ARAPÇADA KULLANIM VE DİL KURALI AÇISINDAN ŞĀZ KAVRAMINA YAKLAŞIM

Yıl 2021, Cilt: 2 Sayı: 2, 123 - 145, 15.06.2021

Abdurrahman Başcı

Öz

Arap dili ve gramerine temel teşkil etmesi noktasında; yaygın
kullanım, kıyasi kaideler, ideal uygulamalar “muttarid”
olarak isimlendirilir ki bu kurala dayandırılan Arap kelamı,
Arapçanın temel yapı malzemesidir. Arap dili gramerinin
merkezinde yerini alan “muttarid” terimi, dil kurallarına
uygunluğu ifade eder. Bundan dolayı yaygın kullanımlara
aykırı olan, kıyas dışındaki lafızlar “şāz” ile isimlendirilir.
Diğer bir ifadeyle gramerin esası konumundaki nahiv ve sarf
kurallarına ters düşen “şāz” kıyas haricidir, istisnadır, yaygın
ve genel kullanımların dışındadır.
Şāz kelimeler, Kur’an kıraatlerinden nesir ve şiire kadar Arap
kelamının gayet geniş bir sahasında kullanılmaktadır. Nahiv
kaidelerine ters olmasına rağmen başta Kur’an ayetleri olmak
üzere şaz yapıların pek çok alanda kullanımı konusunda
dilciler farklı yorumlarda bulunmuşlardır.
Şaz konusundaki ilk yorumu yapan dilciler veya nahivciler
(nahiv ekolü âlimleri) Basra ve Kūfe dil ekollerine
mensupturlar. Ondan sonra Bağdat ve Mısır nahiv ekolünün
temsilcileri de bu meseleye dair kayda değer görüşler ileri
sürmüştür. Bu makalede dilcilerin bakış açısı ışığında fasihlik
şartlarına muhalefeti, dil kurallarını şahitlendirmek
bağlamında lisan ilimlerine delil olarak kullanılması ya da
kullanılmaması yönünden dilcilerin şāz konusuna yaklaşımı,
ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Şāz, fasih, nahiv, sema, kıyas, muttarid

A SUMMARY OF THE APPROACHES TO SHĀZ IN TERMS OF LANGUAGE RULES AND LANGUAGE USAGE IN ARABIC

Öz

Given that they form the basis of Arabic language and
grammar, common usage, and comparative rules, ideal
applications are called "muttarid", upon which Arabic words,
the basic building material of Arabic language, is based. The
term "muttarid", an essential part of Arabic grammar, refers
to compliance with language rules. For this reason, words that
do not comply with common usage apart except for those
serving as qiyas, which focuses on deduction after having
determined the cause of a ruling, are called shāz
(rare/irregular) in Arabic grammar. This is to say that words
that do not comply with the rules of nahw (syntax), namely
the sentence structure rules applied in Arabic, and sarf
(morphology), both of which form the core of Arabic
grammar, are regarded as exceptions that are not subjected to
qiyas.
Shāz is used in a wide range of Arabic theology, from Quran
recitations to prose and poetry. Given that such words are
incompatible with nahw rules, linguists have made different
comments about their various uses, especially in the Quran.
The first linguists and scholars of nahw to make remarks on
shāz were those belonging to the schools of Basra and Kufa.
Later on, the representatives of the Baghdad and Egyptian
nahw schools are known to have made significant remarks on
this very issue. This study aims to deal with the approach
taken by linguists in regards to whether shāz can be used in
attesting or proving language rules or not apart from its
incompatibility with the rules of eloquent Arabic (fusha) in
light of the viewpoints presented by linguists.

Anahtar Kelimeler

Shāz (rare/irregular), faseeh (eloquent), naḥw (syntax), sema (hearing), qiyās (comparison), muttarid (regular)

