The Religious Ideas Of Khoja Ahmad Yasawi And Ehmedê Xânî, Departing From Their Written Works (Diwan Hikmet And Mem u Z?n)

Yıl 2013, Cilt: 13 Sayı: 3, 123 - 156, 01.02.2013

Mehmet Salih Gecit

Öz

Khoja Ahmad Yasawi was a Turkish poet and Sufi (Muslim mystic), an early mystic who exerted a powerful influence on the development of mystical orders throughout the Turkic-speaking world. Yasawi is currently the earliest known Turkic poet who composed poetry in a Turkic dialect. Ahmad Yasawi was a pioneer of popular mysticism, founded the first Turkic tariqah (order), the Yasawiyya (Yesevîye), which very quickly spread over the Turkic-speaking areas. Ehmedê Xânî is a great Islamic scholar and philosopher and a fountain of knowledge in science, art and love. He was guided in his philosophical work by Hippocrates, Plato and Aristotle. In addition to these names, the influence of Farabi, İbn Haldun, Muhyeddin-i Arabi, Sheikh Shehabeddin-i Suhreverdi, and Gazali are easily detected in his work. His identity as a person and a thinker owes its essence to the nourishment he received from several mystic (sufi) cur-rents namely Ishrakiyya, Meshaiyya (Peripateticism), Mu’taziliyya, and Ashe’ariyya. Both of these thinkers are important personalities of Islamic thought. Therefore, in this paper we compared religious ideas of Ehmedê Xânî and Khoja Ahmad Yasawi, departing from their written works.

Anahtar Kelimeler

Khoja Ahmad Yasawi, Ehmedê Xânî, religion, faith, Islam, mysticism.

Hoca Ahmed Yesevî İle Şeyh Ahmed-İ Hânî’nin Divân-ı Hikmet ve Mem u zin Eserlerindeki İtikadî Esasların Mukayesesi

Öz

Hoca Ahmed Yesevî Türk dünyasının manevî hayatında büyük etkisi bulunan, Yesevîye adlı tarikatın kurucusu ve ilham kaynağı olarak kabul edilen ve Anadolu’da yayılmış Nakşibendiyye, Kübreviye ve Ciştiyye gibi diğer bazı tarikatları önemli ölçüde etkileyen büyük bir mutasavvıf ve mürşid-i kâmildir. Ahmed-i Hânî de aynı şekilde Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu, Kuzey Irak ve civar ülkelerde manevîyat dünyasının piri olarak kabul edilen, medreselerde üç yüz yıldan beri eserleri ders kitabı olarak okutulan, bölgedeki Nakşibendiyye ve Kadiriyye gibi bazı tarikatları etkileyen, tasavvuf ve irfan konusunda ileri düzeyde şiirler yazan büyük bir mutasavvıf ve mürşid-i kâmildir. Biz de onların kullandıkları aynı gönül dilinden hareketle ikisinin bize miras olarak bıraktıkları eserlerindeki mesajlara dikkat çekmek amacıyla bu makalemizde Ahmed Yesevî’nin “Divân-ı Hikmet” adlı manzum eseri ile Ahmed-i Hânî’nin “Mem û Zîn” adlı ilahi aşk temalı manzum eserinde geçen itikadî esasları mukayeseli bir şekilde ele alacağız.

Anahtar Kelimeler

Hoca Ahmed Yesevî, Şeyh Ahmed-I Hâni, din, İslâm, inanç, tasavvuf.

