Xıx. Yüzyılda Bir Osmanlı Şeyhülislâmı: Mehmet Cemaleddin Efendi’nin Nesebi Ve İlmi Mirası

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 2, 147 - 175, 20.10.2023

Esra Yıldız

Öz

Osmanlı İlmiye teşkilatının en üst görevlisi olan Şeyhülislâmlar, fetvaları, mensup oldukları aileleri ve özellikle de siyasi otorite karşısındaki tavırları ile tarih sahnesinde kendilerinden söz ettirmeyi başarmışlardır. Sultan II. Abdülhamid döneminin önemli simalarından birisi olan, sadece ilmî sahada değil siyasî ve iktisadî konularda da fikirleriyle öne çıkan Şeyhülislâm Mehmet Cemalettin Efendi, Osmanlı Devleti Şeyhülislâmları arasında hatırı sayılır bir konuma sahiptir. Ayrıca meşhur ulema ailelerinden Kevâkibî ve Gelenbevî sülalelerine mensubiyeti sebebiyle de ilmiye sınıfında saygın ve önemli bir konuma sahiptir. Bu çalışmada “Şeyhülislâm Mehmet Cemalettin Efendi’nin nesebi ve soyağacı”, “eğitim ve hizmet hayatı” ve “terekesi” incelenmiştir. Cemalettin Efendi’nin ilmî kariyeri, iktisadî durumu ve hizmet hayatı hakkında bilgiler verilmiştir. Ayrıca Şeriyye Sicilleri Arşivi Kısmet-i Askeriye Mahkemesi’ndeki terekesinden istifade edilmek suretiyle aile bireyleri ve vârisleri tespit edilmiştir. Çalışmamızın, 19. Yüz yıl Osmanlı Şeyhülislâmı olan Mehmet Cemalettin Efendi’nin soyağacı ile nesebine, terekesiyle ailesine ve sosyo-ekonomik düzeyine, hizmet hayatıyla Şeyhülislâm olarak ilmiye teşkilatı içerisindeki konumuna ışık tutması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Sultan II. Abdülhamit, Şeyhülislâm Mehmet Cemaleddin Efendi, Tereke, Soyağacı.

lıneage and scıentıfıc herıtage of mahmad jamalattın efendı, an ottoman sheık al-ıslam ın the 19th century

Öz

The Sheik al-Islams, who held the highest positions within the Ottoman Ilmiya organization, gained prominence in history by issuing fatwas, familial connections, and, notably, their attitudes towards political authority. Among these esteemed figures, Sheik al-Islam Mahmad Jamaladdin Efendi emerged as a significant individual during the reign of Sultan Abdul Hamid II, garnering attention not only for his scholarly contributions but also for his insights into political and economic spheres. He occupied a prominent position within the Sheikh al-Islam community of the Ottoman State. Furthermore, his affiliation with renowned ulama families, namely the Kawakibi and Galanbawi dynasties, further elevated his esteemed status within the Ilmiya class. This paper examined Sheikh al-Islam Mahmad Jamaladdin Efendi's lineage and genealogy, education and service life, and inheritance. The study details his scientific career, economic status, and service life. It provides information on his scientific career, financial status, and service tenure. Moreover, it determines his family members and heirs by utilizing the Sharia Registry Archive in the Qismat Military Court. The main aim of this paper is to shed light on Mahmad Jamaladdin Efendi's genealogy as the 19th-century Ottoman Sheikh al-Islam, his family background, socio-economic standing through inheritance, and his role within the Ilmiya organization based on his service life.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Sultan Abdul Hamid II, Sheik al-Islam Mahmad Jamaladdin Efendi, İnheritance, Lineage.

