hatice Kübra. Bursa Mustafakemalpaşa’daki Osmanlı Mezar Taşları. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Çal, Halit. “Erken Osmanlı Dönemi Mezar-Mezar Taşları”. Fetih Öncesi Osmanlı Sanatı ve Mimarisi. ed. Yıldıray Özbek - Ayşe Budak. 51-94. İstanbul: Literatürk Academia, 2020.
• Çal, Halit. “Karadeniz Bölgesinde 18. Yüzyıl Erkek Mezar Taşları”. Türk Kültürü ve Hacıbektaşı Veli Araştırma Dergisi 87 (2018), 103-151.
• Çal, Halit. “Orta Asya’dan (8-9 YY) Türkiye’ye Mezar Taşlarında Yazılar”. 591-598. Türkistan: Turan Matbaası, 2013.
• Çal, Halit. “Türkiye Mezar Taşı Tipleri 1: Güneş Tepelikliler”. Belleten 85/303 (2020), 645-689.
• Çal, Halit. “Türkiye’de Selçukludan Osmanlıya Türk-İslam Mezar-Mezar Taşları”. Türk İslam Sanatları Tarihi El Kitabı. ed. Abdulkadir Dündar. 485-526. İstanbul: Grafiker Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Çal, Halit. “Türklerde Mezar-Mezar Taşları”. Aile Yazıları/8. ed. Saim Sakoğlu vd. 295-332. Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Çervonnaya, Svetlana. “Tatar ve Nogay Türklerinin İslamî Mezar Yazıtlarında Yaşam ve Ölüm Kavramı”. Defin. ed. Emine Gürsoy Naskali. 159-180. Kadıköy, İstanbul: Tarihçi Kitabevi, 1. baskı., 2012.
• Çetin, Onur. “Osmanlı Mezar Taşlarının Önemi ve Sanatsal Boyutu”. Cumhuriyet Üniversitesi Fen-Edibyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 43/1 (Haziran 2019), 39-52.
• Çoruhlu, Yaşar. “Eski Türklerde ‘Başka Bir Dünyada Yaşantı Mekânı’ Olarak Mezar (Defin) Odası”. Defin. ed. Emine Gürsoy Naskali. 159-180. Kadıköy, İstanbul: Tarihçi Kitabevi, 1. baskı., 2012.
• Demirci, Kürşat. “Kabir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/33-35. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Demiriz, Yıldız. Osmanlı Mimarisi’nde Süsleme I Eken Devir (1300-1453). İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1979.
• Derman, M. Uğur. “İstif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/330-333. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Derman, M. Uğur. “Nesih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/1-3. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Doğanay, Aziz. Klasik Devir İstanbul Hanedan Türbelerinde Tezyinat. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Elmas, Erdal. Balıkesir Kîtabeleri ve Mezar Taşları. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Eren, Sevinç. Trabzon İli Gülbahar Hatun ve Tavanlı Camii Hazireleri ile Küçük İmaret Mezarlığı’ndaki Mezar Taşları. Ankara: Gazi Üniverisetesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Gökdere, Meryem. “İslâm’da Mezar Şekli: Türk-İslâm Örneği”. Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17 (Haziran 2023), 82-106.
• Gün, Recep vd. “Vezirköprü Yöresine Bulunan 19. ve 20. Yüzyıl Osmanlı Mezar Taşları”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2016), 45-98.
• Güven(Karamürsel), A.Alım. XV. Yüzyıl Osmanlı Mezar Taşları (İznik-Bursa-Edirne-İstanbul). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1995.
• Hanoğlu, Canan. Batılılaşma Dönemi Mezar Taşları (Cilt 1:Metin). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Haseki, Metin. Plastik Açıdan Türk Mezar Taşları. İstanbul: İstanbul Devlet Güzel Sanat Akademisi, 1977. İnal, İbnülemin Mahmud Kemal. Son Hattatlar. İstanbul: Ketebe Yayınları, 1. Basım, 2021.
