COMPARISON OF THE PRINCIPLES BASED ON THE THEOLOGIANS AND PHILOSOPHERS ON HUDUTH AND ETERNITY OF THE WORLD (TAHÂFUT EXAMPLE)

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 2, 228 - 254, 20.10.2023

Mustafa Yıldız

Öz

Huduth (temporal origin of the world) and kıdem (eternity of world) are two important concepts in understanding Islamic thought traditions. Huduth is one of the most determining basic elements of the models of the theologian sects to explain the relationship between Allah and the world. The basic principle of the theologians to adopt the Huduth theory is their understanding of Allah as the Fail-i-muhtar. They justified the hudûs theory, which they thought better explained the principles of the understanding of Allah, the perpetrator, with two pieces of evidence. The first of these proofs is the existence of change and transformation in the world, which is fixed by sensory experience. The second is the logical contradiction that will arise if the realm is ancient. That contradiction is that the ancient does not need to be given existence due to its constant existence. The basic principle of the philosophers adoption of the ancientness of the world is transcendence. They dealt with tanzih in two parts, being free from change and being free from multiplicity. They argued that the realm should be ancient because the hadith would bring about a change or multiplicity in the names of God, such as the generous, the scholar, and the creator. According to them, if the attributes of God are identical with his essence, the boundary of the world will change in God, if not, it will create a multiplicity in God. They also argued that the world must be eternal because it is logically contradictory to accept a time when there is no time. Thus, the philosophers deduced that the world must be ancient from the principle of tanzih and logical contradiction on which they base their models of explaining the God-world relationship. This framed article aims to compare the basic principles underlying the theologians' model of explaining the relationship between God and the universe based on the conceptual pair of qadīm-hadith and the philosophers' model of explaining the relationship between God and the universe based on the conceptual pair of necessity-implication, based on al-Ghazāli's Tehāfut al-falāsifa.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Ghazzali, Tehâfütü’l-felâsife, Huduth, Possibility, Philosophy.

Âlemin hudûsu ve kıdemi tartışmasında dayanılan ilkeler: Tehâfüt örneği

Öz

İslâm düşünce geleneklerinin anlaşılmasında hudûs ve kıdem önemli iki kavramdır. Hudûs, kelâmcıların Allah-âlem ilişkisini açıklama modellerinin en belirleyici temel unsurlarından biridir. Kelâmcıların hudûs teorisini benimsemelerinin temel ilkesi sahip oldukları fâil-i muhtâr ilah anlayışıdır. Onlar fâil-i muhtâr ilah anlayışı ilkelerini daha iyi açıkladığını düşündükleri hudûs teorisini iki delil ile temellendirdiler. Bu delillerden birincisi âlemde duyusal tecrübeyle sabit olan değişim ve dönüşümün varlığıdır. İkincisi ise âlemin kadîm olması durumunda ortaya çıkacak olan mantıksal çelişkidir. O çelişki de kadîm olanın sürekli var olmasından dolayı kendisine varlık verilmesine ihtiyaç duymamasıdır. Filozofların âlemin kadîm olmasını benimsemelerinin temel ilkesi ise tenzihtir. Onlar tenzihi değişimden ve çokluktan tenzih olmak üzere iki kısımda ele alır. Âlemin hadis olması Tanrı’nın cömert, alim ve yaratan gibi isimlerinde bir değişim veya çokluk meydana getireceği için kadîm olması gerektiğini savundular. Onlara göre Tanrı’nın sıfatları eğer zatı ile özdeş ise âlemin hudûsu Tanrı’da değişimi, eğer özdeş değil ise Tanrı’da çokluğu meydana getireceği için tenzihe aykırı bir durum ortaya çıkar. Onlar ayrıca zamanın olmadığı bir zaman kabul etmenin mantıksal çelişki barındırdığını ve bu sebeple de âlemin ezeli olması gerektiğini savundular. Böylece Filozoflar Allah-âlem ilişkisini açıklama modellerinde dayandıkları tenzih ilkesi ve mantıksal çelişki ilkesinden âlemin kadîm olması gerektiğini çıkarmış oldu. Çerçevesi böylece çizilen bu makale, kadîm-hadis kavram çiftine dayalı kelâmcıların Allah-âlem ilişkisini açıklama modelinin dayandığı temel ilkeler ile filozofların zorunlu-imkân kavram çiftine dayalı Allah-âlem ilişkisini açıklama modelinde dayandıkları temel ilkeleri Gazzâlî’nin Tehâfütü’l-felâsife adlı eserinden yola çıkarak karşılaştırmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Gazzâlî, Tehâfütü’l-felâsife, Hudûs, Kıdem, İmkân