Kaynakça

• Alevî, Hâdî, Durru’s-Semîn Mukaddimesi, (Can Dost, ed-Durru’s-Semîn fî Şerhi Mem û Zîn İçinde), Dâru Sipirez, Duhok, 2006.
• Algar, Hamid, “Arslan Baba”, DİA, İstanbul, 1991.
• Amedi, Zeynel Abidin, Mecmeu’l-Enhar Fi Şerhi Nevbahar, Diyarbakır., tsz. Atmaca, Ali, Ahmet Yesevî’nin İnanç ve Düşünce Dünyası, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Sivas, 2008.
• Aşkar, Mustafa, Tasavvuf Tarihi Literatürü, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 2001.
• Beyâzidî, Şeyh Yusuf, Tuhfetu’l-İhvân, Haz. Şeyh Mustafa Tanrıverdi, Şura Yay., İstanbul, 1996.
• Bice, Hayati, “Takdim”, Divân-ı Hikmet, TDV Yay., Ankara, 2010.
• Cebecioğlu, Ethem, “Hoca Ahmed-i Yesevî”, Yesevîlik Bilgisi, Haz. Cemal Kurnaz-Mustafa Tatçı, MEB Yay., Ankara, 2000. Bkz. Eraslan, Kemal, “Ahmed Yesevî”, TDVİA, İstanbul, 1989, 2/159-161. Bu konudaki literatür hakkında geniş bilgi için bkz. Aşkar, Mustafa, Tasavvuf Tarihi Literatürü, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 2001, s. 8-15.
• Celâlî, Molla Musa, Feyzu’l-Kadiri’l-Mennân Şerhu Nubihara Biçûkân, Sembol Yay., İst., 20 Celâlî, Molla Musa, Mecmuatu’l-Fuyûzât, İhvan Neşriyat, İst., 2012.
• Doskî, Tahsîn İbrahîm, Cevheru’l-Maânî Şerhu Divâni Ahmed el-Hânî, Spirez Yay., Duhok, 200 Eraslan, Kemal, “Ahmed-i Yesevî”, Yesevîlik Bilgisi, Haz. Cemal Kurnaz-Mustafa Tatçı, MEB Yay., Ankara, 2000.
• Eraslan, Kemal, Divân-ı Hikmet’ten Seçmeler, TKB Yay., Ankara, 1983.
• Eraslan, Kemal, “Ahmed Yesevî”, TDVİA, İstanbul, 1989.
• Esin, Emel, “Ahmed Yesevî Külliyesi”, TDVİA, İstanbul, 1989.
• Gazȃlȋ, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed, İhyau Ulumi’d-Din, Terc. Ali Arslan, Arslan Yay., İstanbul, 1993.
• Gazȃlȋ, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed, Kimya-yı Saadet, Terc. Ali Arslan, Yeni Şafak Yay., İstanbul, 2004.
• H. Mem, Mem û Zîn İdeal Memé Alan Destan Masal, İstanbul Kürt Enstitüsü Yay., İst., 200 H. Mem, Üçüncü Öğretmen Xânî, İstanbul Kürt Enstitüsü Yay., İst., 2005.
• Hânî, Ahmed, Akida İmane, Matbaa-i Erkan-ı İslâmiyye ve Askeriyye, 1337, İst.
• Hânî, Ahmed, Divân (Muhtelif Şiirleri), Molla Muhammed b. İsâ el-Beyâzidî’nin El Yazması Nüshası, Doğubeyazıt, 1977.
• Hânî, Ahmed, Memu Zin, Terc . Mehmet Emin Bozarslan, Hasat Yay, İst., 1990.
• Hânî, Ahmed, Nubihar, Zeynel Abidin Amedî el Yazması Tıpkı Basım, Diyarbakır, tsz. Hasan, Nadirhan, “Arslan Bab ve Ahmed Yesevî”, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, 24 (2009/2), s. 1-10.
• Hasan, Nadirhan, “Divân-ı Hikmet’in İstanbul’daki Bir Nüshası Hakkında”, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 2, (Haziran 2009), ss. 79Hasan, Nadirhan, “Yesevîliğe Dair Bazı Kaynak Eserler Hakkında”, Turkısh Studies İnternational Periodical for The Languages , Volume: 4/2, Winter: 2009, ss. 619-633. Kam, Ferid Vahdet-i Vücut, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara, 2000.
• Kandemir, M.Yaşar, Şifa-i Şerif Şerhi, Tahlil Yay., İstanbul, 2012.
• Kayserî, Davud, Vahdet-i Vücut Felsefesi, Terc. Mehmet Bayraktar, İFAV Yay., İstanbul, 20 Korkmaz, Seyfullah, “Ahmed Yesevî ve Hacı Bektaş-ı Velî”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 11, Yıl: 2001, ss. 325-355.
• Köprülü, Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, DİB Yay., Ankara, 1993.
• Lâyûrî, Gulam Muhammed b. Müftî Rahîmullâh Kureyşî el-Esedî, Hazînetu’l-Asfiyâ, (Yesevî, Ahmed, Divân-ı Hikmet, Kazan, 1904’den naklen).
• Özköse, Kadir “Ahmet Yesevî ve Dîvân-ı Hikmet”, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırmalar Dergisi, Ocak-Haziran, 2006, yıl: 7, sayı: 16.
• Özervarlı, M. Sait, TDVİA, “Şeyh Ahmed Hânî” Maddesi, TDV Yay., İstanbul, 1997.
• Rabbȃnȋ, İmam Ahmed b. Abdullah es-Serhendȋ, Mektubat, Terc. Metin Zirek, Yeni Şafak Yay., İstanbul, 2006.
• Şevkî, el-Hâcc Hasan, Terceme-i Divân-ı Ahmed Yesevî, Hürriyet Matbaası, İstanbul, 1327. Tosun, Necdet, “Ahmed Yesevî’nin Menakıbı”, İLAM-Araştırmalar Dergisi, c.III, s., OcakHaziran 1998, ss.73-81.
• Vassâf, Hüseyin, Sefine-i Evliyâ, Osmanlıca’dan Çeviren Mehmet Akkuş- Ali Yılmaz, Sehâ Neşriyat, İstanbul, 1990.
• Yesevî, Ahmed, Divân-ı Hikmet, Hz. Hayati Bice, TDV Yay., Ankara, 2010.
• Yesevî, Ahmed, Divân-ı Hikmet, Sn. Petersburg Tipo-Litografiya Imperatorskogo Universiteta (Çarlık Üniversitesi Yayınları), Kazan, , 1904.
• Yıldırım, Kadri, Ehmede Hânî’nin Fikir Dünyası, Akyad Yay., 2011.
• Yıldırım, Kadri, Eqîdeyâ İmâné, Avesta Yay., İst., 2008.
• Yıldırım, Kadri, Nubehârâ Biçûkân, Avesta Yay., İst., 2008.
• Yoldaş, Kazım, “Ahmed Yesevî’nin Dinân-ı Hikmet’inde Peygamber Sevgisi”, Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, Yıl: 1, sayı: 5, (OcakHaziran 2010), ss. 59-79.
• Zernûkî, Sûfî Muhammed Dânişmend, Mir’âtu’l-Kulûb (Nasayih-i Ahmed Yesevî Risalesi), (?) Kütüphanesi, El Yazması Nüshası, Kayıt No: 1622-38. 