• Kalkışım, Muhammet Muhsin. “Akçaabat Mezar Taşları Üzerine Bazı Tespitler”. Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Trabzon 3. ed. Temel Öztürk vd. 3/1575-1583. İstanbul: Seçil Ofset, 2023.
• Karaca, Faruk. “‘Mezar Taşlarına Yansıyan Şekliyle’ Türk Kültüründe Hayat ve Ölümle ilgili Bazı Değerlendirmeler”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 14/3-4 (2001), 501-512.
• Karamağaralı, Beyhan. Ahlat Mezar Taşları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992.
• Karamağaralı, Beyhan. Ahlat Mezar Taşları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992.
• Karaman, Hayrettin. “Ölüm, Ölü, Defin ve Merasimler”. İslâm Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri. ed. Jean-Louis Bacqué-Grammont - Aksel Tibet. 1/3-15. Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1996.
• Karamürsel, Alım. “Türklerde Mezar Geleneği”. Türkler. 3/122-128. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Kuşoğlu, Mehmet Zeki. “Hakkâklık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/204-205. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Laqueur, Hans-Peter. Hüve’l-Baki: İstanbul’da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2. Basım, 2010.
• Laqueur, Hans-Peter. Osmanische Friedhöfe und Grabsteine in Istanbul. Tübingen: Ernst Wasmuth Verlag, 1993.
• Mehmed Şevki Efendi. Mezartaşı Kitâbeleri. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süheyl Ünver Dosya, 00078, 50.
• Meriç, Rıfkı Melûl. “Anadolu Türk Tarihi Vesikaları: Akşehir Türbe ve Mezarları”. Türkiyat Mecmuası 0/5 (1936), 141-212.
• Nefes, Eyüp. Samsun Yöresinde Bulunan Mezar Taşları. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Önkal, Hakkı. Osmanlı Hanedan Türbeleri. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1992.
• Önkal, Hakkı. Selçuklu-Osmanlı Sultanları ve Türbeleri. Ankara: Vakıflar genel müdürlüğü, 1999.
• Ragheb, Youssef. “İslam Hukukuna Göre Mezar Yapsısı”. İslâm Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri. ed. Jean-Louis Bacqué-Grammont - Aksel Tibet. 1/17-23. Türk Tarih Kurumu yayınları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1996. Basım, 1996.
• Rustamova, Muhlisahon. “Orta Asya’da Erken İslâmi Dönem Mezar Taşları”. Anasay 0/21 (2022), 259-306. Samsakçı, Mehmet. Türk Mezar Taşı Edebiyatı-Ölüme Açılan Estetik Kapı. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 1. Basım, 2023.
• Serin, Muhittin. “Rikā‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/109-110. İstanbul: TDV Yayınları, 2008. Türkmenoğlu, Hüseyin. Mezar-Mezarlık ve Mezartaşları Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi. Ankara: Öztek Matbaası, 1989.
• Uluçay, M.Çağatay. “Sürgünler”. Belleten 15/60 (1951), 507-591.
• Uysal, Nacide. Süleymaniye Camii Haziresi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Varol, Abdül Halim. Aydın Kuşadası Adalızade Mezarlığı Osmanlı Mezar Taşları. Ankara: Gazi Üniverisetesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Yılmaz, Abdulkadir. Türk Kitap Sanatları Tabir ve Istılahları. İstanbul: Damla Yayınevi, 2004.
• Yılmaz, Edip. “Tarihi Mezar Taşı Kitabelerinde Ayet, Hadis ve Güzel Sözlerden Örnekler”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2020), 428-442.
• Yüksel, Murat. Akçaabat’ta Türk-İslam Eserleri ve Kitabeler. Akçaabat: Akçaabat Belediyesi, Birinci basım., 2006.
• Yüksel, Murat. Trabzon Sülüklü Şehir Mezarlığı’ndaki Tarihi Şahsiyetler ve Kitabeler. Trabzon: Trabzon Belediyesi Kültür Müdürlüğü, 1998.