KUZEYDOĞU TÜRK LEHÇELERİNİN İSTATİSTİKSEL BİR KARŞILAŞTIRMASI

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 3, 79 - 94, 22.12.2021

Ezgi Aslan Özkan Aslan

Öz

Türk dillerinin ve lehçelerinin sınıflandırılmasında genel olarak
Türklerin yaşadığı bölgelerin coğrafi konumlarına ve ses
özelliklerine göre yapılmış sınıflandırmalar ön plana çıkmaktadır.
Türklerin tarihindeki göçlerin yoğunluğu ve farklı kültürlerle karşı
karşıya gelmiş olması, sınıflandırmayı daha da güçleştirmektedir.
Kuzeydoğu grubu lehçeleriyle ilgili sınıflandırmalarda Altay,
Hakas ve Tuva Türkçeleri yer alırken kimi sınıflandırmalarda bu
gruba Yakutça (Sahaca) da katılmakta (bk. Killi, 2002; Özyetgin,
2006 vd.) kimi sınıflandırmalarda ise Halaçça ve Çuvaşça ile
birlikte Türk dilinin uzak lehçelerinden sayılmaktadır (bk.
Kirişçioğlu, ve ark. 2018). Yine de Yakutçanın bu grupla olan
ilişkisinin altı pek çok çalışmada çizilmiştir. Bu çalışmanın iki
amacı vardır. İlki; Altay Türkçesi, Hakas Türkçesi, Tuva Türkçesi
ve Yakutçanın çeşitli ölçütler açısından karşılaştırılması, ikincisi
Altay Türkçesi, Hakas Türkçesi, Tuva Türkçesi ve Yakutça
tümceleri ile Türkiye Türkçesi tümceleri arasındaki düzenleme
uzaklıklarının hesaplanmasıdır. Bu bağlamda Türk dillerinin
sınıflandırılması çalışmalarına disiplinler arası bir katkı sağlamak
amaçlanmaktadır. Elde edilen bulgulara göre Yakutça sözcükler
diğer Türk lehçelerine oranla anlamlı derecede uzundur. Bu durum
Yakutçada uzun ünlülerin harf tekrarıyla gösterilmesinden
kaynaklanıyor olabilir. İncelenen lehçeler arasında tespit edilen
yüksek korelasyonlar, bu lehçelerin coğrafyaya ve diller arası ses
denkliklerine dayalı Kuzeydoğu dilleri sınıflandırmasına paralel bir
sayısal bulgudur. Yapılan entropi analizi sonucunda en düşük
entropi ve en yüksek şaşırma değerleri Yakutça metinler için elde
edilmiştir. Bu bulgu, Yakutçanın sınıflandırmalarda hem
Kuzeydoğu lehçelerinden biri olarak kabul edilip hem de ayrı
tutulmasını destekleyen bir sonuç olarak ortaya çıkmıştır. Ayrıca
Levenshtein uzaklığı açısından yapılan inceleme de bu görüşle
uyuşmaktadır. Ayrıca çok boyutlu ölçekleme analiziyle ortaya
çıkan şekil, diğer bulguların çoğunluğu ile aynı sonucu vermiş,
Yakutçanın; Altay Türkçesi, Hakas Türkçesi ve Tuva Türkçesine
kıyasla anlamlı derecede farklı olduğu tezini güçlendirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kuzeydoğu Türk lehçeleri, Altay Türkçesi, Hakas Türkçesi, Tuva Türkçesi, Yakutça, çağdaş Türk lehçeleri, entropi, çok boyutlu ölçekleme

A STATISTICAL COMPARISON OF NORTHEASTERN TURKISH DIALECTS

Öz

In the classification of Turkish languages and dialects,
classifications made according to the geographical location and
sound characteristics of the regions where Turks live in general
come to the fore. The density of migrations in the history of Turks
and the fact that they have come across different cultures make
classification even more difficult. While Altai, Khakas and Tuvan
Turkish are included in the classifications of the Northeastern
group dialects, Yakut (Sakha) is also included in this group in some
classifications (see Killi, 2002; Özyetgin, 2006 et al.), and in some
classifications, it is considered as one of the distant dialects of the
Turkish language together with Halac and Chuvash (see
Kirişçioğlu, et al. 2018). Nevertheless, the relationship of Yakut
language with this group has been underlined in many studies. This
study has two purposes. First; The comparison of Altai Turkish,
Khakas Turkish, Tuvan Turkish and Yakut language in terms of
various criteria, and the second one is to calculate the edit distances
between Altai Turkish, Khakas Turkish, Tuvan Turkish and Yakut
sentences and Turkey Turkish sentences. In this context, it is aimed
to provide an interdisciplinary contribution to the classification of
Turkish languages. According to the findings, Yakut words are
significantly longer than other Turkish dialects. This may be due to
the repetition of long vowels in Yakut. The high correlations
detected among the studied dialects are a numerical finding parallel
to the Northeastern language classification of these dialects based
on geography and interlingual sound equivalence. As a result of the
entropy analysis, the lowest entropy and the highest perplexity
values were obtained for the Yakut texts. This finding emerged as a
result supporting both the acceptance of Yakut as one of the
Northeastern dialects and keeping it separate in classifications. In
addition, the examination made in terms of Levenshtein distance
also agrees with this view. In addition, the figure revealed by the
multidimensional scaling analysis gave the same result as the
majority of the other findings, and strengthened the thesis that
Yakut language was significantly different from Altai Turkish,
Khakas Turkish and Tuvan Turkish.

Anahtar Kelimeler

Northeastern Turkish dialects, Altai Turkish, Khakas Turkish, Tuvan Turkish, Yakut (Sakha), contemporary Turkish dialects, entropy, multidimensional scaling, edit distance

Kaynakça

• Bentz, C., Alikaniotis, D., Cysouw, M., & Ferrer-i-Cancho, R. (2017). The entropy of words— Learnability and expressivity across more than 1000 languages. Entropy, 19(6), 275.
• Buran, A., Alkaya, E., Özeren, M. (2019). Çağdaş Türk Yazı Dilleri 4. Kuzeydoğu Grubu. Akçağ.
• Cox, M. A., & Cox, T. F. (2008). Multidimensional scaling. In Handbook of data visualization (pp. 315-347). Springer, Berlin, Heidelberg.
• Elcan, A. (2016). Altay Türkçesi ile Türkiye Türkçesinin karşılaştırmalı ses ve şekil bilgisi (doktora tezi). Ardahan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Elcan, A. (2017). Altay Türkçesinin ayırt edici ses bilgisi özellikleri. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, (35), 123-135.
• Killi Yılmaz, G. (2011). Altay Türklerinin Dil Durumu. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 8(3), 24-60.
• Killi, G. (2002). Hakas Türkçesinin ağızları (doktora tezi), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kirişçioğlu, F., Gökdağ, B. A., Ersoy, F. ve Doğan, T. (2018). Türk dilinin uzak lehçeleri. Akçağ.
• Özyetgin, M. (2006). Tarihten Bugüne Türk Dili Alanı. (Conference) Chinese Academy of Social Science, Sino-Foreign Relationship Department of Institute of History, Beijing (CHINA) (23 January 2006). www.eurasianhistory.com.
• Saraçlı, S. ve Akın, C. (2014). Intertextual comparison of Turkish dialects via entropy approximation. Electronic Turkish Studies, 9(12), 1-7.