Kaynakça

• Altaş, E. (2021). Halk teorisi (yoktan yaratma), içinde Ö. Türker (Ed.), Metafizik - İslâm düşüncesinde teoriler I. Ketebe Yayınları, 589-610.
• Aydoğan, H. “Plotinos felsefesinde sudur ve hipostaz sisteminin düzeni üzerine”, Eskiyeni, 46, (2022), 115-144.
• Aygün, F. (2018). İslâm düşüncesinde tanrı-âlem (birlik-çokluk) ilişkisine yönelik temel teoriler: hudûs, sudûr, zuhûr, Kader, 16(1),157-187. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.419-598.
• Baga. M.S. (2019). Âlemin ezelîliği tartışmalarına muhyiddîn el-karabâğî’nin katkıları, Bingöl üniversitesi ilahiyat fakültesi dergisi, 14, 211-227.
• Cüveynî, (1992). Akîdetü’n-nizâmiyye. (thk. M. Zâhid el-Kevserî), Mektebetü'l-ezheriyye li't-Türâs.
• Demirli, E. (2023). Vahdet-i vücûd. Türkiye diyanet vakfı islâm ansiklopedisi. 42, 431-435.
• Düzgün, Ş. A. (1998). Nesefi ve islam filozoflarına göre Allah-âlem ilişkisi. Akçağ Yayınları.
• el-Kâşânî, (2005). Tasavvuf sözlüğü, (Çev. Ekrem Demirli). İz Yayıncılık. Erdoğan, Ö. F. (2019). Fârâbî ve İbn Sinâ felsefesinde boşluk/halâ kavramı, Journal of Islamic research. 30(1), 92-111.
• Erken, A. (2021). Ḳadīmden hādis̱ çıkar mı? "El-Ġazālī’nin tehāfutu’l-felāsife’de âlemin ḳıdemine dair birinci delile yönelttiği ikinci itirazın analizi. Ankara üniversitesi ilahiyat fakültesi dergisi, 62(2), 417-443.
• Fârâbî, (2005). Uyûnü’l-mesâil. (Çev. M. Kaya). Klasik Yayıncılık.
• Gazzâlî, (2005). Tehâfütü’l- felâsife. (Çev. M. Kaya ve H. Sarıoğlu). Klasik Yayınları.
• Fahri, M. (2000). İslâm felsefesi tarihi. (Çev. K. Turhan). Birleşik Yayıncılık.
• Ilgaroğlu, M. C. & Yaqoob, L. H. ((2019). Âlemin ezeliliği meselesi: İbn Sinâ, Gazzâlî ve Hocazâde’nin görüşlerinin karşılaştırılması. Adıyaman üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü dergisi (32), 318-340. https://doi.org/10.14520/adyusbd.437919
• İbn Furek, (1987). Mücerred makalati’ş-şeyh ebi’l-hasan el-eş’ari. (thk. D. Gimaret) Dârü’l-maşrık.
• İbn Sînâ, (2005). Metafizik II, (Çev. E. Demirli ve Ö. Türker), Litera Yayıncılık.
• İbn Sina, (2005). İşaretler ve tenbihler. (Çev: E. Demirli ve A. Durusoy), Litera Yayıncılık.
• İbn Sinâ, (2004). eş-Şifa el-ilâhiyat/fizik I, (Çev. M. Macit ve F. Özpilavcı), Litera Yayıncılık.
• İbn Sînâ, (2004). Uyunu’l-hikme. (thk: A. Bedevî), Daru’l-Kâlem.
• İbn Sînâ, (t.y.) Risale fi’l-hudûd. Daru’l-Arab.
• Kahraman, H. (2019). Fâil-i muhtâr tanrı anlayışını ortaya koymada bir argüman olarak cevher-ârâz teorisi: cüveynî örneği. Marife dini araştırmalar Dergisi 19(1), 9-22. https://doi.org/10.33420/marife.519-351
• Kahraman, H. (2023). Ebü’l-kasım el-ensari'de tanrı-âlem tasavvuru. Kitap Dünyası.
• Kandemir, A. M. (2021). Âlemin ötesine uzanan el: mu’tezile’nin basra ve bağdat ekolleri arasında boşluk/halâ tartışmaları. Nazariyat 7(1), 1-34.
• Kaya. M. C. (2021). İmkân teorisi, içinde Ö. Türker (Ed.), Metafizik - islâm düşüncesinde teoriler I, Ketebe Yayinlari.
• Kaya, M. (2023). Sudûr. Türkiye diyanet vakfı islâm ansiklopedisi. 37, 476-468.
• Kaya, V. (2011). Âlemin ezelîliği tartışmalarında hocazâde’nin yeri. içinde.T. Yücedoğru vd. (Ed.) Uluslararası hocazâde sempozyumu: bildiriler. 253-268. Bursa Büyükşehir Belediyesi.
• Macit, M. (1997). İmkân metafiziği üzerine- Gazali’nin felsefi determinizmi eleştirisi. Dîvân ilmi araştırmalar. 2(3), 93-141.
• Nabi, M. N. (2010). Plotınus ve İbni Sînâ’nın felsefi sistemlerinde sudûr nazariyesi. (Çev. O. Elmalı ve H. Ö. Özden). Atatürk üniversitesi ilahiyat fakültesi dergisi. 33, 221-227.
• Râzî, F. (2019). el-Muhassal: kelâm ve felsefenin ana meseleleri. (Çev. E. Altaş). Klasik Yayınları.
• Topaloğlu, B. (2023). Hudûs. Türkiye diyanet vakfı islam ansiklopedisi. 18, 304-309.
• Turgut, A. K. (2012). Meşşȃî felsefesinde Allah’ın sıfatları meselesi. Uludağ üniversitesi ilâhiyat fakültesi dergisi. 21(2), 1-21.
• Türker, Ö. (2021). Halk teorisi (Yoktan yaratma), İçinde Ö. Türker (Ed.), Metafizik- islâm düşüncesinde teoriler I. Ketebe Yayınları, 361-383.
• Türker, S. (2021). Gazzali felsefesi üzerine bazı tespitler: psikoloji, salt akıl ve metafizik. Kutadgubilig. 20, 57-98.
• Özdemir, M. (2012). Gazzâlî’nin tehâfütü’l-felâsife adlı eserinde üç mesele’nin ele alınışı ve İbn Sînâ’nın görüşleriyle mukayesesi. (Basılmamış doktora tezi).
• Yıldız, M. (2021). Gazzâlî ve ibn melahimi’nin ibn sina eleştirileri tehafütü’l-felasife ve tuhfetü’l-mütekellimin bağlamında bir değerlendirme. İslam düşüncesinde eleştiri ve tahammül ahlakı III, İlbey Matbaa.