Kaynakça

• Akgündüz, M. (2002), Şeyhülislâm’ın Meclis-i Vükelâ’daki Yeri. D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, XVI/265-276.
• Albayrak, S. (1996), Son Devir Osmanlı Uleması, İstanbul Büyükşehir Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, III/325.
• Altınsu, A. (1972), Osmanlı Şeyhülislâmları, Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Altuntaş, Z. (2008), Kevâkibîzâdeler: Osmanlılarda Bir Ulema Ailesi, BSV Bülten, 67, 92-112.
• Aydın, B. (2007), Meclis-i Meşayih, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 28/247-248. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Başar, S. (2017), Eserleri, Fotoğrafları ve Aileleriyle Osmanlı Şeyhülislâmları, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• Bayur, Y. H. (1991), Türk İnkılabı Tarihi. 2/2.
• Birinci, A. (2006), Sait Molla’nın Serencamı, Müteferrika, 30, 2/145- 158.
• Burak Çetintaş Koleksiyonu İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Arşivi.
• Cemalettin Efendi. (2005), Siyasi Hatıralarım, Çeviren: Selim Kutsan. İstanbul: Nehir Yayınları.
• Cemil Paşa (Topuzlu) (2002), İstibdat-Meşrutiyet-Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yıllık Hatıralarım, İstanbul: Topuzlu Yayınları.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri. (BOA). Y.EE. 14/56; BOA. BEO. 33/2412; BOA. Y..PRK.MŞ. 3/43; BOA. İ.TAL. 35/5; BOA. Y.EE. 5/91; BOA, Y.MŞ. 6/79; BOA, Y.MTV. 71/100; BOA, Y.PRK.DFE. 1/76/3; BOA, HR. TH. 133/73/2; BOA, HR. TH. 133/73/1; BOA. İ. DUİT. 17/44; BOA. DH. EUM. 7/69.
• Ebul-ula Mardin. (1966), Huzur Dersleri. II-III.
• Engin, V. (1995), Sultan II. Abdülhamid’e Düzenlenen Ermeni Suikasti ve Bu Sebeple Belçika ile Yaşanan Diplomatik Kriz, TTK Belleten, 59(225), 413-428.
• Ertan, V. (1969), Şeyhülislâm Mehmet Cemalettin Efendi (1848-1917), İslâm Medeniyeti, 2/21, 22-24.
• Gölcük, Ş. –Yurdagür, M. (1996), Gelenbevî, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 13/552-555. İstanbul: TDV YayınlarI.
• Gövsa, İ. A. (1946), Türk Meşhurları Ansiklopedisi.
• Güldöşüren, A. (2004), 19. Yüzyılın İlk Yarısında Tarik Defterlerine Göre İlmiye Ricali, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Gürer, A. Ş. (2010), İttihat ve Terakki’nin Bir “Fırka Şeyhülislâmı Arayışı ve Musa Kâzım Efendi’nin Şeyhülislâmlığa Getirilişi, Turkish Studies, 5/4, 1186-1206.
• Işık, A. (2021), Maktül Şeyhülislâm Feyzullah Efendi’nin Torunu Nakîbü’l-Eşrâf Abdullah Efendi’nin Hayatı Ve Terekesi, e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi, 14/2, 904-947.
• İmzaoğlu, B. (2019), Şeyhülislâm Cemalettin Efendi (1848-1919), İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• İpşirli, M. (1993), Hâlidefendizade Cemâleddin Efendi, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/309-310. İstanbul: TDV Yayınları.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. Sicill-i Ahval Defterleri, No. 57.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. Sicill-i Ahval İdaresi Dosyaları (SAİD). 36/18, 245A.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. Evrak Odası (EO). 225/46; Evrak Odası (EO). 223/74; Evrak Odası (EO).1560/67; Muhasebe (MHB). 10/117; Muhasebe (MHB). 10/162; Muhasebe (MHB). 13/37; Muhasebe (MHB). 15/128; 185/9.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. Meclis-i Meşayih Karar Defterleri, No. 1741.
• İstanbul Müftülüğü Şeriyye Sicilleri Arşivi. Kısmet-i Askeriye Mahkemesi, 2094.
• Koç, M. (2001), Revnakoğlu’nun İstanbul’u: İstanbul’un İç Tarihi: Fatih, 2. İstanbul: Fatih Belediyesi.
• Mehmed Esad Efendi. (2000), Vakanüvis Esad Efendi Tarihi, Haz. Ziya Yılmazer. İstanbul: OSAV.
• Mehmed Süreyya. (1311), Sicill-i Osmani, IV/I, Matbaa-i Amire.
• Mustafa R. E. (11 Eylül 1943), Şeyhülislâmzâde Ahmet Muhtar Kevakîbî, Akşam.
• Özcan, T. Muhallefat, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 30/406-407. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Öztuna, Y. (1969), Devletler ve Hanedanlar: Türkiye (1074- 1990), II, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Pakalın, M. Z. (2008), Sicill-i Osmani Zeyli, Son Devir Osmanlı Meşhurları Ansiklopedisi, IV, Ankara, 100- 113.
• Şeyhülislâm Cemalettin Efendi. (1990.), Siyasi Hatıralarım, haz. Selim Kutsan, İstanbul.
• Topuzlu, C. (2010), On Dokuzuncu Yüzyılda Türk Cerrahisi, Türk Cerrahi Derneği Tarihçesi, 38.
• Yavuz, H. (1989), Ahmed Hâlid Efendi, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2/71-72. İstanbul: TDV Yayınları.
• Yıldız, G. (2015), Payitaht İstanbul’un Son Yüzyılı, İstanbul: Büyük İstanbul Tarihi, 2/174-233.