CÜVEYNÎ’DEN ŞÂTIBÎ’YE MAKÂSIDA DAİR YAZILANLAR DOĞRU ANLAŞILDI MI?

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 2, 198 - 233, 29.12.2023

Abdurrahman Haçkalı Çevirmen: Mustafa Hamza

Öz

Fıkıh Usulü ilmi çerçevesinde ortaya çıkan ve sonradan “makâsıdü’ş-Şerî‘a” olarak isimlendirilen yaklaşıma dair usulcülerin görüşleri zaman zaman yanlış anlaşılmıştır. Cüveynî’nin hükümleri ta‘lil ve taabbud açısından yaptığı taksim, ondan sonra makâsıdın taksimi gibi algılanmıştır. Cüveynî’nin taabbudiyyât olarak gördüğü hükümler ve onlarla ilgili yorumu “tahsîniyyât olarak makasıdın en alt tabakası olarak gösterilmiştir. Aynı şekilde Gazzâlî’nin nass maslahat teâruzu durumu ile ilgili söylediği şartlar maslahat ile amelin şartları olarak görülebilmiştir. Benzeri yanlış anlamalara onlardan sonra bazı usulcülerin görüşleri de maruz kalmıştır. Ebû İshak eş-Şâtıbî’nin manevi istikrayı esas alan yeni bir metot önerisi ise görmezden gelinmiştir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh Usulü, Makâsıd, Cüveynî, Gazzâlî, Şâtıbî

نحو فهم صحيح للمقاصد: من الجويني إلى الشاطبي

Öz

إن آراء الأصوليين حول منهج "مقاصد الشريعة" الذي ظهر في إطار علم أصول الفقه، وسُمِّي بهذا الاسم فيما بعد، يُساء فهمُه من حين لآخر. فما قام به الجويني تقسيم الأحكام إلى تعبدية وتعليلية، نُظِر إليه فيما بعد، على شكل تقسيم للمقاصد. والأحكام التعبدية عند الجويني، جرى إدراجها في رتبة التحسينيات التي هي الطبقة الأدنى في المقاصد. وكذلك جرى تقديم الشروط التي ذكرها الغزالي في حالة التعارض بين النص والمصلحة، على شكل شروط للمصلحة والعمل. وكذلك تعرّضت آراء بعض الأصوليين بعدهم إلى سوء فهم مماثل، وجرى تجاهل اقتراح أبي إسحاق الشاطبي ومنهجه الجديد الذي يقوم على الاستقراء المعنوي.

