Tarama Sözlüğü’nün A Maddesinde Yer Alan İsim- Fiiller ve Anlam Alanları

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 11, 139 - 176, 25.10.2025

Serpil Soydan

Öz

Fiilimsiler, fiil kök ve gövdelerine getirilen -mAk, -mA, -Iş; -An, -AcAk, -mIş / -mUş; (y)Ip /-(y)Up, -ArAk gibi ekler, fiilin esas anlamını değiştiren yeni bir kavram yaratmayan, iş ve hareket isimleri meyda-na getiren ekler olarak değerlendirilir. Bu çalışma-da, Tarama Sözlüğü kaynak eser olarak kullanıl-mıştır. Eserde on üçüncü yüzyıldan başlayarak günümüze kadar Türkiye Türkçesiyle yazılmış iki yüz yirmi yedi eserin söz varlığı tanıklarıyla tespit edilmiştir. Sözlük, Türkçenin tarihi devirlerindeki söz varlığını kelimeler ile eklerdeki ses, anlam ve görev değişmelerini göstermesi açısından çok değerlidir. Çalışmanın konusu, Tarama Sözlüğünün A maddesinde tespit edilen isim-fiiller, isim-fiillerin kullanılışı, anlam alanları ve tarama, derleme, atasözü ve deyimler sözlüğünde kullanılıp kulla-nılmadığının tespitidir. Fiilimsilerin tespiti için tarama yöntemi tercih edilmiştir. İsim-fiiller, fiil kök ve gövdelerinin karşıladıkları oluş, kılış ve durumları; şahıs ve zamana bağlı olmadan göste-ren fiil adlarıdır. Bu çalışmada, Tarama Sözlüğü-nün A maddesinde yer alan -mAk , -mA ve -Iş isim-fiil ekleri değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

fiilimsi , isim-fiil , tarama sözlüğü , -mak / -ma / -ış ekleri , anlam

İnfinitive Moods and Meaning Fields in Item A of the Scanning Glossary

Öz

Gerundials, -mAk, -mA, -Iş; -An, -AcAk, -completed; (y) Ip / - (y) Up is considered as suffixes that change the actual meaning of the verb, such as -ArAk, do not create a new concept, and create work and movement names. In this study, Screening Dictio-nary was used as source work. The work, written from the thirteenth century to the present day, starting from Turkey Turkish two hundred twenty-seven works were identified with the vocabulary of witnesses. The dictionary is very valuable in terms of showing the vocabulary in the historical periods of Turkish and the changes in sound, meaning and duty in words and appendices. The subject of the study is the noun-verbs, the use of noun-verbs, their meaning areas and whether they are used in the scanning, collation, proverb and idioms dicti-onary determined in the A item of the Scanning Dictionary. The scanning method was preferred for the detection of verbs. Noun-verbs are verb names that show the occurrence, formation and conditi-ons of verb base and their stems regardless of person and time. In this study, the suffix -mAk, -mA and -Iş verbal noun in article A of the Glossary are evaluated.

Anahtar Kelimeler

gerundial , verbal noun , Scanning Glossary , -mak /-ma /-ış appendix , meaning

Kaynakça

• Aksan, D. (2009). Anlambilim. Ankara: Engin Yayınevi.
• Aksoy, Ö. A, Dilçin, D. (1995).Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü. Cilt I (A-B), Anka-ra: TDK Yay.
• Aslan, E., Ercilasun, A.B., Olcay, S. (1988).Arpaçay Köylerinden Derlemeler, Ankara: TDK Yay.
• Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
• Böler, T. (2011). Ses ve Şekil Bilgisi, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Demir, N.(2001).Ordu İli ve Yöresi Ağızları, İnceleme-Metinler-Sözlük. Ankara: TDK Yay.
• Devellioğlu, F. (2016).Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yay.
• Ediskun, H. (1993). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Erden, N.B.(2011). “Anlambilim Çerçevesinde Kelime ve Çağrışım İlişkisi", 1st Int national Conference on Foreign Language Teaching and Applied Linguis-tics, 05-07.05.2011, (s. 987-993). Saraybosna: Gazi Üniversitesi.
• Ergin, M. (1993). Türk Dil Bilgisi., İstanbul: Bayrak Basım / Yayın / Tanıtım Yayınları.
• Erten, M. (1994). Diyarbakır Ağzı, İnceleme-Metinler-Sözlük, Ankara: TDK Yayınları.
• Gabain, A.V. (1988). Eski Türkçenin Grameri (çev. Mehmet Akalın), Ankara: TDK Yayınları.
• Gemalmaz, E. (1995). Erzurum İli Ağızları, İnceleme-Metinler-Sözlük ve Dizinler, Ankara: TDK Yay.
• Guıraud, P.(1999). Dilbilim- Anlambilim-La Sémantıque (çev. Prof. Dr. Berke Vardar), İstanbul: Multılıngual.
• Gülensoy, T. (1988). Kütahya ve Yöresi Ağızları, İnceleme-Metinler-Sözlük. Anka-ra: TDK Yay.
• Gülensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Söz-lüğü, Ankara: TDK Yay.
• Gülensoy, T, Buran, A. (1994). Elâzığ Yöresi Ağızlarından Derlemeler, Ankara: TDK Yay.
• Gülsevin, G.(2002). Uşak İli Ağızları, Dil Özellikleri-Metinler-Sözlük, Ankara: TDK Yay.
• Gülseren, C. (2000). Malatya İli Ağızları, İnceleme-Metinler-Sözlük ve Dizinler, Ankara: TDK Yay.
• Günşen, A. (2000). Kırşehir ve Yöresi Ağızları, İnceleme-Metinler-Sözlük, Ankara: TDK Yay.
• Karaağaç, G. (2011). Türk Dili ve Kompozisyon, Ankara: Okutman Yay.
• Korkmaz, Z. (1994).Güneybatı Anadolu Ağızları Ses Bilgisi-Fonetik, Ankara: TDK Yay.
• Korkmaz, Z. (2014). Türkiye Türkçesi Grameri-Şekil Bilgisi, Ankara: TDK Yay.
• Köktürk, Ş., Eyri, Ş. (2013). Dilbilim ve Göstergebilim: Ferdinand De Saussure ve Göstergebilimi Anlamak. Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Dergisi, 2, 123-136.
• Özçelik, S. (2011). Türkiye Türkçesi Dil Bilgisi. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Palmer, F. R. (1981). Semantics-Second Edition. Cambridge: Cambridge University Press.
• Sarı, M. (2011). Fakülte ve Yüksek Okullar İçin Türk Dili (2), Ankara: Okutman Yay.
• Turan, Z. (2006).Artvin İli Yusufeli İlçesi Uşhum Köyü Ağzı, Ankara: TDK Yay.
• Tietze, A. (2002).Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, Birinci Cilt A-E, İstanbul-Wien.
• Türk Dil Kurumu, Derleme Sözlüğü (Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü). https://sozluk.gov.tr/, Eriş. Trh. 27.02.2021, saat: 15.58, 28.02.2021, saat: 22.30
• Türk Dil Kurumu, Atasözü ve Deyimler. https://sozluk.gov.tr/,Eriş.Trh.02.03.2021, saat: 00:55.
• Türk Dil Kurumu, Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr/,Eriş.Trh.02.03.2021, saat: 15.22.
• Vural, H. (2011). Ses ve Şekil Bilgisi, İstanbul: Kesit Yayınları.