The Place Of The Andalusian Ebū Amr Ed-Dānī (D. 444/1053) İn The Science Of Hadith Methodology

Yıl 2024, Cilt: 24 Sayı: 2, 669 - 700, 30.09.2024

Zülal Kılıç

https://doi.org/10.33415/daad.1476471

Öz

Al-Andalus has been a center of scholarly activity and intellectual accumulation throughout history. In this context, one of the prominent scholars of the region, Ebū Amr ed-Dānī, is primarily known for his contributions to the science of qira’at (Quranic recitation). However, Dānī was also engaged in the science of hadith and authored works on this subject. The article provides a general assessment of Dānī's scholarly personality, followed by detailed information on his works related to hadith. Among these works, the treatise titled Juz' fī ulūm al-hadith fī bayān al-muttasıl wa al-mursal wa al-mewqūf wa al-munkati holds significant importance due to its independent treatment of hadith methodology topics. Consequently, this specific treatise is central to the study, aiming to identify Dānī's approaches to hadith methodology issues. Additionally, the article examines references to Dānī in Eastern (Mashriq) literature and the contexts in which he was cited to understand his impact on subsequent hadith methodology literature.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Andalus, Dānī, Hadith Methodology, Muttasil, Munkati, Mursal, Mawquf

Endülüslü Ebû Amr Ed-Dânî’nin (Ö. 444/1053) Hadis Usûlü İlmindeki Yeri

Öz

Endülüs, tarih boyunca birçok âlimin yetiştiği ve ilmî birikimin merkezi olmuş bir bölgedir. Bu bağlamda, bölgenin önemli âlimlerinden biri olan Ebû Amr ed-Dânî, daha ziyade kırâat ilmiyle tanınmaktadır. Ancak hadis ilmiyle de ilgilenen Dânî, bu ilme yönelik eserler de kaleme almıştır. Makalede Dânî’nin ilmî şahsiyeti hakkında genel bir değerlendirme yapıldıktan sonra, onun hadisle ilgili eserlerine dair detaylı bilgi verilmektedir. Özellikle bunlar arasında yer alan Cüz’ fı ulûmi’l-hadîs fî beyâni’l-muttasıl ve’l-mürsel ve’l-mevkûf ve’l-münkatı adlı risale, hadis usûlü konularını müstakil bir şekilde ele alması açısından büyük önem taşımaktadır. Bu itibarla, bahsi geçen mezkûr cüz merkeze alınarak Dânî’nin hadis usûlü meselelerine dair yaklaşımları tespit edilmeye çalışılmaktadır. Ayrıca Dânî’nin kendinden sonraki hadis usûlü literatürüne etkisini anlamak amacıyla Meşrik literatüründen Dânî’ye yapılan atıflar ve onun hangi bağlamlarda referans gösterildiği üzerinde durulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Endülüs, Dânî, Hadis Usûlü, Muttasıl, Münkatı, Mürsel, Mevkûf

أبو عمرو الداني الأندلسي (توفي 444 هـ / 1053 م) ومكانته في علم أصول الحديث

Öz

العالم أبو عمرو الداني من منطقة الأندلس معروف بتميزه في علم القراءات. ومع ذلك، فقد كان الداني مهتمًا أيضًا بعلم الحديث بجانب علم القراءات وقام بتأليف أعمال في هذا المجال. يُذكر في المقال بإيجاز شخصية الداني العلمية ومن ثم يتم تقديم معلومات حول أبحاثه المتعلقة بالحديث. ومن بين هذه الأبحاث يأتي تأليفه بعنوان "جزء في علوم الحديث في بيان المتصل والمرسل والموقوف والمنقطع" والذي يُعتبر مهمًا بما أنه يتناول مواضيع علم أصول الحديث بشكل مستقل. لذا، تم التركيز على هذا الجزء المذكور وتحديد مواقف المؤلف من مسائل أصول الحديث. بالإضافة إلى ذلك، تم التركيز على الإشارات إلى الداني في الأدبيات الشرقية وتحديد السياقات التي تم فيها الإشارة إليه لفهم تأثيره على أدبيات أصول الحديث في الفترة التالية.