Kaynakça

• Āyid, Aḥmed vd. (2003) el-Mu‘cemu’l-Arabiyyu’l-esāsī, Tunus: Lārūs.
• Ahterī, Mustafa b. Şemseddin (1292/1874) Kitabu’l- Ahterī, İstanbul: Ali Bey Matbaası.
• Alūsī, Maḥmūd Şukrī el-Bağdādī Şehābuddīn (2008) Rūḥu’l-maānī fi tefsiri’l-Kur’âni’l-Azīm ve’sseb‘ı’l-mesānī, Beyrut: İdāratu’t-Ṭıbāati’l-Munīriyye, Dāru İḥyāu i’t-Turāsi’l-Arabī. Bağdādī, Abdulkādir Omer (1418/1997) Ḥizānetu’l-Edeb, Kahire: Mektebetu’l-Ḫancı, 4. Basım.
• Berāniḳ, Muḥammed Aḥmed (ts.) en-Nahvu’l-Menhecī, b.y.: Mektebetu Lisāni’l-Arab.
• Cârim, Ali & Emīn, Muṣtafa (2010) el-Belâğatu’l-Vâḍıha, Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Cevherī, İsmail b. Ḥammād (1990) es-Sıhāh Tācu’l-luga ve Sıḥāḥu’l-Arabiyye, thk. Aḥmed Abdulgafūr Aṭṭār, Beyrut: Dāru’l-İlmi’l-Melāyīn, 4. Basım.
• Curcānī, Ali b. Muḥammed es-Seyyid eş-Şerif (ts.) Mu‘cemu’t-ta‘rifāt, thk. Muḥammed Ṣıddīk elMinşevī, Kahire: Dāru’l-Fuḍayla. Ḍayf, Şevḳī (ts.) el-Medārisu’n-nahviyye, Kahire: Dāru’l-Maārif, 7. Basım.
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Kur’an-ı Kerim”. Erişim 23 Nisan 2021. https://kuran.diyanet.gov.tr.
• Enbārī, Ebû’l-Berekāt Abdurrahmān Kemaleddīn b. Muḥammed (1391/1971) el-İġrāb fī cedeli’l-iʿrāb ve Lumaʿu’l-edille fī uṣûli’n-nahv, Beyrut: Dāru’l-Fikr, 2. Basım.
• Esmer, Rācī (1413/1993) el-Mu‘cemu’l-Mufassal fī ilmi’s-sarf, Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ilmiyye, 1. Basım.
• Fārābī, Ebu İbrāhīm, İshāk b. İbrāhīm (2003) Dīvānu’l-edeb, thk. Aḥmed Muḫtar Omer, Kahire: Mecmau‘l-Luġati’l-Arabiyye.
• Ferrā, Ebu Zekeriyyā Yahyā b. Ziyād (1403/1983) Maāni’l-Kur’ān, Beyrut: Ālemu’1-kutub, 2. Basım. Fīrūzābādī, Mecduddīn Muḥammed b. Ya‘kūb (1429/2008) el-Ḳāmūsu’l-Muḥīṭ, Kahire: Dāru’l-Hadis, 8. Basım.
• Ḥadīsī, Ḫatice (1422/2001) el-Medārisu’n-nahviyye, Ürdün: Dāru’l-Emel, 3. Basım.
• Hāşim, Abdu’d-dāyim Muḥammed (1388/1969) İbnu’l-Ḥācib fī Kitābihi’l-Emali’n-naḥviyyeti ārāuhū fi’l-ayati’l-Ḳur’aniyyeti ve’l-Mufaṣṣal, Doktora Tezi, Mısır, Kahire Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arap Dili Bölümü.
• İbn Hişām, Ebū Muḥammed Abdullah Cemāluddin b. Yūsuf İbn Ahmed b. Abdillāh b. Hişām el-Enṣārī (ts.) Evḍaḥu’l-mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik, Beyrut: el-Mektebetul Aṣriyye.
• İbn Hişām, el-Ensārī (1421/2000) Muğni’l-lebīb an kutubi’l-eārīb, thk. Abdullatīf Muhammed el-Hatīb, Kuveyt: es-Silsiletu’t-Turāsiyye, 1. Basım.
• İbn Manẓūr, Muḥammed b. Mukrim b. Manẓūr el-İfrikī el-Mıṣrī Cemaluddīn Ebû’l-Faḍl (ts.) Lisānu’lArab, Kahire: Dāru’l-Ma‘ārif.
• İbnu’l-Ḥācib, Ebū Amr Osman b. Omer (1431/2010) el-Kāfiye fī ilmi’n-nahv eş-Şāfiye fī ilmi’t-tasrīf ve’l-ḫat, thk. Sâlih Abdulazīm eş-Şāir, Kahire: Mektebetu’l-Edeb.
• İbnu’l-Ḥācib, Ebū Amr Osman b. Omer (ts.) Kitābu Emālī İbni’l-Ḥācib, thk. Faḫr Sāliḥ Süleyman Ḳadāre, Beyrut: Dāru’l-Cīl.
• Meydānī (ö. 518/1124), Ebû’l-Faḍl Aḥmed b. Muḥammed en-Nīsābūrī (1366-İran: Hicri-Şemsi, h. 1408/m. 1988) Mecmau‘l-emsāl, thk. Muḥammed Muḥyiddīn Abulḥamid, b.y.: elMu‘aveniyyetu’s-Seḳāfiyye li’l-Āsitāneti’r-Raḍaviyyeti’l-Muḳaddese.