Anahtar Kelimeler

أصول الفقه, المقاصد, الجويني, الغزالي, الشاطبي

Kaynakça

• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfüddin Ali b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, Beyrut, ts. Apaydın, Hacı Yunus, “Karâfî, Şehâbeddin”, DİA, XIV, s. 394-401.
• Bagby, İhsan A., “İslâm Hukuk Teorisinde Maslahat”, çev. Şükrü Selim Has, Marife, 3/1, 2003: 155-164.
• Başoğlu, Tuncay, Hicrî Beşinci Asır Fıkıh Usûlü Eserlerinde İllet Tartışmaları (doktora tezi), Marmara Üniversitesi SBE, 2001.
• Bedevî, Yusuf Ahmed Muhammed, Makâsidü’ş-şerî‘a ‘inde İbn Teymiyye, Ürdün, 2000.
• Bûtî, Muhammed Saîd Ramazan, Davâbitu’l-maslaha, Beyrut, 1982.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî, el-Fusûl fi’l-usûl, Kuveyt, 1994.
• Debûsî, Ebû Zeyd, Abdullah b. Muhammed b. Ömer b. İsa, Takvîmü’l-edille, Beyrut, 2001.
• Dönmez, İbrahim Kafi, “Maslahat”, DİA, XXVIII, s. 79-94.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et- Tûsî, Şifâü’l-galîl fî beyâni mesâili’t-ta‘lîl, Bağdat, 1971.
• Haçkalı, Abdurrahman – Tayip Nacar, “Şâtıbî’nin Aristo Mantığına Karşı Çıkış Gerekçeleri ve Alternatif Yöntem Teklifi”, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Aralık 2019: 16-46.
• Haçkalı, Abdurrahman, İslâm Hukuk Tarihinde Gâyeci İçtihat Metodunun Gelişimi, İstanbul, 2004.
• Haçkalı, Abdurrahman, Şâtıbî’de Makâsıd ve Fıkıh Usûlü, İstanbul, 2010.
• Hallâf, Abdülvehhâb, Masâdiru’t-teşrî‘i’l-İslâmî, Kuveyt, 1978.
• Hârizmî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Yusuf el-Kâtib, Mefâtîhu’l- ulûm, Mısır, 1349.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemsüddin Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ed-Dımaşkî el-Hanbelî, İ‘lâmü’l-muvakkı‘în ‘an rabbi’l-âlemîn, Beyrut, 1991.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemsüddin Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ed-Dımaşkî el-Hanbelî, et-Turuku’l-hükmiyye fi’s-siyâseti’ş-şer‘iyye, Kahire, ts.
• İbnü’ş-Şât, Ebü’l-Kâsım Sirâcüddin Kâsım b. Abdullah b. Muhammed el- Ensârî el-İşbîlî, İdrâru’ş-şurûk alâ envâri’l-Furûk, Beyrut, ts.
• İzzeddin b. Abdüsselâm, Ebû Muhammed İzzüddin Abdülaziz b. Abdüsselâm b. Ebi’l-Kâsım es-Sülemî ed-Dımaşkî, Kavâ‘idü’l-ahkâm fî mesâlihi’l-enâm, Beyrut, 1990.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddin Ahmed b. İdris b. Abdurrahman el-Mısrî, Şerhu Tenkîhi’l-fusûl, Kahire, ts.
• Karaman, Hayredddin, Fıkıh Usûlü, İstanbul, ts. Kirmâstî, Yusuf b. Hüseyin, Zübdetü’l-vusûl ilâ ilmi’l-usûl, thk. Abdurrahman Haçkalı, Beyrut, 2008.
• Koca, Ferhat, “Hikmet”, DİA, XVII, s. 514-518.
• Koca, Ferhat, “Necmeddin et-Tûfî’nin Maslahat-ı Mürsele Konusundaki Görüşlerinin Değerlendirilmesi”, Makâsıd ve İctihad, ed. Ahmet Yaman, s. 293-316.
• Mes‘ûd, Muhammed Halid, İslâm Hukuk Teorisi, çev. Muharrem Kılıç, İstanbul, 1997.
• Nacar, Tayip, Şâtıbî’nin Usul Anlayışında Manevi İstikra (doktora tezi), Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi SBE, 2020.
• Opwis, F. M. Maria, An Intellectual History of a Core Concept in Islamic Legal Theory, Yale University, 2001.
• Pekcan, Ali, İslâm Hukukunda Gâye Problemi, İstanbul, 2003.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahruddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin et-Taberistânî, el-Mahsûl, Riyad, 1400.
• Serahsî, Ebû Bekir Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed, Usûlü’s- Serahsî, İstanbul, 1984.
• Seyyid Bey, Usûl-i Fıkıh Dersleri Mebâhisinden Kaza ve Kader, Dersaadet, 1338.
• Şâşî, Ebû Bekir Muhammed b. Ali b. İsmail el-Kaffâl, Mehâsinü’ş-şerî‘a fî furû‘i’ş-Şâfiîyye, Beyrut, 2007.
• Şelebî, Mustafa, Ta‘lîlü’l-ahkâm, Beyrut, 1981.
• Topal, Şevket, İslâm Hukuk Düşüncesinde Sedd-i Zeria, Van, 2007.
• Tûfî, Ebü’r-Rebî‘ Necmüddin Süleyman b. Abdülkavî b. Abdülkerim b. Saîd el-Hanbelî, Risâle fî ri‘âyeti’l-maslaha, Kahire, 1954.
• Tûfî, Ebü’r-Rebî‘ Necmüddin Süleyman b. Abdülkavî b. Abdülkerim b. Saîd el-Hanbelî, Şerhu Muhtasari’r-Ravza, Beyrut, 1990.
• Türcan, Talip, İslâm Hukuk Biliminde Norm-Amaç İlişkisi, Ankara, 2009.
• Türkmânî, Abdülmecîd, “Nazariyyetü’l-istislâh ‘inde’l-Gazzâlî”, Ebû Hâmid el-Gazzâlî, Rabat, 1988.
• Vekîlî, es-Sagîr b. Abdüsselâm, el-İmâmü’ş-şihâb el-Karâfî: Halkatun vesale beyne’l-meşrik ve’l-mağrib fî mezhebi Mâlik, Mağrib, 1996.
• Wael b. Hallaq, “Usul al-Fıqh: Beyond Tradition”, Journal of Islamic Studies, 3/2, 1992: 172-202.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed, el-İstislâh ve’l-mesâlihu’l-mürsele, Dımaşk, 1988.