Anahtar Kelimeler

الأندلس, الداني, أصول الحديث, متصل, منقطع, مرسل, موقوف

Kaynakça

• Abdülazîz b. Abdillâh. Ma‘lemetü’l-Kur’ân ve’l-Hadîs fi’l-Mağribi’l-aksâ. Rabat: el-Mektebetü’l-Arabiyyeti’s-Suûdiyye Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1405/1985.
• Acar, Yusuf. Endülüs Hadisçiliği ve İbn Abdilber. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Adıgüzel, Cumhur Ersin. XI. Asırda Endülüs’te İlmî Hayat. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Âlü Selmân, Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan. Behcetü’l-müntefi‘ şerhu Cüz fî ulûmi’l-hadîs fî beyâni’l-muttasıl ve’l-mürsel ve’l-mevkûf ve’l-münkatı. Dâru’l-Eseriyye, Amman., 1428.
• Âşî, Muhammed b. Câbir el-Vâdî. Bernâmec İbni’l-Vâdî Âşî. Tunus: Matbaati’ş-Şeriketi’t-Tûnusiyye, 1401/1981.
• Bağdatlı İsmâîl Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâ‘ü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı, 1951.
• Bû Fâtih et-Tayyib. Ârâu İbni’l-Arabî ve ihtiyârâtühü fî ilmi’l-hadîs ve eseruha’l-fıkhî min hilâli kitâbihî “el- Mesâlik fî şerhi Muvatta’ı İmâm Mâlik”. Câmiatü Vehrân Külliyetü’l-İlmi’l-İnsâniyye ve’l-Hadârati’l-İslâmiyye, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Bûsrîh, Tâhâ. “Medresetü’l-Kâbisî el-hadîsiyyeti bi’l-Endelüs”. Câmiatü’z-Zeytûniyye Merkezü’d-Dirâsâti’l- İslâmiyye, 85-122.
• Çetin, Abdurrahman. “Dânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/459-461. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Çetin, Abdurrahman. Endülüslü Âlim Ebû Amr ed-Dânî ve Kıraat İlmindeki Yeri. İstanbul: Ensar, 2015.
• Çiftçi, Ali. “Ebu Amr ed-Dânî’nin et-Tahdîd fi’l-İtkâni ve’t-tecvid’i Özelinde Tecvid İlminin Müstakilleşmesi”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 17/2 (2017), 287-317.
• Dabbî, Ebû Ca‘fer Ahmed b Yahyâ el-Endelüsî. Buğyetü’l-mültemis fî târîhi ricâli ehli’l-Endelüs. thk. İbrâhîm el-Ebyârî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî - Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Lübnânî, 1410/1989.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. Cüz’ fî ulûmi’l-hadîs fî beyâni’l-muttasıl ve’l-mürsel ve’l-mevkûf ve’l-münkatı. nşr. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âl-i Süleymân. Amman: ed-Dâru’l-Eseriyye, 2. Basım, 1427/2006.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. es-Sünenü’l-vâride fi’l-fiten. thk. Rızâullah b. Muhammed el- Mübârekfûrî. Dârü’l-Âsime, ts.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. et-Tahdîd fi’l-itkân ve’tecvîd. thk. Gânim Kaddûrî Hamed. Amman: Dâru ’İmâr, 1421/2000.
• Ebnâsî, Burhanüddîn. eş-Şeze’l-feyyâh min ‘Ulûmi İbni’s-Salâh. thk. Salâh Fethî Helel. Riyad: Mektebetü’r- Rüşd, 1418/1998.
• Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Tâhir ed-Dânî el-Endelüsî. Kitâbü’l-Îmâ’ ilâ Etrâfi ehâdisi Kitâbi’l-Muvatta’. thk. Ebû Abdilbârî Rızâ Ebû Şâme el-Cezâirî. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 2003.
• Emîr es-San‘ânî, Ebû İbrâhîm İzzüddîn Muhammed b. el-İmâm. Tavzîhu’l-efkâr li-me‘ânî Tenkîhi’l-enzâr. thk. Muhammed Muhibbuddin Ebû Zeyd. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1432/2011.
• Gânim Kaddûrî Hamed. “Mukaddime”. et-Tahdîd fi’l-itkân ve’tecvîd. kitap editörü Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân ed-Dânî. Amman: Dâru ‘İmâr, 1421/2000.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. Ma‘rifetü ulûmi’l-hadîs. nşr. Seyyid Muazzam Hüseyin. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1977.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh. Mu‘cemü’l-üdebâ irşâdü’l-erîb ilâ ma‘rifeti’l-edîb. thk. İhsân Abbâs. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Hamîdâtû, Mustafa Muhammed. Medresetü’l-hadîs fi’l-Endelüs. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1427/2007.
• Hammito, Abdülhâdî. Mu‘cemü müellefâtü’l-Hâfiz Ebî Amr ed-Dânî imâmü’l-kurrâ’ bi’l-Endelüs ve’l-Mağrib ve beyâni’l-mevcûd minhâ ve’l-mefkûd. Matbaatü’r-Refâ’, 1421/2000.