• Muştaḳ, Abbas Ma‘an (1422/2001) el-Mu‘cemu’l-Mufassal fī fıkhı’l-luga, Beyrut: Dāru’l-Kutubi’lİlmiyye, 1. Basım.
• Raḍī, Muḥammed b. el-Ḥasen (1996) Şerḥu’r-Raḍī ‘ale’l-Kāfiye, tsh. Yusuf Ḥasen Omer, BingāzīLibya: Dāru’l-Kutubi’l-Vataniyye, Kāryūnus Üniversitesi Yayınları, 2. Basım.
• Raḍī, Muḥammed b. el-Ḥasen (1414/1993.) Şerḥu’r-Raḍī li-Kāfiyeti İbni’l-Ḥācib, thk. Ḥasen b. Muḥammed İbrāhim el-Ḥıfẓī, Suûdi Arabistan: İmām Muḥammed b. Suûd el-İslâmiyye Yayınları, 1. Basım.
• Raḍī, Muḥammed b. el-Ḥasen (1417/1996) Şerḥu’r-Raḍī li-Kāfiyeti İbni’l-Ḥācib, thk. Yaḥyā Beşīr Mısrī, Riyad: İmam Muhammed b. Suûd İslām Üniversitesi Yayınları, 1. Basım.
• Rāġıb el-Iṣfehānī, Ḥuseyn b. Muḥammed b. el-Mufaḍḍal (1430/2009) Mufretāt elfāẓu’l-Ḳur’ān, thk. Ṣafvān Adnān Dāvudī, Dımaşḳ: Dāru’l-Ḳalem, 4. Basım.
• Rīḥ Ḥuseyn, İḫlās Naṣr (1426/2005) Menhec İbni’l-Ḥācib ve meẕhebuhū en-naḥvī min ḫilāl kitābihī elKāfiyeti dirāse ve taḥlil, Yüksek Lisans Tezi, Sudan, Ummu Dermāni’l-İslāmiyye Üniversitesi Arap Dili Fakültesi Nahiv ve Lügat Bölümü.
• Sāmerrāī, İbrāhim (1987) el-Medārisu’n-naḥviyye, Ammān: Dāru’l-Fikr, 1. Basım.
• Sībeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osman b. Ḳanber (1408/1988) el-Kitāb (Kitābu Sībeveyhi), thk. Abdusselam Muḥammed Harun, Kahire: Mektebetu’l-Ḥancı, 3. Basım.
• Sūdī, Mevlânâ (Molla) (r. 1309/h. 1311/m. 1893) Şurūḥu’l-Kāfiye se zebānī: Arabī, Fārisī, Türkī, nşr.
• Osman Ḥilmi Ḳaraḥisārī, İstanbul: Maṭbaa-i Āmire.
• Suyūṭī, Celālaeddīn Abdurrahmān (ts.) el-Muzhir fī ulūmi’l-luġa ve envāı‘he, Kahire: Dāru’t-Turās, 3. Basım.
• Suyūṭī, Celāleddin Abdurrahmān (1399/1979) Buġyetu’l-vuāt fī Ṭabakāti’l-luġaviyyīn ve’n-nuḥāt, thk. Muḥammed Ebû’l-Faḍl İbrāhim, b.y.: Dāru’l-Fikr, 2. Basım.
• Suyūṭī, Celāleddin Abdurrahmān (1427/2006) İḳtirāḥ fi usuli’n-nahv, thk. Abdulḥakīm Atıyye, Beyrut: Dāru’l-Beyrutī, 2. Basım.
• Suyuti, Celālüddin (1413/1992.) Hem‘u’l-Hevāmi‘ fi Şerḥı Cem‘ı’l Cevāmi‘, thk. Abdu’l-Al Sālim Mekram, Beyrut: Müessetü’r-Risāle.
• Suyutī, Ebu’l-Fadl Celāluddīn Abdurrahman b. Ebī Bekr (ts.) el-İtkān fī ulūmi’l-Kur’ān, Suudi Arabistan: Merkezu’d-Dirāsēti’l-Kur’āniyye.
• Ṭanṭāvī, Muḥammed (ts.) Neş’etu’n-nahv ve tārīḫu eşheri’n-nuḥāt, Kahire: Dāru’l-maārif, 2. Basım.
• Tehānevī, Muhammed Alī (1996) etMevsūatu Keşşāfi’l-ıstılāhāti’l-funūni ve’l-ulūmi, thk. Alī Daḥrūc, Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1. Basım.
• Ya‘kūb, İmīl Bedī & Āsī, Mīşel (1987) el-Mu‘cemu’l-Mufassal fi’l-luga ve’l-edeb, Beyrut: Dāru’lİlmi’l-Melāyīn, 1. Basım.
• Zebīdī, Muḥammed Murtaḍā el-Ḥuseynī (1422/2001) Tācu’l-‘arūs min cevāhiri’l-ḳāmūs, Kuveyt: elVatanī li’s-Sekāfetī ve’l-Funūn ve’l-Ādāb Serisi.
• Zemaḫşerī, Ebû’l-Kāsım Cârullāh Maḥmūd b. Omer el-Ḫaverizmī (1425/2004) el-Mufaṣṣal fī ilmi’lArabiyye, thk. Faḫr Sāliḥ Ḳadāre, Ammān: Dār-u Ammār, 1. Basım.
• Zeyyāt, Aḥmed Ḥasan (ts.) Tārīḫu’l-edebî’l-Arabī, Kahire: Dāru Nahḍā.
• Ziriklī, Ḫayreddīn (2002) el-A‘lām Kāmūs-u Terācim, Beyrut: Dāru’l-İlmi’l-Melāyīn, 15. Basım.
• Zubeydī, Ebū Bekr Muḥammed b. el-Ḥasen Endelusī (ts.) Ṭabaķātu’n-naḥviyyīn ve’l-luġaviyyīn, Kahire: Dāru’l-Maārif, 1. Basım.