• Hasnûnî, Âdil Abdülazîz. “Ebû Amr ed-Dânî râidü medreseti ‘ilmi’l-kırâât bi’l-Endelüs: 371-444/981-1052”. Mecelletü’l-Ulûm ve’d-Dirâsâti’l-İnsâniyye 3 (2014), 20-40.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Alî. el-Kifâye fî ‘ilmi’r-rivâye. thk. Ebû İshâk İbrâhîm b. Mustafâ ed- Dimyâtî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hüdâ, 1423/2003.
• Humeydî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Nasr. Cezvetü’l-muktebis fî târîhi ulemâi’l-Endelüs. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Muhammed Beşşâr Avvâd. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1429/2008.
• Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm b. Hüseyn. et-Takyîd ve’l-îzâh limâ ‘utlika ve uğlika min Mukaddimeti İbni’s-Salâh. Beyrut: Dâru’l-Hadîs, 2. Basım, 1405/1984.
• Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm b. Hüseyn. et-Tebsira ve’t-tezkire fî Ulûmi’l-hadîs. thk. el-Arabî ed- Dâiz el-Feryâtî. Riyad: Mektebetü Dâri’l-Minhâc, 2. Basım, 1428/2007.
• Irving, Thomas B. “İbnü’l-Faradî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/39-40. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed en-Nemerî. et-Temhîd limâ fi’l- Muvatta’ mine’l-meânî ve’l-esânîd. thk. Ebû Muhammed Üsâme b. İbrâhîm b. Muhammed. 18 Cilt. Kahire: el- Fârûku’l-Hadîseti li’t-Tab‘âti ve’n-Neşr, 4. Basım, 1429/2008.
• İbn Beşküvâl, Ebü’l-Kâsım Halef b. Abdilmelik el-Endelüsî. es-Sıla fî târîhi e’immeti’l-Endelüs ve ulemâihim ve muhaddisîhim ve fukahâihim ve udebâihim. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 2 Cilt. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2010.
• İbn Cemâa, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. İbrâhîm. el-Menhelü’r-revî fî muhtasari ‘Ulûmi’l-hadîsi’n- nebevî. thk. Muhyiddîn Abdurrahman Ramazan. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1986.
• İbn Ferhûn, Ebü’l-Vefâ Burhânüddîn İbrâhîm b. Alî b. Muhammed el-Ceyyânî. ed-Dîbâcü’l-müzheb fî ma‘rifeti a‘yân ‘ulemâ’i’l-mezheb. thk. Ebû’n-Nûr Muhammed el-Ahmedî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’t-Türâs, 1972.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. en-Nüket alâ Kitâbi İbni’s-Salâh. thk. Rabî‘ b. Hâdî Umeyr. Medine, 1404/1984.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. nşr. Abdülazîz b. Abdullah b. Bâz. el-Mektebetü’s-Selefiyye, ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Ahmed Muhammed Şâkir, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. Gâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ’. nşr. Gotthelf Bergstraesser. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1932.
• İbnü’l-Ebbâr, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Ebî Bekir el-Kudâî. et-Tekmile li-Kitâbi’s-Sıla. thk. Abdüsselâm el-Herrâş. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbnü’l-Faradî, Ebü’l-Velid Abdullâh b. Muhammed b. Yûsûf. Târîhü’l-ulemâ’ ve’r-ruvât li’l-ilm bi’l-Endelüs. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 2 Cilt. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1429/2008.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Alî el-Mısrî. el-Mukni‘ fî Ulûmi’l-hadîs. thk. Abdullâh b. Yûsuf el- Cedî. 2 Cilt. Riyad: Dâru Fevvâz, 1413/1992.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddin eş-Şehrezûrî. İbnu’s-Salâh eş-Şehrezûrî Ulûmu’l-hadîs (Hadis İlminin Ana Konuları Bilgisi). çev. Abdullah Aydınlı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddin eş-Şehrezûrî. Ulûmü’l-hadîs. thk. Nûreddin Itr. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1406/1986.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ el-Yahsubî. el-Gunye: Fihristü şüyûhi’l-Kâdî İyâz. thk. Mâhir Züheyr Cerrâr. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1402/1982.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ el-Yahsubî. el-İlmâ‘ ilâ ma‘rifeti usûli’r-rivâye ve takyîdi’s-semâ‘. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Kahire: Dâru’t-Türâs - Tunus: el-Mektebetü’l-Atîka, 1389/1970.
• Kazancı, F. Asiye Şenat. “Endülüslü Kıraat Âlimi Dânî ve ‘Teysîr’i”. Türk-İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi 10 (2010), 175-186.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemü’l-müellifîn: Terâcimu musannifi’l-kütübi’l-‘Arabiyye. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
• Kettânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ca‘fer b. İdrîs el-Hasenî. er-Risâletü’l-müstetrafe li-beyâni meşhûri kütübi’s-sünneti’l-müşerrefe. nşr. Muhammed el-Muntasır b. Muhammed ez-Zemzemî b. Muhammed b. Ca’fer el-Kettânî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 5. Basım, 1414/1993.
• Kettânî, Muhammed Abdülhay b. Abdilkebîr b. Muhammed el-Hasenî el-İdrîsî. Fihrisü’l-fehâris ve’l-esbât ve mu‘cemü’l-me‘âcim ve’l-meşyahât ve’l-müselselât. nşr. İhsân Abbâs. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1402/1989.
• Kılıç, Zülal - Yılmaz, Hayati. “Ebü’l-Hasen el-Kâbisî (ö. 403/1012) ve Kitâbü Mülahhısi’l-Muvatta’ İsimli Eserinin Mukaddimesinde Hadis Usûlü”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25/47 (2023), 89-120.
• Kurt, Ali Vasfi. Endülüs’de Hadis ve İbn Arabî. İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
• Makkarî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed et-Tilimsânî. Nefhu’t-tîb min gusni’l-Endelüsi’r-ratîb ve zikru vezîrihâ Lisâni’d-dîn İbni’l-Hatîb. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1388/1968.
• Muhammed Isâm Îdû. Neş’etü ilmi’l-mustalah ve’l-haddü’l-fâsıl beyne’l-mütekaddimîn ve’l-müteahhirîn. Amman: Ervika li’d-dirâsât ve’n-neşr, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. et-Takrîb ve’t-teysîr li-ma‘rifeti süneni’l-beşîri’n-nezîr fî usûli’l-hadîs. thk. Muhammed Osmân el-Haşt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1405/1985.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları (Kültür ve Medeniyet). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Öztoprak, Mustafa. Farklı Yönleriyle Endülüs Hadisçiliği. Ankara: Gece Kitaplığı, 2015.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. Fethü’l-muğîs bi-şerhi Elfiyyeti’l- hadîs li’l-Irâkî. thk. Abdülkerîm b. Abdillâh b. Abdirrahmân el-Hudayr, Muhammed b. Abdillâh b. Fuheyd Âl-i Füheyd. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü Dâri’l-Minhâc, 1426–2005.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekir. Tabakâtü’l-huffâz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1983.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekir. Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî. thk. Muhammed Avvâme. 5 Cilt. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 1437/2016.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekir. Tedrîbü’r-râvî -Hadis Usûlü-. ed. Arafat Aydın. çev. Muhammed Enes Topgül. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Tahhân, Mahmûd. Teysîru mustalahi’l-hadîs. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 10. Basım, 1425/2004.
• Taş, Mustafa. “Ebû Amr ed-Dânî’nin Hadis İlmindeki Yeri ve İlmu’l-Hadis Eseri”. İlahiyat Alanında Araştırma ve Değerlendirmeler. ed. M. Sait Uzundağ vd. 1-28. Ankara: Gece Kitaplığı, 2021.
• Telîdî, Muhammed b. Abdillâh. Türâsü’l-Meğâribe fi’l-hadîsi’n-nebevî ve ulûmihî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l- İslâmiyye, 1416/1995.
• Yamanus, Ayşe Nur. “Batı İslâm Coğrafyası Hadis Âlimlerinin İlmî Hayatında Eş‘arî Kelâmının Yeri: Hicrî 5. ve 6. Asır”. Kocaeli İlahiyat Dergisi 7/2 (2023), 275-305.
• Yılmaz, Fatih Mehmet. “Tasnif ve Tahrîc Usulü Olarak Etrâflar”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 24/1 (2020), 345- 366.
• Yücel, Ahmet. Başlangıçtan Günümüze Hadis Usûlü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2009.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru A‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût, Muhammed Nuaym. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1403/1983.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Tezkiretü’l-huffâz. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1373/1954.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır. en-Nüket alâ Mukaddimeti İbni’s-Salâh. thk. Zeynelâbidîn b. Muhammed b. Belâferîc. 3 Cilt. Riyad: Edvâü’s-Selef, 1419/1998.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed. el-A‘lâm: Kamûsu terâcim li-eşheri’r- ricâl ve’n-nisâ’ min’el-Arab ve’l-müstağribîn ve’l-müsteşrikîn. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.